Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Жалпы лексикология тiлдегi сөздердiң негiзгi мағыналарын, жалпы лексикологияның ұғымдарын, заңдылықтарын және олардың теорияларының байып-дамуларын зерттейдi. Тiлде жалпы қатынас құралы ретiндегi тiл аталуының лексикалық жағынан тән құбылыстармен жалпылама заңды ұғымдар жалпы лексикологияда қарастырылады.
Ал, жеке лексикология жалпы теориялық қағидаларына негiзделедi де нақты бiр тiлдің лексикасын зерттейдi. Лексикологиялық құбылыстар мен заңдылықтардың жеке нақтылы тiлдердiң лексикасына икемдiлiк көрiнiсте болып, әрбiр тiлдiң сөздiк құрамы мен оның дамуы жалпы лексикологияда қарастырылады. Мәселен, қазақ лексикологиясы — қазақ тілінің сөз байлығы туралы ілімі; түркі тілдері лексикологиясы — түркі халықтары тілдерінің лексикасы жөнінде ілім. Бiз жоғарыда қазақ тiлi лексикологиясының өзiнiң даму тарихы болады дедiк, бiз оны екi салаға бөлiп қараймыз: 1.Тарихи лексикология. 2.Сипаттама лексикология. Тарихи лексикологияда тiлдiң сөздiк құрамы, шығуы замандар бойында қалыптасуы, дамуы, лексикасын құрастырушы арналар тарихи тұлғалармен зерттеледi. Тарихи лексикологияның күрделi саласы – этимология. 1.Халықтық этимология. 2.Ғылыми этимология. Этимология сөздердiң шығу төркiнiн зерттеп, олардың ең алғаш қандай болғанын айтады. Этимологиялық зерттеулер жеке сөздiң шығуын зерттеп қоймай жалпы тiлдiң тарихын танып бiлуге де маңызы өте күштi. Бiз сөздердiң номинативтi қызметi мен қатар грамматикалық қызметi болатынын бiлемiз. Тiл ғасырлар бойы түрлi тарихи оқиғаларды бастан өткiзуiнен тiл дамиды немесе сөздер қолданудан шығып қалады. Яғни сөздерде бiр жағынан грамматикалану процесi жүрiп жатса, екiншi жағынан лесикалану процесi жүрiп жатады. Бұл жағдай сөз жасалған процесiнде айқын пайда болады. Қазiргi қазақ тiлiнде күнiге деген немесе жазға жақын, басында, аяғында, арқасында, күнде, бiрден, түнiмен, бетiмен т.б. сөздер бар. Бұлар шығу төркiнi жағынан есiм сөздер. Этимология — гректің etymon — шындық деген сөзiнен алынған термин. Этимология — морфемалардың, жеке сөздердің шығу тегін, бастапқы мағынасын, ол мағынаның өзгеру, даму жайын зерттейтін ілім. Этимологияның тіл тарихын жете білу үшін маңызы зор. Өйткені тіл тарихы сол тілді қолданушы халық тарихымен тығыз байланысты болып келеді. Тіл тарихынан сол халықтық өткен жолын аңғаруға болады. Мәселен, арық адамды қазақ: қылдырықтай болып қатып қалыпты,—- дейді. Қылдырық — о баста бидайдың қабығы деген мағыналы сөз екен. Мұндайды сөздің этимоны деп атайды. Сөз мағынасын бұлайша, бастапқы мағынасын аша түсіндіру ғылыми этимология деп аталынады. Сөз мағынасын кейбір адамдар өзінше тұспалдап, өзінше топшылау жасап түсіндірушілік те болады. Әсіресе басқа тілден енген сөздерді бұрмалап айтып, оған өзінше мән-мағына берушілік те кездеседi. Мәселен, Сәкен Сейфуллиннің бір кейіпкері «осоавиахамді» — асаубай әкім дейді; жас балалар орыс тілінде молотокты — колоток, кейбіреулер бульвар дегенді — гульвар, поликлиниканы — полуклиника деп атайды. Мұндай құбылыстарды халық этимологиясы деп атайды. Халық этимологиясы кейде кездейсоқ ұқсастықтар мен байланыстарға, жақындықтарға да негізделеді. Соның нәтижесінде сөз жаңа мағыналы басқа бір сөзге де ұқсап кетуі мүмкін. Семантикалық және формальдық өзгеріске түсуі де ықтимал. Әсiресе сөздің дыбысталуы бұрмалануы мүмкін. Басқа тілден келген сөздің оны қолданушы екінші бір адамның ана тілінің дыбыстық заңдарына бағындырылуы мүмкін. Сипаттама лексикология қазақ тiлi лексикасындағы бүгiнгi күнгi жалпы мағынасының құрамы лексикасын құрастырушы арналар мен қат-қабаттар, сөздерiң активтi және пассивтi топтары, сөздiк құрамның даму жолдары, лексиканың стилистикалық жақтан қарастырылуы, сөз мағыналарының топтастырылуы сияқты мәселелердi қарастырады. Қазiргi қазақ тiлi лексикологиясының мынадай зерттеу салалары бар: салыстырмалы және салғастырмалы лексикология. Түркi тiлдеріндегi сөздердi бiрiмен салыстыруды салыстырмалы лексикология деп аталды, яғни өзара туыс тiлдердiң лексикалық ерекшелiктерiне негiзделедi. М: қазақ тiлi – он, шөп, үй саха тiлi – уон, от, дылғ чубаш тiлi – он, қурак, кил туба тiлi – он, от, бажын. Салғастырмалы лексикология өзара туыс емес тiлдердiң лексикалық ерекшелiктерiн салыстырады. М: колбаса – калбаса стакан – ыстақан сумка - сөмке ботинка - бәтiңке Каталог: uploads -> books -> 47828 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Ш. юлдошева, А. Нисанбаева 47828 -> Методикасы кафедрасы 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби 47828 -> Низами атындағы тмпу-дың Қазақ тілі және әдебиетін оқыту әдістемесі кафедрасының доценті Е. Абдувалитовтың “Абай халық данасы” тақырыбындағы сабақ үлгісі 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|