Реферат Тақырыбы : Халықаралық валюта нарықтары Орындаған: Ибраш Алтынбек

Валюталық бағам – шетелдің ақша бірлігіне шаққандағы бір елдің ақша бірлігінің бағасы. Сол бойынша экспорттаушы саудадан түскен шетел валютасын ұлттық валютаға ауыстырады. Басқа елдің валюталары сол мемлекеттің аумағында заңды және төлем құралы ретінде қолданылмайды. Өзге елден сатып алынған тауарға төлеу үшін импорттаушы ұлттық ақшаны шетел валютасына алмастырады. Берешектерін өтеуді және сыртқы заемдар бойынша пайыздарды төлеуді мақсат еткен борышқор шетел валютасын ұлттық ақшаға айырбастайды. 

Валюталық  нарықтың  маңызды  элементтерi – валюталық бағам болып табылады. Оның  пайда болуы: тауарлармен көрсетiлген қызметтердiң халықаралық барысында, капитал және несиенiң қозғалысында валюталармен  өзара байланыстардың  қажеттiлiгiнен: дүниежүзлiк және  ұлттық  нарықтағы бағаларды, сондай-ақ ұлттық    немесе  шетелдiк валюталарды бейнелеген  әр  түрлi  елдердiң құндық  көрсеткiштерiн салыстыруға банктер мен формалардың шетел валютасындағы шоттарын уақытылы  қайта бағалап отыра байланысты негiзделедi.

Валюталық  бағам  – бұл  бiр  елдiң  ақша  бiрлiгiнiң  басқа  бiр елдiң ақша бiрлiктерiне  бейнеленген  бағасы. Әрбiр елдiң ұлттық ваюталарын салыстыру  оларды өндiрiс  және  айырбас  процесiнде  пайда  болатын  обьективтi  құндық  қатынастарына 

негiзделедi. Валюталық  бағалы  валюталарға  сұраныс  пен  ұсынысқа ықпал  етушi  көптеген  факторларға  байланысты  өзгередi.  

Бағамның  қалыптасуына  ықпал  ететiн  үш  факторлар  тобын  бiлiп  қарастыруға  болады;

Саяси  тұрақтылық  валюталық заңдылықтардың  ырықтандырылуы, валюталық саясат  және  т.б.

Экономикалық, халықаралық тәжиiрбиеде анықталатын экономикалық  тiк бұрыштың  шыңы  сияқты:  экономикалық  өсу, валюта  тұрақтылығы және  инвляцияның төменгi  қарқыны, жұмыссыздықтың  төменгi  деңгейi, дүниежүзлiк нарықтағы тепе - теңдiк;

Психологиялық: жаппай  сұраныс, негiзгi  капиталды тәуекелден  қорғануға ұмтылыс және  т.б.

Валюталық  бағамның  дамуы  жай  тауар  өндiрiсiнен қазiргi дүниежүзiлiк шаруашылыққа  қозғалыстың  тарихи  процесiн  көрсетедi.

Монометализм  тұсында  –  алтын  немесе  күмiс  валютылық  бағамның  базасы монеталық  аритет болып табылады, яғни  ол  әр  түрлi  елдердiң  ақша  бiрлiктерiннiң  олардың металдық  құрамына  байланысты арақатынасын  сипаттайды. Ол  валюталық  паритет  ұғымымен  сәйкес келедi.

Валюталық  бағам  валюталық  паритет  шеңберiнде  аутқиды. ХВК-ның  жарғысы бойынша  1978  жылдан  бастап  валюталық  паритет  СДР  немесе  ЭКЮ-да  валюталық  “қоржын”  базасында  бекiтiледi .

Жалпы  алғанда  валюталық  бағамның  қозғалысының  бағытырын  анықтайтын 

факторларды  3 топқа  бөлуге  болады: фундаментальдi, техникалық, қысқа  мерзiмдi  күтпеген факторлар.

 Валюталық  нарыққа  қатысушылардың  арасындағы  валюталық  операцияларды  

айырбастаусыз  және  олардың   пропорцияларын  анықтаусыз  жүзеге  аспайды. Бiр  

валютаны  басқа   валютаға  айырбастау  деп   шетел  валютасының   ұлттық  валютаға 

немесе  басқа  валюталарға   сату немесе  сатып  алу , ал  оларды  айырбастау пропорциялары   валюталық  каперотив  арқылы  анықталады.

Валюталық  мәмiлелердiң  түрлерiне  байланысты  ағымдағы  және  мерзiмде    факторлар  бағамдары болады. Ағымдағы  валюталық мәлiметтердi  жасағанда  валюта  айырбасы  сол  сәтте  ағымдағы 

валюта  бағымы бойынша  жүзеге  асады . мерзiмдi  валюталық  мәмленi  жасағанда  валютаны  айырбастау  алдынала  белгiленген  мерзiмде  бекiтiлген  форвард  бағымы  бойынша  жүзеге  асады .

Кейбiр  мемлекеттерде  операцияның  әр  түрi  бойынша  қолданылатын  ұлттық  валюта 

бағымдарының  бiрнеше түрi  бар. Бельгияда  2  бағам  қолданылады: бiреуi - комерциялық, екiншiсi - қаржылық  операциялар  бойынша.

Айырбас  валюталық  бағамдардан  басқа  статистикалық және  экономикалық  талдау  кезiнде  колданылатын  есептеу  бағамдары  бар . Оған  жататын  орташа  бағамдар  сатушы  және  сатып    алушы  бағамдарының 

арифметикалық  ортасы . Шын  мәнiнде  айтсақ  мұндай  бағам  жоқ , бiрақ  оның  мөлшерi  күнделiктi  ақпарат  құралдарында  жарияланады.

Қазiргi  кезде  АҚШ  долларының  тиiмдi  бағымының  индексi  номиналды  және  нақты 

түрде  есептеледi. 

Валюталық нарықтар уақтылы  есеп айырусыларды жүзеге асыруды,   валюталық қаражаттарды бiршама  тиiмдi пайдалануын, валюталық операцияларға  қатысушылардаң валюталық бағамдар айырмасы түрiнде пайда алуын, валюталық  тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық  бағамдарды реттеудi, валюталық саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер үшiн  жалпыға бiрдей қабылданған төлем  құралының болмауында. Сондықтан  да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу-сату формасында бiр валютаны екiншi бiрiне айырбастау болып табылады.

Валюталық нарықтарда шетел  валютасына деген сұраныс пен  ұсыныс ең алдымен сатылған тауарлар және көрсетiлген қызметтер үшiн  валюталвқ түсiм алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен  көлiк және кеме компанияларынан  алынған қызметтерi үшiн төлемдерi төлеуде импорттерден; сондай-ақ көрсеткен  қызметтерi үшiн фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлiк және банктiк  комиссия түрiнде валюталар алатын сақтандыру қағамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиенi және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға  мiндеттемесi бар заңды және жеке тұлғаладан туындайды.

Ғылыми тұрғыдан қарағанда 5 түрлi валюталық бағам нарықтарi бар: еркiн (таза) қалқу; бекiтiлген бағамдар; мақсатты аймақтар; гибридтi (аралас) валюталық  бағам нарықсi.

  Еркiн қалқу жуйесiндегi валюта бағамы нарықтық ұсыныс  пен сұраныстың әсерiнен қалыптасады.  Бұл жерде 

валюталық форекстiк  нарық нағыз нарық моделiне  жақындатылған: қатысушылардың

көлемi  сұраныс жағында да үлкен нарықдегi кез-келген ақпарат лезде жеткiзiледi  және нарықтың барлық қатысушыларына  қол жетерлiк, орталық банктердiң  бұрламаушы ролi әлсiз және  тұрақты емес.

  Басқарылатын қалқу  жүесiнде валюта бағамына сұраныс  пен ұсыныстан басқа, орталық  банктер де үлкен әсерiн тигiзедi, сондай-ақ, әр түрлi уақытша (мерзiмдiк)  нарықтық бұрмалаулар.

  Бекiтiлген бағамдар жүесiне  Бреттон-Вудтiк валюта нарықсi (1944-1971ж.ж)  мысал бола  алады.Онда барлық  валюталардың бағамы долларға  ауытқу шегi +/-1%-пен бекiтiленген, ал доллар бағамы алтынға мықты  байланысты болды:алтынның 1 троялық  унциясына=35 доллар.  Мақсатты аймақтар  нарықсi бекiтiлген валюттық курстар  идеясын дамытады.Одан басқа бұл  түрге  Европа валюта 

нарықсiнiң  қатысушы елдерiн валюта бағамдарының  жұмыс iстеу режимiн жатқызуға 

болады.

Валюталық бағамдардың әр түрлi белгiлер боынша жiктеуге болады.

Валюта нарығында қолданылатын айтарлықтай маңызды ұғымдардың бiрi нақты және номиналды валюта бағамы ұғымы болып табылады.

Нақты валюта бағамына сай  келетiн валютада алынған екi елдiң  тауар  бағаларының қатынасы ретiнде  анықтауға болады.

         Er - нақты валюталық бағам

         Ph - iшкi нарықтағы бағалар

         Pf - шетелдiк нарықтағы бағалар

         En - номиналды валюталық бағам.

Егер, валюталық қатынастың ағымдағы мәселесі туралы айтатын болсақ, онда негізгі мәселе Қазақстан Республикасындағы  валюталық режимді либерализациялаумен  байланысты.

Менің ойымша, елдегі валюталық  қатынас нарықсінің өзгеруіне әсер еткен себептерді атап кеткен жөн  болар:

Қолданыстағы валюталық қатынастың тиімділігі жеткіліксіз;

Валюталы-айырбас операциялары кезінде экспортерлердің трансакционды шығындары жоғары;

Бағаның тез өсуіне қауіп төндіруі мүмкін;

Республикадағы экономикалық жағдайдың сапалы жақсаруында орын алады.

Капитал мобильділігі халықаралық  инвесторлардың портфельдерін диверсификациялауға, тәуекелді бөлуге, сондай-ақ елдер арасындағы сауданың жаұқсаруына мүмкіндік туғызады.

Сонымен қатар, валюталық  режимді либерализациялау белгілі  бір деңгейде нарықтық сфераға және экономикалық қызмет түрлеріне кері әсерін тигізуі мүмкін. Ең алдымен  бұл, ішкі және сыртқы тәуекелдерге байланысты:

Әлемдік және тауар нарығындағы баға, ал жекелей алғанда мұнайға деген баға әртүрлі экономикалық және саяси факторлардың әсеріне сезімтал болады;

Капитал операцияларын либерализациялау ішкі және әлемдік пайыздық мөлшерлемелерді жақындататын жалғыз құрал болып табылмайды. Инвестицияның шетел активтеріне қатысты режимін жедел либерализациялау ақша қаражатының сыртқа ағуына алып келеді. Ал, бұл біріншіден, елде инвестициялаудың адекватты құралдарының пайда болуына және ішкі қор нарығының дамуына әсер етпейді, ал екіншіден, нақты сектор жағынан оларға деген сұраныстың өсуі кезінде ішкі қаржылық ресурстардың жетіспеушілігіне алып келеді.

Капитал мобильділігі деңгейінің өсуі, алып-сатарлық сипатта болатын қысқа мерзімді операциялар санының өсуіне алып келеді.

Валюталық қатынас және қатынас нарықсі, сыртқы экономикалық операциялардың қатысушылары белгіленген шектеулерді, валюталық қатынастың талаптары жеңілдетілген операциялар арқылы айналып өте алатындай етіп құрылған.    

Экономикалық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету тұрғысынан, валюталық  қатынас және қатынас мәселесі өте  маңызды болып отыр. Бұған дәлел  ретінде Аргентина елінде болған кезекті күйзелісті атауға болады.

Егер де, валюталық қатынастың даму перспективалары туралы айтатын  болсақ, 2003 жылдың 15 мамырындағы экономикалық саясат Кеңесінің шешімі және 2003 жылдың 11 қыркүйегіндегі Ұлттық Банк Басқармасының Қаулысы негізінде Қазақстандағы валюталық режимді либерализациялаудың негізгі қағидаларын, алғы-шарттарын анықтайтын концепция жарық көрді. Концепцияны, экономиканың барлық секторларының ойларын есепке ала отырып шығарды. ҚРҰБ-нің валюталық режимді либерализациялауға қатысты негізгі іс-әрекеттері ХВҚ сарапшыларымен бірге талқыланды.

Концепция*, қазақстандық экономиканың дамуының ерекшеліктерін, сондай-ақ, экономикалық өсудің тұрақтылығын және Үкіметтің  экономикалық саясатын анықтайтын ішкі және сыртқы факторларды ескере отырып, либерализациялаудың үш этапын қарастырады.

Капитал қозғалысына валюталық  шектеулерді белгілеу қажеттілігі  шетел валютасына деген ұсыныстың  ішкі көздерінің тапшылығымен және де ұлттық валютаға деген сенімнің әлсіздігінің нәтижесінде туындады.

Соңғы жылдары Қазақстанда  мұнай және газ өндіру екі есеге  өсті де, 2003 жылы - 40 млн. тонна, ал 2004 жылы -51 млн. тоннаны құрады. Сонымен бірге, консервативті болжам бойынша оның мөлшері 2010 жылы 100 млн. тоннаға жетеді деп күтілуде. 

Қазақстандағы валюталық қатынас режимін либерализациялау келесідей қағидаларға негізделеді:

Кезектілік қағидасы (принцип последовательности).    Валюталық қатынас режимін либерализациялау, ағымдағы және капитал шотының бөлек операцияларын жүргізуге қоятын талаптарды жеңілдетуге, кейіннен мүлдем алып-тастауға бағытталған. Шектеулерді алып тастау уақытша сипатта болмауы керек.

Экономикалық мақсаттылық қағидасы (принцип экономической целесообразности). Валюталық қатынас режимін либерализациялау, өзіне тиесілі тәуекелді ақша-несие қатынас органдарынан сыртқы экономикалық операциялардың қатысушыларының, қаржы институттарының мойнына жүктейді. Сондықтан, ерекше режимді қолданатын операциялар шеңбері, төлем балансының жағдайымен, ішкі қаржы және капитал нарығының даму деңгейімен, ұлттық валютаның айырбас бағамының тұрақтылығымен

байланысты, экономикалық мақсаттылық  қағидасы негізінде анықталады.

Артықшылық қағидасы (принцип приоритетности). Елдің экономикалық қауіпсіздігі үшін, қысқа мерзімді капиталдың кенеттен сыртқа ағуына кедергі болатын, белгілі бір шектеулерді бекіткен жөн. Осыған байланысты, алдымен

ұзақ мерзімді капитал  операцияларына қойылатын талаптар жеңілдетілуі қажет, содан кейін  қысқа мерзімді сипаттағы операциялар (қысқа мерзімді несиелер, ақша нарығының  құралдары, туынды қаржы құралдар).

Симметрия қағидасы (принцип симметрии). Капиталдың сыртқа ағуының ішке келуден жоғары болу мүмкіндігін ескере отырып, біртіндеп асимметриялық қатынасден маңызды сыртқы экономикалық операцияларға қатысты валюталық режимді біртіндеп түзетуге көшу қажет.

Тең шарттар қағидасы (принцип равных условий). Валюталық  режим, ішкі валюталық нарықтағы резидент еместер үшін, резиденттерге қарағанда жеңілдеу болмауы қажет.

Келісімділік қағидасы (принцип согласованности). Қаржы институттары жүргізетін операцияларды либерализациялау, пруденциалды қатынас және қадағалау процедурасымен, әсіресе, тәуекелді басқарудың ішкі нарықсіне қатысты талаптармен бір уақытта жүргізілуі қажет.

7. Қаржылық тұрақтылық қағидасы (принцип финансовой устойчивости). Қаржылық емес секторға қатысты кәсіпорындарға шетел валютасындағы қарыздық міндеттемелер бойынша ауыртпашылық түспеуі қажет, сондықтан мәмілеге қатысушыға қойылатын қаржылық тұрақтылық және төлем қабілеттік талаптары валюта режимін либерализациялаудың қажетті шарты болып табылады.

8. Статистикалық мониторинг қағидасы (принцип статистического мониторинга). Валюта режимін либерализациялау сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың санының көбеюімен байланысты болады. Осыған байланысты, кейінгі либерализация есеп беру және мониторинг жүргізу мүмкіндігінің кеңеюі арқылы жүргізілуі қажет. Сонымен бірге, шаруашылық субъектілерінің экономикалық еркіндігін шектемейтін, статистикалық мониторинг нарықсін жетілдіруге қатысты шаралар қолданылуы қажет.

9. Қағидасы (принцип прозрачности). Валюталық қатынас нарықсі екі жақты болмауы керек, ол, валюталық қатынас агенттері үшін де, сондай-ақ операцияның қатысушылары үшін де түсінікті болуы қажет.

10. Ерекшелік қағидасы (принцип  исключительности). Ұлттық Банктің,  елдің сыртқы төлем қабілеттігіне  және ішкі валюталық нарықтың 

тұрақтылығына қауіп төнген жағдайда, алдын-ала қарастырылған шектеулерді  енгізуге құқы бар. 

   Қаржы институттарында  тәуекелді басқарудың ішкі нарықсінің  тиімділігін жоғарылату, бағалы  қағаздар нарығын және нарықтық  тәуекелдерді хеджирлеу құралдарын  дамыту, ақпарат жинау нарықсін  және операциялар бойынша есеп  беруді жетілдіру 

либерализациялаудың  келесі этапына көшуге қажетті  алғы шарттарын құрайды.

Бірінші этапта лицензиялаудан келесі операцияларды босату қарастырылған:

Минималды талап етілетін рейтингі бар, жеке тұлғалардың шекарадан

тыс ЭБДҰ елдерінде шоттар ашуы;

резиденттердің шекарадан тыс жерде инвестицияны жүзеге асыруы, бірақ оның нәтижесінде олар, ЭБДҰ елдерінде және ҚР-мен бірге  инвестицияны қолдау және қорғау туралы келсімге қол қойған елдерде         тіркелген, кәсіпорынның жарғылық капиталына 50% көлемінде қатысу үлесіне ие болуы қажет;

инвестициялық сапалы (А рейтинг) бағалы қағаздарға инвестиция жұмсау.

    Валюталық нарық  бойынша ақпаратпен қамтамасыз  ететiндер: банкаралық валюталық  бағамдар, комментарилер, репортаждар  мен ағымдағы жаңалықтарға маманданған  “Don Jones Telerade” концернi, ағымдағы  валюта бағамынан басқа техникалық  және компьютерлiк анализ жасайтын  құрал-сайман жиынтығын ұсынатын  “Trade Station”.

Халықаралық банкаралық қаржылық операциялар нарығында сауда  кейбiр белгiленген валюта көлемдерi-лоттармен  жүзеге асады. Чикагоның Сауда Биржасының (СМЕ) бөлiгi болып келетiн Халықаралық  валюта нарығымен белгiленген әрқайсысының мөлшерi бар. Лоттар сәйкесiнше:

STA              125000                EUR                    125000

SFR             250000                JPI                   25000 000

STGIJRY      125000                CTGIEUR        125000

 Бұндай лотты нарыққа  шығарғанда (орналасуын сатып немесе  сатып алумен ашу) клиент оның барлық нақты құнын төлемей,  тек шарты кепiл мен (гарантиный  залог- марела) қамтамасыз етедi. Бiр лот үшiн $ 1000 күндiзгi саудада,  ал кештен таңға дейiн сатылса  (over night) $1500. Орналасуын жабумен қатар  орнынан тапқан пайдадан шартты  кепiл мен әр жабылған  лот  үшiн $ 100 теңболатын бiр жолғы  ұстамдар клиенттiң сауда шотына  қайтарылады.