Электрондық оқулық құрудағы жоғары мәтінді технологияның мүмкіндіктері

2.1 Электрондық оқулық құрудағы жоғары мәтінді технологияның мүмкіндіктері

Жоғары мәтіндік технология дүниежүзілік өрмек құру негізінде электрондық сөздік, энциклопедиялар, әртүрлі ақпараттық жүйелер негізінде жасалған. HTML тілін пайдалану сияқты жалпы технологияға сүйеніп мамандандырылған оқыту жүйелері жоғары мәтінді жүйелерді өзіне тән ерекшелігіне қарай қарастыруға болады.

Жоғары мәтін және электрондық оқулықтың дидактикалық ерекшеліктерін қарастырсақ - HTML технологиясындағы орындалған жеке құжаттар HTML парақтары деп аталады. Олардың ішінде статистикалық немесе өзгермейтін және мазмұны өзгеретін немесе динамикалық беттері болады. Электрондық оқулықпен жұмыс кезінде дидактикалық оқыту процесі жүзеге асырып, динамикалық жоғары мәтінді пайдалану жүзеге асады. Осындай жағдайда жоғары мәтінді пайдалану өтімділігі принципіне сай жүруі керек және де бірнеше деңгейлі күрделі тапсырмаларды орындау арқасында оқыту кезінде тақырыпты жекелей оқыту қамтамасыз етіледі.

Мультимедия элементтерін бетке енгізе отырып ақпаратты көрнекі түрде көрсетуге болады. Бұл көрнекілік принципі.

Жоғары сілтемелер, түрлі материалдарды табиғи жолмен байланыстыра теориялық ақпаратты практикалық тапсырмалармен толтырып отырады. Яғни теориямен практикалық байланыс принципі сақталады.

Жоғары мәтінді оқыту жүйесінің жұмысы кезінде оқушы өзінің білгенін сұрақтарға жауап беру арқылы көрсетеді. Яғни мұнда білімінің тереңдік принципі жүзеге асады.

Жоғары мәтінді оқыту жүйелері күнделікті әдеттегі оқыту жүйелеріне қайшы келетін сияқты болып көрінеді. Бағдарлама бойынша оқытудың мәнісі автоматы түрде оқу материалын игеру. Тексеру тестіне жауап беру керек болса, жоғары мәтінді оқыту жүйесі кезінде пайдаланушы әртүрлі ауысуларға барып еркін жұмыс жасай алады. Сөйтіп жоғары мәтінді оқу кезінде пайдаланушы оқу процесін толық меңгере алады. Бұл оқушының оқуға деген жауапкершілігін арттырады. Дидактикалық әдістермен байланысты көптеген қиындықтар тууы мүмкін. Бірақ соған қарамай жоғары мәтінді жүйе бойынша жұмыс жасау еркін таңдауды қажет етеді.

Бұл жүйені қатаң алгоритм бойынша оқытудың айырмашылығы өзіндік жұмыстарды орындау жүйелі түрде өткізіп отырады. Жоғары дәрежедегі мәтінді жүйелер бағдарлама бойынша оқытуды жүзеге асырып өз сценариіне қатаң шектеулер қоюы да мүмкін. Мысалы, модульдердің тұйықтығы, ұғымды дәлірек анықтап өзін тексеру үшін бастапқы нүктеге қайтып оралу, келесі модулге аралық тексеруден өткеннен кейін ғана өтіп отыру, күрделі тапсырманы автоматы түрде таңдау, оқушыны тестілеу нәтижесінде қорытынды зерттеу, іздену жолдарын жүзеге асырады. Оқушылардың өз еркімен таңдауы арқылы шығармашылық ізденіске жаңа мүмкіндіктер ашылады.

Бағдарламалау тілдерін пайдалану кезінде оқулық бағдарлама комплексі ретінде және бөлек орындалатын модуль ретінде (дидактикалық материалдарды сақталған мәлімет қоры) пайдаланылады. Мұндай өнім жоғары дәрежелі қорғаныммен қамтылуы қажет. Біріншіден, көп басылымнан екіншіден, тестілеу жүйесіне санкциясыз енгізуден қорғалу қажет. Бұндай әрекеттің артықшылығы сол жоғары дәрежелі бағдарламалау тілдерін пайдалану (Object Pascal, C⁺) және мәлімет қорын меңгеру жүйелерін пайдалану. Кез келген авторлық ой туындыларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді, ал басқа технологиялар бұны өте күрделі қылып немесе орындалмайтындай етіп жібереді. Бұдан басқа интерфейс бағдарламасы (Терезе түрі, элементтердің ішінде орналасуы, шрифтер) үнемі тұрақты, ал жоғары мәтінді құжаттардың сыртқы түрі түрлі бағдарламаны пайдаланғанда өте айрықшалануы мүмкін. Әдетте кемшіліктер артықшылықтардың жалғасы бола алады. Бұл жағдайда ол дұрыс. Оқулықтың жаңаруы бағдарлама кодының өзгеру жұмысына талап қояды, ал қазіргі заманғы бағдарламадан қамтамасыз ету жоғары дәрежелі бағдарлама дайындауда өте қымбат өнім болып табылады. Сондықтан бағдарламалау технологияларын пайдаланып электрондық оқулық дайындауда жоғары маманды программистер қатынастырылуы қажет. Бірақ олар педагогтарға өз шешімдерін артпай байланыс жасауы тиіс. Осындай жағдайда электрондық оқулық өте құнды және өте қымбат тұратын өнімге айналады. Осыны жасауда негізгі күш таза техникалық проблемеларды шешуге кетеді. Бұндай қызмет тек қана электрондық оқулықтарды дайындаудың оқу әдістемелік орталықтарында немесе оқу орындарында жүзеге асуы мүмкін. Толық қанды электрондық оқулық құрастыруда жоғары мәтінді электрондық оқулықтың артықшылығын талқыладық. Олар ыңғайлы оқу құралы, одан керекті ақпаратты тауып алуға және өткен материалды тауып алуға болады. Осындай оқулық жобалау кезінде жоғары сілтемелерді енгізуге болады, ал ол ассоциативтік қатар негізінде және адамдардың ойлауымен ақпараттарды байланыстыру қабілетіне сүйенуі тиіс.

Бұл жағдайда электрондық оқулық жоғары мәтінді құжат ретінде динамикалық жоғары мәтіні болуы мүмкін. Оны құрастыру үшін HTML, Java Script, Pels, PHP тілдері қолданылады. Сондай-ақ оқулық жасауды жеңілдететін визуальдық редакторлар компиляторлар қосымша бағдарлама құралдары қолданылады. Электрондық оқулықтың артықшылығы сол (осы технология бойынша) алынған өнімнің платформалық тәуелсіздігі оқушыларға әмбебаптығы: ол дискетпен компакт дискіге жазылуы мүмкін, Интернет арқылы және оқу орнының жүйесі арқылы таралуы мүмкін. Мұндай оқулықтар үнемі толықтырылып отырылуы мүмкін (информатика, заң мәселелері т.б.) Ал бұл технологияның кемшілігіне тест кілттерінің шифрден босату және оқулықты санкциясыз көшіруден қорғаудың жоқтығы жатады.

Қазіргі кезде практикада электрондық оқулық жобалау кезінде жоғары мәтінді технологиядан басқа мынадай технологиялар қолданылады:

• 
  Мәлімет қоры технологияларымен қатар жоғары дәрежелі бағдарламалау тілін жобалау (оның ішінде мультимедиялық)
  
• 
  Арнаулы құрал –жабдықтардың көмегімен жобалау
  

Borland корпорациясы аз ғана мерзім ішінде Delphi-дің 7 негізгі версиялары мен бірнеше модификацияларын шығарды. Delphi 7 версиясында өте көп өзгерістер енгізілген. Программалармен қамтаматсыз етудің тиімді өңдеу құралдарын қажет ету “жылдам жасау” ортасы деп аталатын программалау жүйелерінің пайда болуына алып келді. Мұндай ортаға мысал ретінде Borland Delphi жатады. Жылдам жасау RAD – жүйесіне “Rapid Application Development” жүйесінің негізі визуалды жобалау және оқиғаны өңдеуді программалар технологиясы жатады, оның мағынасы өңдеу үнемсіз жұмыстың көп бөлігін өзіне алады да, программистке сұхбат терезелерді және оқиғаны өңдеу функциясын құрастыру жұмыстары қалады. Ортада қатаң типтелген объектіге бағдарлы тіл қолданылады, оның негізіне Object Pascal (Turbo Pascal жалғасы) жатады. Delphi әртүрлі программаларды құруға мүмкіндік береді: қарапайым біртерезелі қосымшалардан тармақталған дерекқорларды басқару программаларына дейін. Delphi-дің ұлғайтылған мүмкіндіктері графикпен, мультимедиямен, дерекқорларымен жұмыс істейтін және динамикалық құрылымдармен қосымшаларды құруға мүмкіндік береді. Delphi-дің айрықша ерекшелігі .NET технологиясының сүйемелдеуі болып табылады.

Delphi ортасын іске қосу үшін, келесі командаларды пайдалану керек: Пуск —> Программы —> Borland Delphi — Delphi 7.

1. 
   Негізгі терезе (Project 1);
   
2. 
   Объектілер бақылаушысының терезесі (Object Inspector);
   
3. 
   Формаларды құрастырушының терезесі (Form1);
   
4. 
   Программа кодының терезесі (Unit1.pas).
   

2. 
   Негізгі терезе мен компоненттер жинағы
   

Негiзгi терезе программаның жобасын құрудағы жұмыстарды басқарады және Delphi ортасы iске қосылып тұрғанда мiндеттi түрде экранның жоғарғы қатарында орналасады (2-сурет).

Негiзгi меню жүйесiнiң элементтерi сол жағында ¦¦¦ таңба қойылған арнайы панельдерде орналасады. Негiзгi менюден басқа элементтердi панельдегi ¦¦¦ таңбасы арқылы негiзгi терезеден тыс экранның кез-келген жерiне жылжытуға немесе мүлдем алып тастауға болады.

Компонент

Батырмалар панелi сияқты компоненттер палитрасын икемдеуге болады. Ол үшiн компоненттер палитрасына кiретiн кез-келген пиктограмманы тышқан тетiгiнiң оң батырмасымен сырт еткiзiп, арнайы редакторды iске қосу керек. Ашылған менюдегi Properties (қасиеттер) пунктiн таңдағанда 4–суреттегi оң жақ терезе шығады.

2. 
   Форма құрастырушының және объектілер бақылаушысының терезесі
   

Программалаудағы айтарлықтай уақытта Lego констукторының бөлiктерiмен атқарылатын жұмыс сияқты компоненттер жинағынан қажеттi компонентті таңдап, форманың терезесiнде орналастыруға болады. Сөйтiп, форма терезесiнде қажеттi компоненттер бiрiнен соң бiрi орналастырылады.

Бұл ерекшелiк – визуалды (көрсеткiш) программалаудың негiзi болып табылады. Программалаушы әр мезгiлде құрылатын программаның терезесiн бақылап отырып, қажеттi өзгерiстердi кез-келген мезетте енгiзу мүмкiндiгiне ие болады.

Формадағы орналасқан әр компоненттер өзiнiң мекен-жайымен, мөлшерiмен, түсiмен т.с.с. анықталады. Форманы құрастыру File => New => Form опциялары арқылы орындалады. Шығып тұрған бос формаға бiр компонентті, мысалы Standard парағының Button батырмасын орналастыру үшiн компоненттер жинағындағы Standard белгiсiн сырт еткiзiп, парақты екпiндi күйге келтiру керек.

Компоненттің формадағы орнын, мөлшерiн форма терезесiнде бiрден өзгертуге болады, ол үшiн компонентті тышқанның сол жақ батырмасымен белгiлеу керек (кiшiгiрiм төртбұрыштылар пайда болады). Ендi белгiленген компонентті тышқанның сол жақ батырмасымен басып тұрып, форма аймағының кез-келген жерiне жылжытуға болады. Мөлшерiн өзгерту үшiн тышқанды элементтi қоршап тұрған кез-келген төртбұрышқа орналастырсаңыз, пайда болған қос бағытты тiк сызықты тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып жылжытуға болады. Компонент жою үшiн оны белгiлеп, Delete пернесiн басса жеткiлiктi.

Компоненттің басқа параметрлерiн өзгерту әрекеттерi Объектiлер бақылаушысы арқылы немесе программаның денесiнде орындалады.

Объектiлер бақылаушысының терезесi екi парақтан құрылады: Properties- қасиеттерi және Events –оқиғалары. Properties парағы арқылы компоненттің қасиеттерi –параметрлерi анықталады, ал Events парағы арқылы компонентті әртүрлi оқиғаларға сәйкес сезiндiру анықталады. 5-суреттегi Form1 терезесiнде орналасқан Button1 батырмасы - компонент, оқиға - осы батырманы басу, ал оқиғаға сезiндiру - осы батырма басылғанда қандай амалдар орындалады- соны анықтауды қажет етедi.

Объектiлер бақылаушысы екi бағанадан құралған кесте: сол жақ бағанасында параметрдiң немесе оқиғаның атауы, ал оң жақта – параметрдiң мәнi немесе оқиғаны өңдейтiн iшкi программаның атауы орналасады.

Кестенiң кез келген жолын тышқанды сырт еткiзу арқылы таңдауға болады. Бұл жолдағы параметр қарапайым немесе күрделi болуы мүмкiн. Қарапайымдарға бiр мәнмен анықталатын - сан, символдар жолы, True немесе False мәндерiн қабылдай алатын және т.с.с. компоненттің қасиеттерi жатады. Мысалы, Caption (тақырыбы) қасиетi бiр символдар жолымен, Enabled (қол жетерлiк)- True немесе False мәндерiмен, ал Heigh (биiктiгi) және Width (ұзындығы) нақты бiр сандық шамалармен анықталады.

Компоненттің күрделi қасиеттер құрамына бiрнеше мәндер тiзiмi кiредi. Олардың сол жағында “+“ белгiсi тұрады, мысалы

.

Осы тiзiмдi ашу үшiн “+” белгiсiн тышқанмен сырт еткiзсе жеткiлiктi. Тiзiмдi жабу амалы қасиеттiң “-“ белгiсiн басқанда орындалады.

болады, кейде шыққан көрiнiс келесi түрлерде де болуы мүмкiн:

Суреттегi бiрiншi көрiнiстегi “…” белгiсiн басқанда қасиеттiң мәнiн анықтауға мүмкiндiк туғызатын сұқбаттасу терезесi шығады. Екiншi көрiнiстiң белгiсiн басқанда қарапайым қасиеттiң болуы мүмкiн мәндерiнiң тiзiмi ашылады.

Объектiлер бақылаушысы терезесiнiң жоғарғы жағында форманың атауы және формадағы орналасқан барлық компоненттер және оларға қолданылған оқиғалар тiзiмi орналасып тұрады (7-сурет).

Объектiлер бақылаушысының терезесiн тышқанның оң батырмасымен сырт еткiзгенде локальды меню шығады. Меню құрамындағы бiрнеше опциялар терезенi икемдеуге мүмкiндiк туғызады, мысалы Stay on Top оциясы екпiндi болса, онда Объектiлер бақылаушысының терезесi әрқашанда басқа терезелердiң үстiнде орналасып тұрады.

2. 
   Программа кодының терезесі
   

Delphi ортасы iске қосылғанда программа кодының терезесi Windows ортасының бос терезесiнiң бастапқы кодынан (яғни минималды қажеттi кодынан) тұрады.

Жаңа форманың кодына Delphi ортасы бұл қатарларды автоматты түрде қосып отырады.

Жобаны құру барысында осы кодқа қажеттi өзгерiстер енгiзiледi. Delphi ортасы unit Unit1 және implementation қатарларының аралығын өзгертiп отырады, ал программалаушының жұмыс аймағы - {$R *.DFM} және end қатарлар аралығы болады.

Пиктограммалық батырмалар арқылы негiзгi меню жүйесiнiң маңызды опцияларына тез арада қол жеткiзуге болады. Атқаратын жұмыстарына байланысты пиктограммалық батырмалар келесі топқа бөлінеді: Standard, View , Debug, Custome, Desktops.

4. 
   Delphi ортасының компоненттері
   

Delphi ортасының компоненттері программа орындалғандағы көрiнiстiң пiшiмiн анықтайтын бөлек элементтер ретiнде қолданылады. Сонымен қатар, Delphi ортасының көрiнiспен жұмыс атқармайтын, яғни көрсеткiш емес көптеген маңызды компоненттері бар. Жалпы, дәлiрек айтсақ, құрауыш алдын-ала даярланған программаның үзiндiсi, оны қажет болғанда құрылып жатқан программаға ендiруге болады.

Delphi ортасының құрамына 200-дей компоненттер кiредi.

Delphi ортасының келесі парақтарының көрністері.