Педагогикалық факультет

2 апта.

№ 3 Дәріс Жеке тұлғаның гуманистік теориясы.

1. 
   Гуманистік теория туралы түсінік.
   
2. 
   Маслоу бойынша мотивация деңгейлері және қажеттіліктер мен блоктар.
   

1. 
   Инстинкт туралы түсінік
   

№ 4Дәріс. Жеке тұлғаның мінез-құлықтық теориясы

Жоспары:

1. 
   Жеке тұлғаның мінез-құлықтық теориясы туралы түсінік.
   
2. 
   Жеке тұлға теориясындағы тұлға блоктары, ерік бостандығы мәселелері.
   

3. 
   Үрей табиғаты
   
4. 
   Адам табиғатына қатысты З.Фрейдтің ой-пікірлері
   

Семинар-2 Тақырыбы: Тұлға теориясындағы психодинамикалық бағыт

1. 
   З.Фрейдтің өмірбаяны
   
2. 
   Психоанализдің негізгі концепциялары мен принциптері
   

1. 
   Санасыздықты зерттеудегі психоаналитикалық терапия
   
2. 
   Психоанализ
   

Семинар-3 Тақырыбы: А.Адлер мен К.Густав, Юнгтің психодинамикалық

теориясыы

1. 
   А.Адлердің индивидуальды тұлға теориясы
   
2. 
   А.Адлердің өмір жолы мен қызметі
   

1. 
   Индивидуальды психологияның басты тезистері
   
2. 
   Индивидуальды психологияның негізгі концепциялары мен принциптері
   

1. 
   Адам табиғаты қатысты Адлер көзқарастары
   
2. 
   Индивидуальды психологияның эмпирикалық валидизация концепциясы
   

1. 
   Невроз және оны емдеу
   
2. 
   Аналитикалық психологияның негізгі концепциялары мен принциптері
   

Семинар-4 Тақырыбы: Эго психология және онымен байланысты тұлға

теориялары

1.Э.Эриксон және оның тұлға теориясы

2. Эго психология – бұл психоанализ дамуының нәтижесі

ОЖСӨЖ-10 мазмұны:

1. 
   Э.Эриксонның өмір жолы мен қызметі
   
2. 
   Эпигенетикалық принцип
   

1. 
   Тұлға дамуының психоәлеуметтік стадиясы
   
2. 
   Адам табиғатына қатысты Эриксонның ой-пікірлері
   

1. 
   Теорияның экспериментальды қолдану тәжірибесі
   
2. 
   Психоаналитикалық теориясы
   

Семинар-5 Тақырыбы:

1. 
   Э.Тролмның гуманистік тұлға теориясы
   
2. 
   Гуманистік теорияның негізгі концепциясы және принциптері
   

1. 
   К.Хорилдің әлеуметтік тұлға теориясы
   
2. 
   К.Хорилдің өмір жолы мен қызметі
   

1. 
   Әлеуметтік-мәдени теориясының негізгі концепциялары мен принциптері
   
2. 
   Диспозициональды тұлға теориясы
   

1. 
   Т.Олпорттың диспозициональды тұлға теориясы
   
2. 
   Тұлға типтерінің концепциясы
   

Семинар-6 Тақырыбы: Г.Олпорттың, Р.Кеттело және Г.Айзенктің диспозициональды тұлға теориясы

1. 
   Функциональды автономия
   
2. 
   Есейген тұлға
   

1. 
   Олпорттың адам табиғатына қатысты көзқарастары
   
2. 
   Р.Кеттелдің тұлға белгілерінің құрылымдық теориясы
   

1. 
   Р.Кеттелдің өмір жолы мен қызметі
   
2. 
   Тұлға белгілері теориясының негізгі концепциялары мен принциптері
   

1. 
   Т.Айзенктің тұлға типтері теориясы
   
2. 
   Тұлға типтері теориясының негізгі концепциялары және принциптері
   

Семинар – 7 Тақырыбы: Б.Ф.Скиннердің үйрену-вихевиоральды бағыты

1. 
   Б.Ф.Скиннердің оперантты үйрену теориясы
   
2. 
   Б.Ф.Скиннердің психологияға қатынасы
   

1. 
   Б.Ф.Скиннердің өмір жолы мен қызметі
   
2. 
   Б.Ф.Скиннердің адам табиғатына қатысты көзқарастары
   

1. 
   Оперантты үйрену концепциясы
   
2. 
   Оперантты үйренуді тәжірибеде қолдану
   

1. 
   А.Бандураның өмір жолы мен қызметі
   
2. 
   Д.Роттердің өмір жолы мен қызметі
   

Семинар – 8 Тақырыбы: А.Бандура мен Д.Роттердің әлеуметтік-когнитивті тұлға теориялары

1. 
   А.Бандураның әлеуметтік тұлға теориялары
   
2. 
   Әлеуметтік-когнитивті тұлға теориялары
   

1. 
   Модельдеу арқылы үйрену
   
2. 
   Бақылау арқылы үйрену
   

1. 
   Бандураның адам табиғаты туралы көзқарастары
   
2. 
   Бандура теорияларының тәжірибеде қолданылуы
   

1. 
   Д.Роттердің әлеуметтік үйрену теориялары
   
2. 
   Әлеуметтік үйрену теорияларының негізгі концепциялары мен принциптері
   

Семинар-9 Тақырыбы: Д.Келлидің когнитивті тұлға теориясы

1. 
   Д.Келлидің когнитивті теорияларының негізі
   

1. 
   Д.Келлидің өмір жолы мен қызметі
   
2. 
   Тұлғалық құрылым теорияларының негізгі концепциялары мен принциптері
   

1. 
   Келлидің адам табиғатына қатысты негізгі көзқарастары
   
2. 
   Келли теорияларын тәжірибеде қолдану
   

1. 
   А.Маслоудың өмір жолы мен қызметі
   

Семинар-10 Тақырыбы: А.Маслоудың гуманистік тұлға теориялары

1. 
   Гуманистік психологияның негізгі принциптері
   

1. 
   Қажеттілік иерархиясы
   
2. 
   Десиуитарлы мотивация
   

1. 
   Маслоудың адам тмбиғатына қатысты кейбір ойлары
   
2. 
   Гуманистік психологияның тәжірибеде қолданылуы
   

1. 
   К.Роджерстің өмір жолы мен қызметі
   

Семинар–11 Тақырыбы: К.Роджерстің тұлға психологиясындағы феноменологиялық бағыты

1. 
   Роджерстің адам табиғатына қатысты ой-пікірлері
   

1. 
   Өмірдегі жетекші мотив
   
2. 
   Роджерстің феноменологиялық позициясы
   

1. 
   «Мен»-концепциясы
   
2. 
   Толықтай қалыптасышы тұлға
   

1. 
   Феноменологиялық теорияның эмперикалық валидтілік концепциясы
   
2. 
   Феноменологиялық теорияның тәжірибеде қолданылуы
   

Семинар-12 Тақырыбы: Тұлға психологиясындағы жаңа бағыттар

1. 
   Ретроспективтегі негізгі жолдар
   

1. 
   Тұлға теориясын бағалау
   
2. 
   Тұлғаны эмперикалық және теориялық зерттеудің жаңа перспективалары
   

1. 
   Тұлға құрылымының ерекшелігі
   
2. 
   Тұлғаны қалыптастыру жолдары
   

Семинар – 13 Тақырыбы: Адамнаң даралық психологиялық сипаттары

1. 
   Темперамент туралы жалпы ұғым
   
2. 
   Темперамент ілімінің дамуы
   

1. 
   Жүйке жүйесі темпераменті
   
2. 
   Темперамент типтеріне сипаттама
   

1. 
   Темпераменттің өзгеруі
   
2. 
   Темпераментті тәрбиелеу
   

1. 
   Мінездің генотиптігі
   
2. 
   Темпераменттің генотиптігі
   

Семинар-14 Тақырыбы: Мінез

1. Мінез құрылымы және қасиеті

2. Мінез және темперамент

ОЖСӨЖ-39 мазмұны: мазмұны:

1. Мінез құрылымы және қасиеті

2. Мінез және темперамент

ОЖСӨЖ-40 мазмұны:

1. 
   Еліктеу туралы түсінік
   
2. 
   Еліктеу және оның адам мінезінде қалыптастыру рөлі
   

1. 
   Қабілет туралы түсінік
   
2. 
   Нышан және қабілет
   

Семинар-15 Тақырыбы: Адамнаң даралық психологиялық сипаттары

3. 
   Темперамент туралы жалпы ұғым
   
4. 
   Темперамент ілімінің дамуы
   

3. 
   Жүйке жүйесі темпераменті
   
4. 
   Темперамент типтеріне сипаттама
   

3. 
   Темпераменттің өзгеруі
   
4. 
   Темпераментті тәрбиелеу
   

Пәннің әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

Кафедра: «Педагогика және психология» тьютор: Калаханова С.Б.

аты-жөні

Пәні: Жеке тұлға психологиясы. (пән атауы)
Кредит саны 3

№	Әдебиет атауы	Барлығы				Ескерту
		кітапханада	кафедрада	Студенттердің қамтылу пайызы (%)	Электронды түрі
1	2	3	4	5	6	7
1	АдлерЮ.ППредпланированиеэксперимеата М.1978ж	10д				Орысша.
2	Анастазии А. Урбина Психологическое тестирование П.2001	5 д.				Орысша.
3	Быков В.В. Методы науки М. 1972.	10д
4	Бурлачук Л. Морозов С. Словарь-справочник по пиходиогностике СП1999 г	10д				Орысша.
5	Готтсдонкер р. Основы психолдогического эксперимента М. 1982г.	10д				Орысша.
6	Дружинин В.Н. Эксперименталная психология М.2004г.	10д				Орысша.
7	Кумеков Л.В. Психологическое исследование СП 1994г.	10д				Орысша.
8	Кэмпбелл Д. Модели экспериментов в социальной психологии и прикладноных исследованиях М. 1980г	12д				Орысша.
9	Лбов Г.С. методы оброботки разнотипных экспериментальных и группавой деятельности м, 1980г	10д				Орысша.
10	НалимовВ.В. Теория эксперимента м, 2002г.	14д				Орысша.
11	Хармон Г. Современный факторный анализ м. 1972	10д				Орысша.
12	Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику.м, 1983г.	12				Орысша.
13	Бодалев А. А. Столин В.В. Общая психодиогностика СП2004г	20д				Орысша.
14	Крылова А.А. Практику по общей экспериментальной иприкладной пси-и М,2006г.	10д				Орысша.
15	Хьелл Л. Зиглер Д. Теория личноси М, 2003г.	20д				Орысша.
16	Романин А.Н. основы психотерапии Ростов 2004г.	20д				Орысша.

ГЛОССАРИЙ

«Жеке тұлға психологиясы» пәні бойынша глоссарий

пән атауы

Дәріс № 1. Психологиядағы тұлға мәселесі.

Жоспары:

1. 
   Тұлғаны зерттеудегі негізгі тұрғылар.
   
2. 
   Тұлғаны талдау деңгейі психологиялық білім беру ретінде.
   

Неліктен кейбір адамдар басқа адамдарға қарағанда агрессивті? Біреулері кез - келген жағдайда өзін бір қалыпта ұстаса, енді біреулері үнемі қысымда ұстайды т.б. осы сияқты мәселеде тұлға психологиясы қарастырылады.

Қазіргі психология тұлғаны зерттеудің 7 ұрғысын бөліп көрсетеді. Әр тұлғаның өзіндік теориясы, зерттеу әдістері, өлшемдері. Тұлғаның құрылымы және қасиеттері жөнінде көзқарастар бар. Сол себептен тұлғаға мына анықтама беруге болады.

Тұлға – адамның уақытша жіне жағдаяттық тұрақтылықтарын, индивидуалдық ерекшеліктерін қамтамасыз ететін психологиялық сипаттаманың көп өлшемді, көп деңгейлі жүйесі.

Тұлға теориясы – бұл тұлғаның даму табиғаты механизмі жөніндегі көзқарастар немесе болжамдар жинағы. Тұлға теориясы адамның мінез- құлқын түсіндіріп қана емес, алдын-ала болжап айтуға тырысады.

Тұлға теориясы төмендегідей негізгі сұрақтарға жауап беруі тиіс.

1. 
   Тұлғаның негізгі даму көздерінің сипаты қалай туа әлде жүре пайда болады ма?
   
2. 
   Жеке тұлғаны қалыптастыру үшін қандай жас ерекшеліктер кезеңі маңызды?
   
3. 
   Жеке тұлғалық құрылымдағы қандай процестер басым, саналы ма (рационалды) немесе санасыз (ирроционалды) ма?
   
4. 
   Тұлға ерік бостандығына ие ме және адам өзінің мінез-құлқына қандай деңгейде бақылау жасай алады?
   
5. 
   Адамның жеке ішкі әлемі субьективті ме, обьективті ме және обьективті адамдар арқылы анықтауға бола ма?
   

Дәріс № 2. Жеке тұлғаның аналитикалық теориясы.

Жоспары:

3. 
   Жеке тұлғаның аналитикалық теориясы туралы түсінік.
   
4. 
   Аналитикалық теориядағы архетип, жеке тұлға элементтері, блоктары мәселелері.
   

1. 
   Жеке тұлғаның аналитикалық теориясы, жалпы негізгі жағынан кейбір нәрселері ортақ болғандықтан классикалық психоанализ теориясына жақын. Бұл бағыттың көптеген өкілдері Фрейдтің ізбасарлары болған. Бірақ, аналитикалық теория классикалық психоанализдің ерекше жетілген жаңа даму этапы деп санауға болмайды. Бұл жаңа теориялық ұстанымдар қатарына негізделген сапалық жағынан өзге көзқараснемесе тұрғы. Мұның көрнекті өкілі Швейцарлық зерттеуші К.Юнг.
   

2. Юнг архетиптер түстерде, фантазияларда және кейде символдар түрінде түрінде өнерде, әдебиеттерде, архетиктурада және дінде көрінеді деп есептеді. Әрбір адамның өмірінің мәні туа пайда болатын архетиптерді нақты мазмұнмен толықтыру. Юнгтің пікірі бойынша тұлға өмір бойы қалыптасады. Жеке тұлғаның құрылымында негізгі бөлімі «ұжымдық бейсаналық» болып табылатын бейсаналық басым. Ұжымдық бейсаналық барлық туа пайда болатын архетиптердің жиынтығы. Тұлғаның ерік бостандығы шектеулі адамның мінез құлқы түгелдей дерлік туа пайда болатын архетиптерге немесе ұжымдық бейсаналылыққа тәуелді. Тұлғаның ішкі әлемін ашуға, түстерді жору, мәдениетін өнердің символдарына қатынасын анықтау арқылы қол жеткізуге болады.

Тұлғаның негізгі элементері болып белгілі адамның жүзеге асырылған кейбір архетиптерінің психологиялық қасиеттері саналады. Бұл қасиеттерді жиі мінез сипаттары немесе көріністері деп атайды. Мысалы, «персона» (маска) архетипінің қасиеттері бұл біздің барлық психологиялық сипатамаларымыз көрсететін, көрсетуге тырысатын рөлдеріміз «көлеңке» архетипінің қасиеті. Бұл біздің адамдардан жасыратын шыни қасиеттері – батыл, қатты болу, қорғау, қорғану т.б. «Анима» (жан) архетипінің қасиеттері – жұмсақтық, нәзіктік т.б.

Аналитикалық модельде негізгі 3 концепциалық жеке тұлғаның блогы немесе сферасы бөліп көрсетіледі.

1. 
   Ұжымдық бейсаналылықтың - тұқымқуалаушылық арқылы брілген архетиптер түрінде адам психикасында бейнеленген адамзаттың бүкіл мәдени – тарихи тәжірибесі жинақталған тұлғаның негізгі құрылымы.
   
2. 
   Индивидуалдық бейсаналылық – санадан ығыстырылып шығарылған «комплекстің» немесе «эмоционалды зарядталған ойлар мен сезімдердің» жиынтығы. Комплекстің мысалы ретінде «билік комплексін» атауға болады, яғни мұнда адам өмір бойы санасыз түрде іс-әрекетін билікке жетуге тікелей және жанама түрде жұмылдырады.
   
3. 
   Индивидуалды саналылық – нәтижесінде біз өзіміздің саналы іс-әрекетімізді реттейтін саналы түсінетін сезімдер, ойлар өзіндік сана негізін құрайтын құрылым.
   

1. 
   экстроверсия – туа пайда болатын архетиптерді сыртқы ақпаратпен толықтыратын ұстаным (обьектіге бағытталу)
   
2. 
   интроверсия – адамның өзінің ішкі әлеміне, сезімдеріне бағытталуы (субьектіге бағытталу).
   

1. 
   Экстроверт – ойлы. Ойы сыртқы әлемді зерттеуге , фактілерді жинақтауға, логикалық ойлауға бейім.
   
2. 
   Интроверт – ойшыл. Философиялық мәселелерге, өзінің идеясын түсінуге, талқылауға, өзінің өмірінің мәнін іздеуге, адамдардан алшақ болуға бейім.
   

1. 
   Гуманистік теория туралы түсінік.
   
2. 
   Маслоу бойынша мотивация деңгейлері және қажеттіліктер мен блоктар.
   

1. 
   «клиникалық» (клиникаға бағытталған) өкілі американ психологы Карл Роджерс.
   
2. 
   Мотивациялық негізін салушы американдық зерттеуші А.Маслоу.
   

К.Роджерс бойынша адам психикасында 2 туа пайда болатын тенденция бар. 1. «өзін-өзі өзектендіретін» тенденция.

2. «бірізді ағзалық үрдіс» - жеке тұлғаның дамуының бақылауы мен механизмі. Бұл тенденцияның негізінде адамның даму үрдісінде «мен» деп аталатын ерекше тұлғалық құрылым пайда болады. Оған «идеалды мен» және «реалды мен» кіреді. Бұл екі құрылым толықтай үйлесімділіктен толықтай үйлесімсіздікке дейін өзара күрделі қарым-қатынаста болады.

К.Роджерс бойынша өмірдің мақсаты туа берілетін потенциалды толық жүзеге асыратын толықтай қызмет атқаратын адам болу, яғни өзінің барлық қабілеттерін, талантын қолданып жүзеге асыратын өз потенциалын толық пайдаланатын және толықтай өзін тануға ұмтылатын өзінің ішкі әлемін шыни табиғатын білуге ұмтылатын адам болу.

1. 
   «дефицитарлы». Қанағаттандырылғаннан кейін тоқтап қалады.
   
2. 
   «өсімді». Жүзеге асырылғаннан кейін әрі қарай күшейе түседі.
   

1. 
   физиологиялық
   
2. 
   қауіпсіздікке деген қажеттілік
   
3. 
   белгілі ортаға деген қажеттілік
   
4. 
   өзін-өзі бағалау
   
5. 
   өзін-өзі өзектендіру.
   

Дәріс №4. Жеке тұлғаның мінез-құлықтық теориясы

Жоспары:

1. 
   Жеке тұлғаның мінез-құлықтық теориясы туралы түсінік.
   
2. 
   Жеке тұлға теориясындағы тұлға блоктары, ерік бостандығы мәселелері.
   

1) рефлекторлық 2) әлеуметтік

Рефлекторлық – белгілі американ бихевиористері Уотсон мен Скиннердің еңбектерінен көрініс тапқан. Әлеуметтік бағыттың негізін салушы американ зерттеушілері Бандура мен Роттер. Екі бағыттың көзқарастары бойынша жеке тұлға дамуының негізгі көзі- орта жеке тұлғаның бойында ешқандай психологиялық және генетикалық берілу болмайды. Жеке тұлға үйретудің жемісі, ал оның қасиеттері мінез-құлықтық рефлекстерімен әлеуметтік дағдылар. Бихевиористердің көзқарастары бойынша тапсырысқа байланыты жеке тұлғаның кез келген типін қалыптастыруға болады. Мейлі қарақшы, ақын, саудагер, т.б болсын. Мысалы: Уотсон адамның бойындағы эмоционалдық реакцияны жасау мен иттің сөл бөлуінің рефлексі арасында ешқандай айырмашылық көрмеді. Барлық эмоционалдық қасиеттер ( үрей, қуаныш, ашу, ыза, т.б) классикалық рефлекстердің нәтижесі болып табылады. Скиннердің ойынша жеке тұлға әлеуметтік дағдарыстың жиынтығы, бұл дағдарыстар үйретудің нәтижесінде қалыптасады. Адам қандай да бір операцияны орындаған соң одан кейін оны бекіту болса, соны дағды ретінде қалыптастырады және жазалаудан қашады. Осылайша белгілі бекітулер мен жазалаулар жүйесінің нәтижесінде жеке тұлғаның қайырымдылық альтруизм, шынайылық, агрессивтілік сияқты қасиеттері пайда болады.

Екінші бағыттың өкілдерінің көзқарастары бойынша жеке тұлғаның дамуында сыртқы факторлармен қатар ішкі факторлар да маңызды роль атқарады. Мысалы: күту, мақсат, маңыздылық, т.б. Бандура адамның мінез-құлқын іштей өзін-өзі реттеумен детерминацияланған деп көрсетеді. Өзін-өзі реттеудің негізгі міндеті- өзіндік тиімділікті қамтамасыз ету, яғни адам әрбір сәтте ішкі факторларға сүйене отырып, жүзеге асыра алатын мінез-құлық формаларын ғана орындауы тиіс. Ішкі факторлар өзінің ішкі заңдылықтар бойынша әрекет етеді, дегенмен ол өткен тәжірибе негізінде еліктеу арқылы үйретудің нәтижесінде пайда болады.

Роттер Бандураға қарағанда когнитивист болып саналады. Ол адамның мінезқұлқын түсіндіру үшін арнайы «мінез-құлық потенциал» ұғымын енгізеді. Ол қандай да бір деңгейде адам белгілі ситуацияда мінез-құлықты көрсету мүмкіндігін білдіреді. «Мінез-құлық потенциалы» 2 компоненттен құралады: осы мінез-құлықты бекітудің субьективтік маңыздылығы және оны бекітудің қол жетерлілігі (алда тұрған бекіту осы жағдаятта қаншалықты жүзеге асырылуы мүмкін).

2. Бихевиористер жеке тұлға әлеуметтену, тәрбие және үйретуге байланысты өмір бойы қалыптасады және дамиды деп есептейді. Дегенмен адамның ерте балалық , жастық кезеңдері маңызды деп саналады. Кез келген білімнің қабілетті сонымен қатар шығармашылық және руғани қасиеттерінің негізінде олардың пікірінше балалық кезең басты роль атқарады. Тұлғаның бойында рационалды және иррационалды процестер бірдей деңгейде оларды қарсы қою мәнсіз , барлығы мінез-құлық типі мен күрделілігіне байланысты. Адам кей жағдайда өзінің қылығын саналы сезіну мүмкін. Ал кейде сезінбеуі мүмкін.

Мінез-құлықтық теория бойынша адам ерік бостандығына ие емес, біздің міне-құлқымыз сыртқы жағдайларға детерминацияланған. Біз кейде өзімізді марианеткалар сияқты ұстаймыз және өзіміздің мінез-құлқымызды неге апаратындығын түсіне бермейміз, өйткені үйреніп алған әлеуметтік дағдылар және рефлекстер ұзақ уақыт қолданылғандықтан автоматты түрде жүзеге асады. Адамның ішкі әлемі обьективті, ондағы нәрселер ортадан келген. Біздің мінез-құлқымыз- тұлғаны мінез-құлықтық белгілер обьективті өлшенеді.

Бихевиористік теорияда тұлғаның элементтері ретінде рефлекстері мен әлеуметтік дағдылар айтылады. Әлеуметтік дағдылардың тізімі (қасиеттер, мінез ерекшеліктері,т.б) әлеуметтік тәжірибе, яғни үйретумен анықталады. Жеке тұлғаның қасиеттері немесе әлеуметтік орта талаптары сәйкес егер сіз қайырымды бір қалыпты болып, отбасында тәрбиеленсеңіз және осы қасеттеріміз үшін сізді мадақтаса, онда осы қасиеттер сіздің бойыңызда нық қалыптасады. Егер сіз қайғылы, көңілшек болсаңыз бұл да сіздің кінәңіз емес, сіз қоғаммен тәрбиенің жемісісіз.

Бихевиористтердің пікірі бойынша бекіту мәселесі тікелей тамаққа байланысты емес. Бұл бағыттың өкілдері бекітудің өзіндік иерархиясы бар деп есептейді. Бала үшін тамақтан кейін күшті бекіту ретінде белсенді бекіту болып теледидар көру, видео, т.б. Содан кейін манипулятивті (ойнау, сурет салу) содан соң поссесиял (поссес- меңгеру, бекіту), яғни папасының не мамасының алдында отыру,мамасының юбкасын кию және әлеуметтік бекіту (мадақтау, көтермелеу, иіскеу).

Мінез-құлықтық теорияның рефлекторлық бағытының шеңберінде жеке тұлғаның блоктары қарастырылмаса, әлеуметтік-үйретушілік бағыттың өкілдері мұндай блоктарды бөліп көрсетуге тырысады. Мінез-құлықтық модельде жеке тұлғаның 3 негізгі концептуалдық блогын бөледі. Негізгі блок- өзіне тиімділік- бұл «қолынан келеді-келмейді» конструкциясынан тұрады. Бандура бұл құрылымды болашақ бекітуді алуға сенім , күту деп көрсетеді. Бұл блок белгілі мінез-құлықты тиімді орындауға әлеуметтік дағдыларды тиімді меңгеруге мүмкіндік жасайды. Егер адам қолынан келеді деген шешім қабылдаса, белгілі әрекеттерді орындауға кіріседі. Егер қолынан келмейді деген шешім қабылдаса, бұл әрекеттен және оны меңгеруден бас тартады. Мысалы: егер сіз қытай тілін үйрене алмаймын деп шешсеңіз, онда оны ешқандай күш сізге оны үйрете алмайды. Егер сіз қолынан келеді деп шешсеңіз ерте ме кеш пе үйренесіз. Бандураның пікірінше, адамның бойында ол істей алады және істей алмайды деген сенімділікті қалыптастыруды анықтайтын 4 негізгі шарт бар:

1) өткен тәжірибесі (білімі, дағдылары); мысалы: егер бұрын қолынан келсе, қазір де қолынан келеді.

2) өзіне-өзі нұсқау беру: мен мұны істей аламын.

3) көтеріңкі эмоционалдық көңіл-күй (алкоголь, музыка, махаббат).

4) ең бастысы, бақылау- модельдеу, басқа адамның қылығына еліктеу (шыни өмірді бақылау, кинофильмдерді қарау, кітап оқу, т.б). Мысалы: басқалар істей алса, менде істей аламын.

Роттер жеке тұлғаның ішкі негізгі 2 блогын бөліп көрсетеді:

1) субьективтілік маңыздылығы

2) қолжетерлілік (өткен тәжірибе негізінде бекітуді күтумен байланысты)

Бұл блоктар өзара бөлек қызмет атқармайды, ортақ бір блок құралады. Бұл блок мінез-құлықтық потенциал немесе когнитивтік мотивация блогы деп атайды.

Жеке тұлғаның тұтас қасиеттері 2 блоктың біріккен әрекетінен көрініс табады. Кейбір адамдар өзінің мінез-құлқымен оның нәтижесі арасындағы байланысты түсіне алмайды. Роттердің пікірінше сыртқы немесе экстерналды «бақылау локусы» болады. Экстерналдар бұл ситуацияны басқармайтын адамдар. Кейбір адамдар өзінің қылығымен оның нәтижесі арасындағы байланысты нақты көреді. Яғни, ішкі немесе интерналды «бақылау локусы» бар. Интерналдар бұл ситуацияны басқаратын, бақылайтын адамдар.

Неліктен кейбір адамдар басқаларға қарағанда агрессивті?деген сұраққа бұл теория былай жауап береді: өйткені бұл адамдарды тәрбиелеу процесінде агрессивті қылығы үшін мадақтап отырған, оның ортасы агрессивті адамдардан құралған және агрессивті қылық субьективті маңызды және қол жетерлік.

Жеке тұлғаның мінез-құлықтық теориясы
Жеке тұлғаның мінез-құлықтық теориясын кейде үйретушілік деп атайды. Өйткені бұл теорияның негізгі тезисі: біздің тұлғамыз үйретудің жемісі болып табылады. Жеке тұлғаның мінез-құлықтық теориясының 2 бағыты бар:

1) рефлекторлық 2) әлеуметтік

Рефлекторлық – белгілі американ бихевиористері Уотсон мен Скиннердің еңбектерінен көрініс тапқан. Әлеуметтік бағыттың негізін салушы американ зерттеушілері Бандура мен Роттер. Екі бағыттың көзқарастары бойынша жеке тұлға дамуының негізгі көзі- орта жеке тұлғаның бойында ешқандай психологиялық және генетикалық берілу болмайды. Жеке тұлға үйретудің жемісі, ал оның қасиеттері мінез-құлықтық рефлекстерімен әлеуметтік дағдылар. Бихевиористердің көзқарастары бойынша тапсырысқа байланыты жеке тұлғаның кез келген типін қалыптастыруға болады. Мейлі қарақшы, ақын, саудагер, т.б болсын. Мысалы: Уотсон адамның бойындағы эмоционалдық реакцияны жасау мен иттің сөл бөлуінің рефлексі арасында ешқандай айырмашылық көрмеді. Барлық эмоционалдық қасиеттер ( үрей, қуаныш, ашу, ыза, т.б) классикалық рефлекстердің нәтижесі болып табылады. Скиннердің ойынша жеке тұлға әлеуметтік дағдарыстың жиынтығы , бұл дағдарыстар үйретудің нәтижесінде қалыптасады. Адам қандай да бір операцияны орындаған соң одан кейін оны бекіту болса, соны дағды ретінде қалыптастырады және жазалаудан қашады. Осылайша белгілі бекітулер мен жазалаулар жүйесінің нәтижесінде жеке тұлғаның қайырымдылық альтруизм, шынайылық, агрессивтілік сияқты қасиеттері пайда болады.

Екінші бағыттың өкілдерінің көзқарастары бойынша жеке тұлғаның дамуында сыртқы факторлармен қатар ішкі факторлар да маңызды роль атқарады. Мысалы: күту, мақсат, маңыздылық, т.б. Бандура адамның мінез-құлқын іштей өзін-өзі реттеумен детерминацияланған деп көрсетеді. Өзін-өзі реттеудің негізгі міндеті- өзіндік тиімділікті қамтамасыз ету, яғни адам әрбір сәтте ішкі факторларға сүйене отырып, жүзеге асыра алатын мінез-құлық формаларын ғана орындауы тиіс. Ішкі факторлар өзінің ішкі заңдылықтар бойынша әрекет етеді, дегенмен ол өткен тәжірибе негізінде еліктеу арқылы үйретудің нәтижесінде пайда болады.

Роттер Бандураға қарағанда когнитивист болып саналады. Ол адамның мінезқұлқын түсіндіру үшін арнайы «мінез-құлық потенциал» ұғымын енгізеді. Ол қандай да бір деңгейде адам белгілі ситуацияда мінез-құлықты көрсету мүмкіндігін білдіреді. «Мінез-құлық потенциалы» 2 компоненттен құралады: осы мінез-құлықты бекітудің субьективтік маңыздылығы және оны бекітудің қол жетерлілігі (алда тұрған бекіту осы жағдаятта қаншалықты жүзеге асырылуы мүмкін).

Бихевиористер жеке тұлға әлеуметтену, тәрбие және үйретуге байланысты өмір бойы қалыптасады және дамиды деп есептейді. Дегенмен адамның ерте балалық , жастық кезеңдері маңызды деп саналады. Кез келген білімнің қабілетті сонымен қатар шығармашылық және руғани қасиеттерінің негізінде олардың пікірінше балалық кезең басты роль атқарады. Тұлғаның бойында рационалды және иррационалды процестер бірдей деңгейде оларды қарсы қою мәнсіз , барлығы мінез-құлық типі мен күрделілігіне байланысты. Адам кей жағдайда өзінің қылығын саналы сезіну мүмкін. Ал кейде сезінбеуі мүмкін.

Мінез-құлықтық теория бойынша адам ерік бостандығына ие емес, біздің міне-құлқымыз сыртқы жағдайларға детерминацияланған. Біз кейде өзімізді марианеткалар сияқты ұстаймыз және өзіміздің мінез-құлқымызды неге апаратындығын түсіне бермейміз, өйткені үйреніп алған әлеуметтік дағдылар және рефлекстер ұзақ уақыт қолданылғандықтан автоматты түрде жүзеге асады. Адамның ішкі әлемі обьективті, ондағы нәрселер ортадан келген. Біздің мінез-құлқымыз- тұлғаны мінез-құлықтық белгілер обьективті өлшенеді.

Бихевиористік теорияда тұлғаның элементтері ретінде рефлекстері мен әлеуметтік дағдылар айтылады. Әлеуметтік дағдылардың тізімі (қасиеттер, мінез ерекшеліктері,т.б) әлеуметтік тәжірибе, яғни үйретумен анықталады. Жеке тұлғаның қасиеттері немесе әлеуметтік орта талаптары сәйкес егер сіз қайырымды бір қалыпты болып, отбасында тәрбиеленсеңіз және осы қасеттеріміз үшін сізді мадақтаса, онда осы қасиеттер сіздің бойыңызда нық қалыптасады. Егер сіз қайғылы, көңілшек болсаңыз бұл да сіздің кінәңіз емес, сіз қоғаммен тәрбиенің жемісісіз.

Бихевиористтердің пікірі бойынша бекіту мәселесі тікелей тамаққа байланысты емес. Бұл бағыттың өкілдері бекітудің өзіндік иерархиясы бар деп есептейді. Бала үшін тамақтан кейін күшті бекіту ретінде белсенді бекіту болып теледидар көру, видео, т.б. Содан кейін манипулятивті (ойнау, сурет салу) содан соң поссесиял (поссес- меңгеру, бекіту), яғни папасының не мамасының алдында отыру,мамасының юбкасын кию және әлеуметтік бекіту (мадақтау, көтермелеу, иіскеу).

Мінез-құлықтық теорияның рефлекторлық бағытының шеңберінде жеке тұлғаның блоктары қарастырылмаса, әлеуметтік-үйретушілік бағыттың өкілдері мұндай блоктарды бөліп көрсетуге тырысады. Мінез-құлықтық модельде жеке тұлғаның 3 негізгі концептуалдық блогын бөледі. Негізгі блок- өзіне тиімділік- бұл «қолынан келеді-келмейді» конструкциясынан тұрады. Бандура бұл құрылымды болашақ бекітуді алуға сенім , күту деп көрсетеді. Бұл блок белгілі мінез-құлықты тиімді орындауға әлеуметтік дағдыларды тиімді меңгеруге мүмкіндік жасайды. Егер адам қолынан келеді деген шешім қабылдаса, белгілі әрекеттерді орындауға кіріседі. Егер қолынан келмейді деген шешім қабылдаса, бұл әрекеттен және оны меңгеруден бас тартады. Мысалы: егер сіз қытай тілін үйрене алмаймын деп шешсеңіз, онда оны ешқандай күш сізге оны үйрете алмайды. Егер сіз қолынан келеді деп шешсеңіз ерте ме кеш пе үйренесіз. Бандураның пікірінше, адамның бойында ол істей алады және істей алмайды деген сенімділікті қалыптастыруды анықтайтын 4 негізгі шарт бар:

1) өткен тәжірибесі (білімі, дағдылары); мысалы: егер бұрын қолынан келсе, қазір де қолынан келеді.

2) өзіне-өзі нұсқау беру: мен мұны істей аламын.

3) көтеріңкі эмоционалдық көңіл-күй (алкоголь, музыка, махаббат).

4) ең бастысы, бақылау- модельдеу, басқа адамның қылығына еліктеу (шыни өмірді бақылау, кинофильмдерді қарау, кітап оқу, т.б). Мысалы: басқалар істей алса, менде істей аламын.

Роттер жеке тұлғаның ішкі негізгі 2 блогын бөліп көрсетеді:

1) субьективтілік маңыздылығы

2) қолжетерлілік (өткен тәжірибе негізінде бекітуді күтумен байланысты)

Бұл блоктар өзара бөлек қызмет атқармайды, ортақ бір блок құралады. Бұл блок мінез-құлықтық потенциал немесе когнитивтік мотивация блогы деп атайды.

Жеке тұлғаның тұтас қасиеттері 2 блоктың біріккен әрекетінен көрініс табады. Кейбір адамдар өзінің мінез-құлқымен оның нәтижесі арасындағы байланысты түсіне алмайды. Роттердің пікірінше сыртқы немесе экстерналды «бақылау локусы» болады. Экстерналдар бұл ситуацияны басқармайтын адамдар. Кейбір адамдар өзінің қылығымен оның нәтижесі арасындағы байланысты нақты көреді. Яғни, ішкі немесе интерналды «бақылау локусы» бар. Интерналдар бұл ситуацияны басқаратын, бақылайтын адамдар.

Неліктен кейбір адамдар басқаларға қарағанда агрессивті?деген сұраққа бұл теория былай жауап береді: өйткені бұл адамдарды тәрбиелеу процесінде агрессивті қылығы үшін мадақтап отырған, оның ортасы агрессивті адамдардан құралған және агрессивті қылық субьективті маңызды және қол жетерлік.