Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Фонетикалық құбылыстар Диэреза
- Эпентеза
| Аккомодация
Аккомодация (лат. бейімдеу) морфемалар жігінде қатар келген дауысты және дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп бейімделіп айтылуы. Мысалы: ат, ет, от, өт деген сөздерде бір ғана т фонемасымен төрт түрлі реңге ие болады. Дауыстылар мен дауыссыздардың және керісінше дауыстылардың дауыссыздармен көрші тұруында тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан заңдылықтар бар. Аккомодация құбылысында қазақ тілінде негізінен дауыстылар дауыссызға күштілік жасап өз ықпалын жүргізеді. Фонетикалық құбылыстар Диэреза көп жағдайда ассимиляцияға негiзделедi. Мысалы, орыс тiлiндегi т, д шұғыл дауыссыздары екi созылыңқы дауыссыздар арасында немесе стк, здк дыбыс тiркестерiнiң арасынан ығыстырылады. Диэреза ассимиляциялық негiзiнде де болуы мүмкiн. Мысалы, орыс тiлiнде чт, чн дыбыс тiркестерi сөйлеуде шт, шн түрде айтылады. Эпентеза екi дыбыстық аралығынан қосалқы дыбыстың келiп кiруi эпентеза құбылыс деп аталады. Мысалы, метр, литр деген сөздер қазақша метiр, литiр түрiнде айтылады. Протеза бұл эпентезаның бiр түрi болып саналады. Эпентеза бойынша дыбыс сөздiң ортасына қосылатын болса, протеза бойынша дыбыс сөздiң алдынан қосылады. Мысалы, орыс тiлiндегi шкаф, стакан, стол деген сөздер қазақша дыбысталуында ышкап, ыстақан, үстөл түрiнде айтылады (мысалы, ылай, ылақ, ылайық, ылас, ырай, ыразы). Эпитеза бойынша дыбыс сөздiң соңынан қосылады. Мысалы, өзбек тiлiнде орыс тiлiнен енген киоск, танк, пропуск, диск деген сөздер киоска, танка, пропуска, диска түрiнде айтылады және жазылады. Ал қазақ тiлiнде орыс тiлiнен енген бұл сөздердiң жазылуы сақталғанмен, олар айтылуда көбiнесе, киоскi, танкi, пропускi, дискi түрiнде айтылып, оларға қосымшалар дауыссыздан басталып жалғанады (мысалы: киоскiден, танкiге, пропускiнi, дискiнiң). Апокопа. Тiл-тiлде кейбiр сөздердiң соңындағы дыбыстардың түсiп қалу құбылысы кездеседi. Бұл құбылыс апокопа деп аталады. Апокопа құбылысына ұшырайтындар көбiнесе кiрме сөздердiң соңындағы элементтер. Мысалы, иран тiлдерiнен енген тахт деген сөздiң соңғы дауыссыз дыбысы түсiп қалып, қазақ тiлiнде нақ түрiнде айтылады. Араб тiлiнiң бахт сөзi қазақ тiлiнде бақыт түрiнде қолданылуымен бiрге, соңғы дыбысы түсiрiлiп, бақ түрiнде айтылады. Қазақ тiлiнде дос түрiнде айтылатын сөздер иран тiлдерiнен енген. Бұлардың иран тiлдерiндегi дыбысталуының соңындағы т дыбысы қазақ тiлiнде айтылмайды. Сонымен, апокопа сөз соңындағы дыбыстардың қысқартылып ықшамдалуы дегенді бiлдiредi. Метатеза. Сөз құрамындағы дыбыстардың орны ауысуы метатеза деп аталады. Метатезаға түркi тiлдерiнен көптеген мысалдар келтiруге болады. Өзбекше дераза, татарша терэза, қазақша терезе түрiнде айтылатын сөз башқұрт тiлiнде тәзрә түрiнде айтылады. Адамның тілі - дыбыстық тіл. Біз өз ойымызды осы дыбыстардың тіркесі, тізбегі арқылы білдіреміз. Алайда дыбыстардың өзара тіркесуінде әр тілдің өзіне ғана тән белгілі бір қалыптасқан заңдылықтар бар. Қазіргі қазақ тілінде түбір мен қосымшаның аралығында қатар келген буындар мен дыбыстардың өзара үйлесімі, яғни тілімізге тән, өзімізге таныс негізгі үндестік заңдар жоғарыдағыдай болып келеді. Каталог: uploads -> books -> 47828 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Ш. юлдошева, А. Нисанбаева 47828 -> Методикасы кафедрасы 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби 47828 -> Низами атындағы тмпу-дың Қазақ тілі және әдебиетін оқыту әдістемесі кафедрасының доценті Е. Абдувалитовтың “Абай халық данасы” тақырыбындағы сабақ үлгісі 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|