ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жалпы жертану» 5В011600 – «География»мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Оттегі мұхитқа атмосферадан түседі де фотосинтез кезінде бөлініп шығады. Ол дем алуға, тотығуға жұмсалады. Қызған жезде (көктем, жаз) су оттегін атмосфераға береді, суынғанда (күз, қыс) оны атмосферадан тартады. Фотосинтез процесінің интенсивтігі суға Күн сәулелерінің түсуіне байланысты болғандықтан мүндағы оттегінің мөлшері тәулік бойынша ауытқиды және тереңдікке қарай өзгереді.

Судың беткі қабаты (100–300 м) барлық уақытта оттегіне қанық; сонымен бірге оның қүрамы экватордан полюске қарай есе түседі: 0°–5 см3/л, 50° с. е.~8 см3/л. 200 м тереңге жарық. аз енеді, өсімдік кездеспейді, оттегінің қүрамы азаяды. Оның •400-800 м тереңде ерекше күрт төмендеуі елі органикалық зат-тарды толықтыруға жүмсалумен түсіндіріледі. Мүхиттың түп жағындағы қабаттарға оттегін полярлық ендіктерде төмен түсіп экваторға қарай жылжыған суық сулар әкеледі. Оттегі мүхит түрғындарына да қажет. Суық ағыстарының оттегіне байырақ 'болатындығы бүларда тіршіліктің дамуына жол ашады.

Көмір қышқыл газы, оттегі мен азоттан айырмашылығы мүхит суында, негізінен алғанда байланысқан күйде, көмір-қышқыл қосындылары түрінде (карбонаттар мен бикарбонат-тар) болады. Ол суға атмосферадан келіп түседі, организмдер дем алғанда және органикалық заттар шірігенде бөлініп шыға-ды, су асты атқылауларында жер қыртысынан келіп түседі. Оттегі сияқты көмір қышқыл газы суық суда жақсы ериді. Сондықтан температура жоғарылағанда су оны атмосфераға береді, төмендегенде – сіңіреді. Күндіз өсімдіктердің көмір-қышқыл газдарын түтынуының күшейе түсуіне байланысты оньщ судағы мелшері азаяды, түнде, керісінше, өсе түседі. Жо-ғары^ ендіктерде Мүхит көмір қышқыл газын сіңіреді, төмен-гілерінде – оны атмосфераға бөледі. Мүхиттағы көмір қышқыл тазыньщ қоры 45–60 м3/л қүрайды. Бүл Мұхитқа қарағанда, атмосферада 60 есе аз болады. Мұхит біресе газды сіңіріп отырады, біресе оларды атмосфераға бөліп шығарады. Мүхит пен атмосфера арасындағы газ алмасулары – үздіксіз процесс.

Азот мүхит суында әрқашанда болады, бірақ оның мөлшері басқа газдарға қарағанда атмосферадағыдан гөрі аз. Мүхитта, •ол, сірә, үлкен роль атқармаса керек. Қейбір түп маңындағы бактериялар оны нитраттар мен аммонййлерге айналдырып жібереді.

Теңіз суындағы газдардың мөлшері мен таралуы мұхиттар-дан елеулі түрде басқаша болуы мүмкін. Тереңдігі оттегімен жабдықталмайтын теңіздерде күкіртті сутегі жинақталады. Бүл қоректік заттарды тотықтыру үшін анаэробты жағдайлар-да сульфаттар оттегін пайдаланатын бактериялар қызметінің нәтижесінде болып жатады. Күкіртті сутегімен уланған жағдайларда қалыпты органикалық тіршілік мүмкін емес. Түбінде күкіртті сутегі таралған теңіз үлгісі Қара теңіз бола ала-ды. Тереңдеген сайын су тығыздығының артуы Қара теңізге су массасыньщ тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Мүнда судың толық араласуы болмайды, оттегі – тереңдеген сайын бірте-бір-те жоғалады. Түбіне 6,5 см3/л жеткенде күкіртті сутегінің мөл-шері артады.

Тығыздық Мұхит суында түздылықтың артуымен әрқащанда өсе түседі, өйткені судан гөрі үлкен меншікті салмағы бар заттардьщ қүрамы артады. Судың бетінің тығыздығының ар-туына суынуы, булануы, әрі мүздың түзілуі себепті болады. Судьщ қызуы, сондай-ақ тұзды судың атмосфералық жауын-шашын суымен немесе еріген сумен араласуы тығыздығын азайтады. Беткі қабаттың суының тығыздығьі- артқанда конвекция пайда болады.

Мұхиттың бетінде тығыздықтың өзгерісі 0,9960-тан 1,083-ке дейінгі шекте байқалады. Ашық мүхитта тығыздық, әдетте, температурамен анықталады, сондықтан да экватордан полюс-ке қарай жалпы өседі. Мүхитта судың тығыздығы тереңдеген сайын арта түседі.

Мұхит суының мөлдірлігі. Қүн нұрының энергиясы су қаба-тынан өте отырып, шашырап және сіңіріледі. Оның шашырауы мен сіңірілу дәрежесіне судын, мөлдірлігі байланысты. Судағы қоспалардың мөлшері барлық жерде бірдей емес және уақыт ішінде өзгеріп отыратындықтан, мөлдірлік те түрақты болып қала бермейді. Ен. аз мөлдірлік жағадағы тайыз суда әсіресе теңіз дауылынан соң байқалады. Планктон кең дамыған кезде судың мөлдірлігі едәуір азаяды (3% кебірек). Мелдірліктің азаюы мүздардың еруінен туады (мүзда әрдайым қоспалар болады; бүдан басқа мұз ішінде түрып қалған ауаның толып жатқан көпіршіктері суға ауысады). Судын. мөлдірлігі тереңдігі сулардың бетіне көтерілген жерлерінде артатындығы байқалған.

Қазіргі кезде мелдірлікті жарық шоғырының өткен жолынын, қашықтығына байланысты әлсіреу заңын пайдалануға негізделген мөлдірлік өлшегіш қүралымен анықтайды. Су қа-баты арқылы өткен жарық шоғы елшенеді. Мұхиттағы күн нұрының өту тереңдігі жарықтың осы заманғы жарық қабыл-дағышымен – фотоэлектрондық көбейткіштермен өлшенеді, бұлар тіпті жеке фотондарды да ұстай алады. Мөлдір суда күн нүры 600 м тереңдікте 1012 есе әлсірейді; онда ете қараңғы болады. Лай су үшін бұл тереңдік аз.

Мүхиттар мен теңіздер суының түсі. Жарықты жинап сіңіру және шашырату нәтижесінде Мүхиттың (теңіздің) таза сулы қабаты көгілдір немесе тек түсті2 болады. Судың бұл түсін «мұхит шөлінің түсі» деп атайды. Планктон мен неорганикалық қоспалардьщ болуы судың түсіне әсер етеді де ол жасылдау келген реңкке ие болады. Қосымшалардьщ көп мөлшері суды сарғылт жасыл етеді, тіпті өзен сағалары маңында қоңыр бо-. луы да мүмкін.

Экваторлық және тропиктік ендіктерде Мұхит суының басым түсі қоңырқай көгілдір, тіпті көк болып келеді. Мысалы, Бенгаль шығанағында Аравия теңізінде, Қытай теңізінщ оңтүстік бөлігінде, Қызыл теңізде судың түсі осындай. Жерорта теңізінің суы көкпеңбек; түсі жағынан Қара теңіз суы осыған жақын. Қоңыржай ендіктерде көптеген жерлердің суы жасылдау (әсіресе жағаларда), мүз еріген аудандарда айтарлықтай жасыл-данады. Полярлық ендіктерде жасылдау түс басым болады.

Дүние жүзілік мұхит суының температурасы. Мүхиттың негізгі жылу алатын көзі – онын, бетіне түсетін күн радиациясы (тура және шашыранды).

Мүхит суы жылуды сондай-ақ атмосфераның үзын толқын-ды сәулеленуін сіңіре отырып мүз түзілуден, ылғал конденса-циясынан бөлінген жылудан және химиялық-биологиялық процестерде белініп шығатын жылудан алады. Мүхитқа жауын-шашындар, езен сулары, ауамен келген жылулар сумен жана-сады және жылы мүхит ағыстары жылу әкеледі. Мұхиттың терең қабаттарының температурасына Жердін. ішкі жылуы меи төмен түсетін судьвд адиабаттық қызуы ықпал етеді.

Мұхит жылуды негізінен булануға, ауаны қыздыруға, өзендер мен мүхит ағыстарының суық суларын жылытуға, мүздар-ды ерітуге және басқа процестерге жүмсайды.

Судың температурасы жылу балансына байланысты, мүнда бүкіл Мүхит үшін күн радиациясын судың сіңіруіне және була-нуға жылудың кетуіне анықтаушы маңыз беріледі. Нақтылы жағдайларда жылу балансы статьясының маңызы езгеріп отырады да екінші дәрежелі статьялар жетекшіге айналады. Мысал ретінде түрлі физика-географиялық жағдайларда жатқан екі теңіздің – Қара және Карск теңіздерініқ жылулық балансын келтіреміз. Жылу балансы элементтерінің барысындағы өзгерістер су температурасының-барысын анықтайды.

Мұхит беттеріндегі су температурасы ауытқуларының тэуліктік амплитудасы, оның үстіндегі ауа температурасының тәу-ліктік амплитудасынан едәуір аз. Күндіз жылу келіп түседі (күн радиациясы), бірақ күшті булану нәтижесінде шығында-лады. Түнде су атмосфераға жылу шығарады да; судың суынған бетінде ылғал конденсация болғанда оны алады. Сондай-ақ температураның ауытқулары судың үлкен жылу сиымдылығы-ның арқасында баяулайды.

Мұхиттьщ бетінде су температурасы ауытқуларының тәуліктік амплитудасы орташа есеппен 0,5°-тан аспайды. Ең үлкен тәуліктік амплитуда төменгі ендіктерде (1°-қа дейін), ең азы – жоғары ендіктерде (0°-қа дейін). Мүхиттағы температураның тәуліктік ауытқулары бағынышты роль атқарады, бірақоларсу-дың жоғарғы қабатында жылудьщ қайта бвлінісінің ең қысқа циклі больга табылады.

Мүхиттың бетіндегі температура ауытқуларыньщ жылдьщ амплитудасы тәуліктіктен көп болады. Бұлар радиациялық баланстьщ жылдық өзгерісіне, ағыстарға, басым желдерге байланысты және түрлі ендіктерде түрліше болады. Төменгі ендіктерде (1°) және жоғарғы (2°) ендіктерде температураның жылдық ауытқулары көп болмайды. Бірінші жағдайда, жылу-дың көп мөлшері жыл бойында біркелкі бөлінеді, екіншісінде – қысқа жаз ішінде су күшті қызып үлгермейді. Ең көп жылдық амплитуда (10°-тан кеп) қоңыржай ендіктерде байқалады.

Теңіздерде осы ендіктегі ашық Мүхиттағыға қарағанда, құ-рылық әсерінен температура ауытқуларыньщ жылдық ампли-тудасы көп болады. Қоңыржай ендіктердегі теңіздер ең көп жылдық амплитудамен кезге түседі (Қара теаіз–17–24°С, Жерорта – 14°С, Балтық теңізі – 17°С).

Температураның тәуліктік және жылдық ауытқулары Мү-хиттағы химиялық және биологиялық процестерге елеулі ықпал етеді.

Изотерма картасына қарап, Мұхит бетіндегі таралуы зона-лы екендігіне көз жеткізуге болады. Зоналылықты мұхит ағыстары, түрақты желдер мен- құрылық ықпалы бұзады.

Судьщ ең кеп орташа жылдық температурасы (27–28°) экваторлық ендіктерде байқалады. Августен февральға қарай су температурасының таралуындағы өзгерістер карталарда изотерма бүкіл системасынын. оңтүстікке қарай жалпы ауысуымен көрсетіледі. Тропиктік ендіктерде ағыстың ықпалымен бір ен-діктің өзінде мұхит бетіндегі су температурасы шығысына қарағанда батыс жағалауда жоғары. Бұл ендіктердегі шығыс жағалауларда температураньвд темендеуіне жағалаулардан суды ығыстыратын пассаттар басым болады: кеткен судың орны-на судьщ төменде жатқан, неғұрлым суық қабаттары көтеріле-ді. Солтүстік жарты шардың қоңыржай ендіктерінде ағыстардың арқасында Мұхит температурасы шығыс жағалауларда жоғары келеді. Оңтүстік жарты шарда 40° о. е.-тен оңтустікке қарай құрылық ете аз болады да температураның ендік таралуы мүлде дерлік бұзылмайды.

Мұхиттың бетіндегі ең жоғары температура (+32 С) Тынық мұхитында августе, ең төменгі – февральда Солтүстік Мүзды мүхитта (–17°С) байқалады. Орташа жыл бойынша Мүхиттың беті Солтүстікке қарағанда оңтүстік жарты шарда суығырақ болады (суық антарктикалық сулардың ықпалы).

Мұхит бетінде орташа жылдық температура +17,4°С, ^ал сол уақытта ауаньвд орташа жылдық температурасы +14°С. Үлкен белігі төменгі ендіктерде жатқан ( + 19,1°) Тынық мұхи-ты бетінің, Үнді (+17,1°), Атлант (+16,9°) мүхитының орташа температурасы жоғары болады. Мүхит бетінің 54 %-шщ орташа жылдық температурасы +20°С жоғары, тек 14%-і ғана +4 С төмен болады. Суыньщ үлкен жылу сыйымдылығыньщ арқасын-да Мұхит Жердегі күн жылуының аккумуляторы болып табылады.

Мұхиттағы температураның тереңдік боиынша өзгерісі. Су-

дың жоғары қабатын қыздыратын күн радиациясының жылуы темен жатқан қабаттарға өте баяу беріледі. Мүхит суы қабат-тарында жылудың қайта таралуш жонвекция және толқын мен ағыстардың араласуы арқасында өтіп жатады. Сондықтан да, әдетте тереңдеген сайын температура төмендейді. Жоғары және орта ендіктерде жазда қызған беткі қабат астьгада тем-ператураның шүғыл секірісті жүқа қабаты – термоклин орна-ласады. Күшті толқындарда және қысқы суыну кезінде секіріс қабаты жойылады немесе төмен түседі де шұғылдығы азая түседі. Бүл ендіктерде қыста судың интенсивті вертикалдық циркуляциясы болады, демек тіршілік дамуы үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін оттегі мен қоректік түздар-дьвд тасымалы болады.

Экватордан с және о. ендіктердің 50–60 -на деиш термо-клин ШО-ден 700 метрге дейінгі теревдіктерде түрақты. Өйтке-ні температуралық секіріс қабаты – тығыздық өзгерісшің қа-баты болғандықтан, мүның ішінде үсақ тірі организмдер шоғырланады, балықтар жиналады. _

Солтүстік Мұзды мүхитта судың температурасы 50–100 м тереңдікке дейін төмендейді де, сонан соң жоғарылайды 200– 600 м тереңдікте максимумге жетеді. Температураның бүл ар-туы қоңыржай ендіктерден поляр ендіктеріне жылы сулардын

енуінен туады, бірақ еріген сулармен тұщыланған судың жоғар-ғы. кабаттарынан гөрі неғұрлым тұзды болады. Осы қабат астында температура тағы да төмендейді де 800 м тереңдікте бұл 0°-қа тең болады.

Температураның едәуір өзгерістері қуаты 200–1000 м Мұ-хит суынын, жоғарғы қабаттарьшда ғана болады. Тереңіректе температура +4, +5°-тан аспайды және ете аз езгереді. Жоға-ры ендіктердің түбіндегі судың температурасы 0°-қа жуық, экваторлық және қоңыржай ендіктерде +2°, +3° болады. Жалпы Дүние жүзілік мүхиттыц орташа температурасы +3,8°- Мүхиттағы орын алып отырған температураның тара-луы, судың циркуляциясымен түсіндіріледі (төменнен қараңыз). Мүнсыз жылудьщ жоғарыдан төмен қарай біртіндеп таралуы (конвекция, жылу өткізгіштік) сайып келгенде судьщ барлық қабатында температураны теңестіруге әкеп соққан болар еді.

Теңіз бетінін, температурасы қүрылықтың, Мұхитпен су алмасудың, өзен суы қүйылымының және басқа да себептердің ықпалымен осы ендіктердегі Мүхит температурасынан: әжептә-уір ерекшеленеді. Алайда, температураның ендікке байланыс-тылығы осы арада да көрінеді. Еңжоғарғы температура+32°-қа дейін – Қызыл теңіздің бетінде. Қара теңізде, оның орта бөлігінде, жазда су 26°-қа дейін қызады, шығанақтардың сол-түстік-батыс бөлігінде қыста мұз түзіледі. Азов теңізіңде жаз-да температура +24, +30° жетеді, қыста 0°-қа дейін төмендей-ді. Балтық теңізі мен Фин шығанағында судың температурасы жазда + 17°-қа дейін, Ботнида +10, +12°-қа дейін көтеріледі; қыста шығанақтар қатып қалады. Ақ теңізде ең жоғарғы тем-пература +14°, октябрьден майға дейін теңізді мүз бүркейді.

Теңіздерде тереңдеген сайын температураның өзгеруі бірқа-тар себептерге байланысты е'ң алдымен мұхиттың көршілес беліктерімен су алмасуға байланысты. Мүхитпен еркін қатыса-тьш теңіздер, мысалы, Беринг, Охот теңіздерінің температура-ларының таралу сипатына қарай жалпы алғанда Мұхиттың көршілес бөлігінен ерекшеленбейді. Құрылықтың ағыны, мүз-дың еруі және басқа да себептердің ықпалынан туатын темпе-ратура таралуындағы кейбір ерекшеліктер судың тек жоғарғы қабатында ғана байқалады. Мүхиттан шоңғалмен белінген теңіздерде температураның таралуы түрліше, бұғаздьщ терең-дігіне, теңіздің тұздылығына, оның бетіндегі температураға байланысты. Мүхиттың көршілес бөлігіндегі шоңғалдың түбіне қарағанда, теңіздің жылы және азырақ тұзды қазан шүңқыры, Мүхиттан шоңғал арқылы қүйылатын суымен толтырылады. Бұл су шоңғал деңгейінде Мұхитта болған температураны сақ-тайды. Су мұхиттан анағүрлым түзды теңіз түбі, ен, салқын кезде беткі қабаттардың температурасы бар сумен толтырыла-ды. Мәселен, Жерорта теңізі (теңіз тереңдігі 4400 м) түрінде судын. температурасы +13°–бұл беткі қабаттардың ең төмен-гі температурасы. Судың беткі және тереңдегі қабаттарының

әркелкі тұздылығы бар теңіздерде (мәселен, Қара теңіз) тем-ператураның бөлінуі түздылыққа байланысты. Қыста суына келіп, су тұздылығы көп қабатқа дейін шөгеді де, жыл бойында температураның өзгеруі тек жоғарғы қабатта ғана болады. Төменгі, неғұрлым түзды қабаттарда температура шонғал дең-гейіндегі көршілес мүхиттың (теңіздің) температурасыңа бай-ланысты. Қара теңізде бүл жыл бойына +9°-қа тең болады.

Мүхит суының түпкі қабатынын, температурасына Жердің ішкі жылуы ықпал ете алады. Бұл жөнінде Қызыл теңіздің түбіндегі ойыстардың жоғарғы (+72°С дейін) температурасы кепіл бола алады. Бүл ойыстардағы су кәдуілгі мүхит суынан гөрі мың есе көп темір, марганец, түсті металдардан түратын ыстық түздық (S>27O°/oo). Зерттеулер Қызыл теңіз Дүние жүзілік мүхиттың белсенді қалыптасып бара жатқан түбінің учаскесі екендігін көрсетті.

Мұхиттағы мұз. Судың қату температурасы оның түздылы-ғына байланысты. 'Түздылығы жоғары болған сайын қату Тем-пературасы төмен болады (қар. 20-таблица). Түздылау су (S<24,7%o,) түщы су сияқты қатады, бірақ неғүрлым төменгі температурада қатады. Тұзды судьщ қатуы (S–24,7%0) суыну кезінде туатын конвекциямен баяулайды.

Мұхитта мүздың түзілуі кейінде бірігіп қатып қалатын түщы кристалдардың пайда болуынан басталады. Мұнда мұз кристалдары арасындағы кеңістікте күшті түздық тамшылары қалады, сондықтан мүз тұзды келеді. Мұз түзілуі кезінде тем-пература төмен болған сайын мұз тұздырақ бола түседі'. Түз-дық кристалдар арасынан бірте-бірте ағып шығады, сондықтан да уақыттың өтуіне қарай мұз тұщыланады.

Тынық суда мұз түзілгенде қатып қалатын кристалдар бір-дей дерлік бағыт алады. Олардың оптикалық осьтері судың бетіне перпендикуляр және бір-біріне параллель келеді. Осы жағдайларда түзілген мүздардың структурасын инелі деп атайды.

Араласқан кезде мұзды кристалдар сынады, ретсіз орнала-сады әдетте инеліден гөрі неғүрлым тұзды губкалы структурадағы мұз пайда болады. Көбіне мұз аралас структуралы болады.

Тұзды мүздың тығыздығы тұщы мұздың тығыздығынан аз келеді (0,916–0,86). Бүл ауа кепіршіктерінің кептеген мөлшер-де болуымен түсіндіріледі. Тығыздыққа байланысты мүздың суға бату дәрежесі анықталады. Орта есеппен алғанда мұздың 9/10 бөлігі суға батьга түрады.

«Түздың қүрамы тұзды мұздың беріктігін түщы мүздан гөрі азайтады, бірақ анағүрлым серпімді де тұтқыр болады. Жүқа түзды мұз қатқанда сынбайды, тек көтеріліп төмен тү-седі.

1 Мұздын. тұздылығы оның еру кезіндегі судын, тұздылығымен анықта-лады.

Таза тұщы мұздың түсі көгілдір болады, тұзды мұз жасыл реңкке ие болады, қардьщ және ауа көпіршігінің енуі мұзды бозғылт етіп жібереді. Түщыланған және сығылып тығыздал-ған теңіз сулары уақыт өтуіне қарай көк түске ие болады.

Мұзды кристалдар. – теңіз мұзы қалыптасуының бастапқы сатысы. Штиль (тымық) ауа райында бу жинақталғанда жұқа мұз пленкасы сало (қаймақ мұз) түзіледі. Мұздың пайда болу процесі суынған судың бетіне қардың жаууын жылдамда-тады. Қар жентектеледі, тығыздалады да ботқа тәрізді масса (снежура) пайда болады. Жағаны бойлай оған қозғалмай бе-кітілген жиек мұзы – мұз саласы (забереги) пайда болады. Бірте-бірте өсе отырып, бұл неғұрлым енді жағалық салаға (припайға) айналады. Судың беті тыныш болғанда қаймақмұз қатып қалғанда тұщы суда мөлдір жұқа мұз – сынғақ мұз (склянка) және тұзды суда серпілмелі (нилас) мұз пайда бола-ды. Толқын кезінде жеке мұз дискілері (блиндер, тарелка-лар) – блиндалы мұз пайда болады. Склянка мен нилас одан әрі есе түскенде және блиндалы мүз қатқанда қалыңдығы 7– 10 см жас мұз (молодик) түзіледі. Бірте-бірте қалыңдай оты-рып мұз қалыңдығы 30–70 см ересек мұзға айналады,

Солтүстік жарты шардың жоғары ендіктерінде қыста түзілген мұз жаз бойында еріп үлгірмейді; сондықтан да поляр мұздарының арасында түрлі жастағы – бір жылдықтан кеп жылдыққа дейінгі -мұздар үшырайды. Арктикада бір жылдық мұз қалыңдығы 2–2,5 метрге, Антарктикада–1–-1,5 метрге жетеді. Көп жылдық мүздардын, қалыңдығы 3–5 метрге және одан жоғары болады. Мұздардың сығылуымен бірге олардың қалыңдығы 40 м-ге жетеді.

Тұтас тегіс мүздың кеңістігі жарықтармен тілінген. Мұз сығылғанда жарықтардың шеттерінен сынады да, мүздар қыры-нан түрып үйінді мұздар (торостар) құрап қатып қалады. Ықпа (дрейф) мұздардың үлкен алқабы уатылғанда мұз танабы (мөлшері көлденеңінен 10 км-ге дейін) мүз танаптарының сынықтары (100-ден, 500 метрге дейін), ірі опырылған (20– 100 м) және үсақ опырылған мұздар (20 м) түзіледі. Опырыл-ған мұздар мұз танабына тұтасып қатып қала алады.

Мүхиттар мен теңіздерде кездесетін мұздар шығуы жағынан сан алуан. Теңіз мүздарынан басқа өзен және материк мұздарын үшыратуға болады. Өзен мүздары тұщы, бұлардың ішінде гуминді заттар болғандықтан жиі сарғылттау тіпті қо-ңырлау да болып келеді. Олар көктемгі мүз жүру кезінде өзендермен алынып келеді де жазда ериді немесе теңіз текті мұздарға қосылады. Бұлар жаздың басында Сибирь өзендері-нің сағасында Арктикада біршама көп, ол Антарктикада мүлде жоқ.

Мүхиттағы мұздар – қозғалмайтын және ықпа болады.. Қозғалмайтын мұз құрылықпен немесе қайраңмен байланысты тұтас мүз жамылғысы. Әдетте бүл жағалық припай. Ықпа мұз (дрейфтеуші) жағамен байланысты емес және ағыс пен желдің ықпалымен қозғалады. Қейде ол қозғалмайтындығын сақтап қалады.

Солтүстік Мүзды мұхиттың орталық бөлігін бүркеп жатқан көп жылдық қалың ықпа мүздарды (орташа қалыңдығы 5 м) пак муздары деп атайды. Бүлардың үлкен қалыңдығы – мүздың есе түсуі мен мүз үйілулерінің нәтижесі. Торостағанда мүндай мүздың беті әркелкі болады, ал мүздың еруі мен қар жауу мүны біраз тегістейді. Температуранын. сан қайтара өз-геруі (жыл мезгілінің ауысу нәтижесі) мүз структурасының езгерісін тудырады. Мүз еру мен қар жауу мүздың бетінің бір-аз тегістелуіне әкеп соғады, торостау мүз үймелерін жасайды.

Пак мұздарда түздар мен ауа көпіршіктері мүлде дерлік болмайды, сондықтан да көгілдірлеу түсті болады. Солтүстік Мүзды мүхитта пак мүздар мұздардьщ жалпы ауданының 70– 80% алады, Оңтүстік мұхитта жалпы болмайды. Кәдімгі мұз жарғыш кемелер бүл мұздардан өте алмайды.

Мүздың еруі оның бетіне күн радиациясы мен жылы ауа-ның ықпалынан болады және ластанған учаскеден (әдетте жағалардан) басталады. Ауаның температурасы 0°-тан жоғары болғанда, қардың интенсивті еруі нәтижесінде мүздың бетінде келшелер – снежница түзіледі. Жағалау алқапқа ені 5 км-ге жататын таза су жиектері пайда болады да бірте-бірте жылымға айналады. Күн сәулелерінің қыздыру нәтижесінде мүз кесектеріне бөлінеді. Мүз кесектері сынып мүздың жиектерін-де мұз бөлшектерінің қүрсаулары түзіледі де, ақырында мұз кристалдарға ыдырайды.

Мұз Дүние жүзі мүхитының бүкіл экваториясының 15%-тейін бүркейді, яғни 55 млн. км2, соның ішінде 38 млн. км2 оңтүстік жарты шарда.

Мұхит мүздарының таралу шекаралары едәуір маусымдық өзгерістерге үшырайды. Арктикада – мұздың ең көп таралуы апрель-майға, ең азы – августің аяғына қарай келеді. Антарк-тикада қыста бұлар материкті тығыз сақинамен қоршап ала-ды. Жазда жағалық припай сынады да солтүстікке қарай алынып кетіледі. Қазіргі кезде Тынық және Үнді мұхиттары-ның оңтүстік бөлігінде поляр мүздарының орташа шекарасы о. ендіктің 55°–60° маңында өтеді, Атлант мұхитында бүл о. ендіктің 50°-на дейін жетеді. Ықпа мүздардың таралу шегінен айсбергтер әлдеқайда қашыққа шығып кетеді. Бұлар әдетте Антарктида, Гренландия және Солтүстік Америка архипелагы аралдары маңында түзіледі. Үлкен массасы және суға терең батуы айсбергтерге солтүстік жарты шарда 40–50°С ендікке, ал айсбергтері ірірек оңтүстікте 30–40° о. ендікке жетуге мүмкіндік береді. Уэделла тещзінде теңізшілер биіктігі 100 метрге дейін, үзындығы 170 км-ге дейін көлемі 500 км3-дей «терткүлді» айсбергті (тегіс және үлкен ауданды алып. жатқан) көр-ген. Гренландия маңында биіктігі 157 км-ге дейін, көлемі 31 км3 ге дейін тау тәрізді айсбергті байқаған 1.

Мүхит мұздылығынын, ғасырлық ауытқулары туралы тарихи деректер дәлелдейді. Мәселен, нормандтар X ғасырда Исландия мен Гренландияға еркін жүзіп барып жүргендігі мәлім, XIII ғасырда ауыр мұздық жағдайлардың салдарынан бүл жүзулер тоқтап қалған. Қазір тағы да Гренландияға баратьш жол мұздан ашылған.

Мұз жамылғысы бүкіл Жердің климатына, Мүхиттағы тір-шілікке орасан зор ықпал етеді.

Мүхиттардағы, әсіресе теңіздердегі мұздар кеме жүруі мен теңіз кәсіпшілігін қиындатады. Мүздарды қадағалап, олардың режимін зерттеу үшін арнаулы мұз қызметі үйымдастырылады.

Совет Одағы Солтүстік теңіз жолымен, оған жапсарлас кеаістіктердегі бүкіл трассада мүздарды қадағалап, олардың режимін зерттеуді қамтамасыз етеді. Қуатты мұз жарғыштар тар шығанақтарды қүрсап жатқан мүздарда жол салады, кеме керуенін бастап өткізеді. Мұз қызметі Балтық тещзінде, Сол-түстік теңіздің шығыс белігінде бар. Ньюфаунленд банкасынан оңтүстікке қарай айсбергпен соқтығысу нәтижесінде «Титаник» трансмұхит лайнерінін. 1912 жылғы опаттан кейінгі жерде (бор-тында 1490 жолаушысы бар) Солтүстік Атлантикада айсберг-тер мен олардың орын ауыстыруын қадағалап, кемелерге хабарлап отыру үшін Халықаралық мүздық патруль үйьмдастырылған.

2. 
   Мұхит суының қозғалысы
   

Өздерін тудырған күштердің тікелей ықпалымен болатын толқындар мэжбүр (байланысты) толқындар; өздерін тудырған күш әрекетін тоқтатқаннан кейін, біраз уақыт созылып жалғасатъін толқындар – еркін толқындар делінеді.

Толқын элементтері. Толқынның көлденёй. кесіндісінде оның формасы көрінеді. Тынық су беті деңгейінен жоғары толқынның ең биік бөлігі – толқьшның қыры болады. Тынық су бетінің деңгейінен темен жатқан толқын бөлігі – қолаты (ойысы), оның ең тереңделген бөлігі – толқын табаны. Қыр мен табаны арасында – толқын беткейі.

Толқын ұзындығы, биіктігі, тіктігі, кезеңдігі жәие жылдам-дығы арқылы сипатталады. Толқынның ұзындығы (X) кершілес екі толқынның қырларыңың немесе табандарыньщ ара-, сындағы горизонталь аралық. Толқынньщ биіктігі (Н) – оның табаны үстіндегі көтерілген қыры. Тіктігі (а) – толқын биіктігінің оның үзындығының жартысына қатынасы–'Н:-.

Толқын кезеңі (t) – толқынның әр нүктесі оның ұзындығына тең аралыққа орын ауыстыратын уақыт аралығы. Жылдамдық (V):– толқынның қыры (немесе оның профилінің кез келген нүктесі) белгілі бір уақыт мөлшерінде (секундта) жүріп өтетін аралығы.

Толқындар қысқа (бүлардың таралу орнындағы тереңдік-тен аз ұзындық) және үзын (тереңдіктен асып түсетін ұзындық) болып бөлінеді. Қысқаға – жел толқьшдары, ұзынға – сейсмикалық және көтерілу-қайту толқындары жатады.