С. С. Жанибекова Қазақстан Республикасы

Өзің-өзі реттеу мен метатанымдық қабілеттерің дамытуөзін-өзі реттеудің мәні мен құрылымы

жүктеу/скачать 0,77 Mb. бет 9/25 Дата 05.09.2022 өлшемі 0,77 Mb. #148760

Өзің-өзі реттеу мен метатанымдық қабілеттерің дамытуөзін-өзі реттеудің мәні мен құрылымы. Оқушылардың оқу - танымдық іс-әрекетінде реттеуші дағдыларды қалыптастыру мүмкіндігін зерттеу үшін біз өзін-өзі реттеу механизмін толығырақ қарастырамыз. Шетелдік мұғалімдер мен психологтар арасында өзін-өзі реттеу мәселесі бойынша көптеген пікірлер болса да, оқушылардің өз оқуын қалай реттей алатындығы туралы төрт жалпы болжамды бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, зерттеушілер оқушылардің оқу іс-әрекеті кезінде олардың мінез-құлқы мен мотивациясын бақылауға және реттеуге қабілетті деп санайды, бірақ бұл көптеген факторлармен, соның ішінде жеке айырмашылықтар мен даму шектеулерімен анықталады. Екінші болжам-оқушылар зерттелетін материалдың контекстіне және олардың алдыңғы танымдық тәжірибесіне сүйене отырып, өздерінің нақты мақсаттары мен іс-әрекетінің маңыздылығын белсенді түрде қалыптастырады. Осылайша, оқушылар сындарлы оқу процесіне қатысады. Үшіншіден, оқушының барлық мінез-құлқы іс-әрекеттің мақсаттарымен анықталады және өзін-өзі реттеу процесі осы мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін мінез-құлықтың өзгеруін қарастырады. Сонымен, төртіншіден, зерттеушілердің пікірінше, оқушының мінез-құлқының өзін-өзі реттеуі оның оқу іс-әрекеті, осы іс-әрекеттің контекстік факторлары мен оқушының жеке ерекшеліктері арасындағы байланыс ретінде қызмет етеді. Дәл осы болжамдар өзің-өзі реттеу мен метатанымдық қабілеттерің дамытуөзін-өзі реттеудің көптеген теорияларының негізін құрайды [143]. Шетелдік психологиялық - педагогикалық тәжірибеде жиі қолданылатын өзің-өзі реттеу мен метатанымдық қабілеттерің дамытуөзін-өзі реттеу тұжырымдамасы қарастырылған. B. J. Zimmerman [163] ұсынған тұжырымдама осы зерттеу саласында жиі қолданылатын тұжырымдамалардың бірі болып табылады. Осы зерттеушінің моделіне сәйкес өзін-өзі реттеу процесі үш кезеңнен тұрады: - алдын-ала ойлау, - іс-әрекеттің орындалуын бақылау және - рефлексия. Айта кету керек, осы үш теориялық модель оқушылардің өзін-өзі реттеуді жүзеге асырудағы контекстінің маңызды рөлін көрсетеді. B. J. Zimmerman [163] ұстанатын өзін-өзі реттеуге әлеуметтік-танымдық көзқарас, мысалы, қоршаған орта факторларының оқушылардың жеке және мінез-құлық ерекшеліктерімен екі бағытты өзара әрекеттесуі бар деп болжайды. Контекстпен өзара әрекеттесу циклдік дамуға және оқушылардың өзің-өзі реттеу мен метатанымдық қабілеттерің дамытуөзін-өзі реттеуге бейімделуге әкеледі. Сонымен, мұғалімдер оқушылардың рефлексиясын келесі сұрақтар арқылы ынталандыра алады: "сіз барлық қажетті мақсаттарға қол жеткіздіңіз бе?", "осы нақты тапсырма үшін қандай стратегиялар тиімді болды?"және т.б. мұғалімнің мұндай кеңестері оқушылардің кейінгі оқу міндеттерін алдын-ала қарастыру сатысында көбірек қатысуына ықпал етуі мүмкін. Ақпаратты өңдеу теориясы [143] өзін-өзі реттеудің басқа түсіндірмелерін ұсынса да, бұл тәсіл контексттің маңызды рөлін және реттеуші қызметтің циклдік сипатын анықтайды. Оқушылар бір фазада өңдеген ақпарат өзін-өзі реттеу процесінің келесі кезеңдеріндегі ақпаратты кейінгі өңдеуге кіріс бола алады. Контексттің маңыздылығына және өзін-өзі реттеу мен оқу іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы анықталған эмпирикалық қатынастарға қатысты бұл теориялық болжамдар оқыту мазмұнын пәнді нақты білуден тыс кеңейту ұсыныстарына әкелді. Оқушылардың өзін-өзі реттеу қабілетін қалыптастыру білім берудегі басты, айқын мақсаттардың бірі болуы керек екендігі анықталды, ал мұғалімдер өз оқушыларының өзін-өзі реттеуді дамытуды қолдау үшін белгілі бір күш-жігерді қажет етеді. Зерттеу нәтижелері мұғалімдерге оқу процесін ұйымдастыруды тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін және үнемі өзгеріп отыратын бағдарламалық және басқа да оқу талаптарының қазіргі жағдайында маңызды болып табылатын тез қайта құру және бейімделу қабілетін белсендіретін қызметтің өзін-өзі реттеу дағдыларын жетілдіруге көңіл бөлу керек деген қорытындыға келді [139]. Оқушылардың өзің-өзі реттеу мен метатанымдық қабілеттерің дамытуөзін-өзі реттеу қабілетін дамыту үшін зерттеушілер ұсынған жолдарға тоқталайық. S. G. Paris, A. H. Paris [149] жұмысына сәйкес оқу процесінде оқушылардың өзін-өзі реттеуін дамытудың үш әдісін бөліп көрсетуге болады. 1) тәжірибе алу арқылы жанама түрде: оқу процесінде қайталанатын оқиғаларға қатысу білім алушы үшін мұғалімнің одан қандай мінез-құлық үлгілерін пайдалануы күтетіні және олардың қайсысы оқушының өзі үшін оңтайлы екені туралы ақпарат көзіне айналады. Мысалы, өз жұмысын екі рет тексеру алдымен көп уақытты қажет етеді, бірақ бірте-бірте әдетке айналуы мүмкін, өйткені бірнеше рет қолданған кезде мұндай техниканың артықшылықтары пайда болады. 2) қызметтің өзін-өзі реттеуін тікелей оқыту: оқушылар мақсат қоюдың маңыздылығы туралы қажетті ақпаратты немесе мұғалім жүргізетін нұсқаулықтан ең тиімді стратегияларды ала алады. 3) оқушылардың басқа дағдылармен бірге өзін-өзі реттеуді дамытуға бағытталған қызметті көздейтін арнайы тапсырмаларды орындау. Мысалы, осыған байланысты оқушылар тобындағы функцияларды бөлуді қажет ететін оқу жобалары тиімді. Сонымен қатар, барлығы жалпы жұмыстың белгілі бір бөлігі үшін жауапкершілікті өз мойнына алады. Мұндай қызмет басқа оқушылардің кері байланысын ескере отырып, реттеуші тәжірибе, рефлексия және өз жұмысын бағалауға ықпал етеді. Оқытудың мәні - әлем туралы білім, тәрбие мәні - әлеуметті және мәдениетті құндылықтар, адамгершілік нормалар мен қатынас екенін біз білеміз. Педагогикалық қолдаудың мәні – тұлғалық таңдау, өзін - өзі табу. Жеке тұлғаға арналған педагогикалық қолдаудың мазмұны – адамды алда көздеген нəтижелерден алшақтататын кедергілерді жеңу жолдарын қамтиды. «Бала жақсы оқу үшін, оның оқу үлгерімі жақсы болу тиіс. Бірақ бұл парадокста педагогикалық істің маңыздылығы бар. Оқуға деген қызығушылық тек табыстан туған шабыт бар жерде ғана болады», - деген ұлы педагог В.А.Сухомлинский. Табыс – оқытудың ең маңызды және әсерлі дәлелі. Әр оқушы табысты, делелді, мұғалімдермен және ата – аналармен қолдаулы болу тиіс. Тек ынтымақтастық пен әсерлі қолайлық табысқа сенімділік береді.  Соңғы кезде «қолдау» атты сөз заманауи қоғамдағы балалардың білім мәселелеріне байланысты ескеріледі [2]: 1. Мектептің тәрбие институты ретінде мәртебесі түседі, бұл жоспарда ол ата – аналармен балалардың әлеуметтік күтімді ақтамайды, осыдан білімге бағытталған мектептің талаптары мен қабілетінің қайшылығы пайда болады; 2.Балалардың интеллектуалды қабаттануы, жеке балалардың қолайсыздығы және өзін - өзі бекіту, өзін - өзі білдіру, өзін - өзі дамыту барлық балалар үшін қалыптастырудың қажеттілігі; 3.Педагогтардың балалар оқу жетістіктерінің және интеллектуалды еңбек адамдар жағдайының талаптар арасында; 4.Отбасының тәрбие әуелетінің оқу маңыздылығы және отбасы «жабуының» күшейуі арасында, оның мектеппен ынтымақтастықта болмауы; 5. Отбасындағы білім және педагогтар мен ата – аналарға арналған жаңа тәрбиелік мәселелер арасында.  Педагогикалық қолдау әр жағдайатта, оқушы өзінің дағдыларын жанжалда, қиын жағдайатта жаттықтыру, өз қабілетін дамыту үшін қажет, яғни өзінің айқындамасын табу, анықтау және құрастыру үшін [3]. Педагогикалық қолдау – оқушымен бірлесіп оның қызығушылықтарын, мақсаттарын, мүмкіндіктерін және оған адамгершілік қасиетті сақтауға, өзін - өзі ұйымдастыруда позитивті нәтиже қол жеткізуге кедергі жасайтын мәселелерді жеңу жолдарын анықтау. Бала мен ересектің әрекет мәні бала мәселесін туындыратын шарттар болады. Олардың мақсаттары:  Осы шарттарды айқындау;  Талдау және дифференциялау;  Мәселені шешу үшін тірек болатындарын ғана ресурс ретінде қолдану;  Мәселені шешуге кедергі жасайтын жағдайларды жою бойынша қызметті жобалату.  Оларды жүзеге асыру тек келесі бағдарлау принциптері болса ғана мүмкін: тәрбие табиғат бейнелігі – балаға, табиғат бөлшегінедей қатынас, экологиялық таза даму орта жөнінде қамқорлықта және табиғатпен бірлікпен келісімде тәрбиелеу. Тәрбие тірі организм дамуының заңдарына сәйкес жүзеге асырылады, физикалық дамудың ерекшеліктерін, денсаулық жағдайын ескереді, оның доминантты қажеттілігі қанағаттандыру үшін жағдай жасайды: қозғалыста, танымда, қарым – қатынаста, шығармашылықта. Тәрбие мәдениет бейнелігі - «білім беру және мәдениет тұлғаны өсіріп тамақтандыратын орта ретінде» [4]. Бұл принцип білімділік кеңістікте әр түрлі орталарды құрастыруды нұсқаландырады, олар жиынтықта даму, тәжірибе жүзеге асырылатын мектептің, сыныптың бір мәдениетті – білімділік кеңістігін құрастырады, шығармашылық тұлға ретінде өзін - өзі дамыту құндылықтырының идеяларына негізделетін мәдениетті өзін - өзі идентификациялауда көмек көрсетеді. Тұлғалық тәсіл – бұл принцип білімділік үрдісінде оқушылардың жағдайын анықтайтын принцип, оны оқу – тәрбие ұрдісінің белсенді субъект ретінде танытады. Әр тұлға ерекше, сондықтан басты міндет оның ерекшелігін қалыптастыру, оның шығармашылық әуелетін дамыту үшін жағдай жасау болып табылады. Құндылықты – мәнді бағдарлау принципі - әр оқушымен өзінің оқу мен өмірінің мәнін табу үшін жағдай жасау.  Білімділік кеңістікте оқушылардың өмірәрекетінің әр түрлі орталарын құрастыру аясында келесі жұмыс бағыттары қолданылады. Сынып имиджін құрастыру: сынып бөлмесін безендіру, мектеп рәміздерін, киімнің пішінді элементтерін енгізу, білімдердің қоғамдық сайысы. Сыныпта танымды қолайлықтың атмосферасын құрастыру: диагностика және оқушылардың ақпаратты қажеттілігін, олардың танымдық әрекетке деген дайындығының өзекті деңгейін есепке алу, әр оқушының интеллектуалды қабілетінің және қоршаған ортадан ақпаратты алудың басымды тәсілдерінің диагностикасы (есте сақтау, зейін, өз ойын еркін түрде жеткізу) [5]. Оқушылардың оқуға деген қажеттілігін қалыптастыру, табысты танымды әрекетінің тәжірибесі үшін жағдай жасау, ақыл еңбегінің нәтижесіне құрмет сезімдерін арттыру: сабақтардың сапалық мазмұны, оқыту сағаттары, викториналар, оқыған кітаптарды талдау, танымды ойындар, әңгімелер. Білім берудің тұлға – бағдарлау мазмұнын құрастыру, яғни әр оқушыға ақпараттың жеке – тұлғалық мәніне қарай орын табылады: құралдарды, дидактикалық материалдарды құрастыруда оқушылар мен ата – аналардың қатысуы, оқу сабақтарды жүргізуде ата – аналардың қатысуы, пәндер бойынша тапсырмаларды әзірлеу, ұжымдық шығармашылық істер. Баланың оқушы ретінде табысты қалыптасуының белгілері: білімдерде қажеттілік, адамгершілік мәдениеттің анықталған саласына деген қызығушылық, оны терең түрде зерттеуге дайындық, әлеммен ақпаратты қарым – қатынастың мәдениеті; - өз білім мекемесі, өз сыныбы, өз мұғалімі үшін мақтаныш: мектеп жарғысында белгіленген құқықтар мен міндеттерді білу, оларды сақтау;  - оқушының сыныпта, білім беру мекемесінде қолайлы сезімі, өзінің қорғаушылық сезімі;  - өз сыныбының дәстүрлеріне берілгендігі, сынып жөнінде қамқорлық;  - ересектердің тәжірибесі мен білімін құрметтейтін оқушы болуы.  Осы әдістеме үш блок арқылы жүзеге асырылады: - оқу ырғағын қалпына келтіру. Жазғы демалыстан кейін оқушылар нашар оқиды. Оқу ырғағының қалпына келуі оқу жылының басында басты міндет болып есептеледі. - ұзақ және күрделі мәтіндерді мазмұндау кезде әр түрлі тіректерді қолдану дағдыларын жетілдіру, тіректерді құрастыру технологиясымен таныстыру, сонымен қатар ғылыми және әдебиетті мәтіндерді мазмұндауға үйрету. - ақпаратты өзгерту. Бұл блокта түсінудің шектелуімен және оқушылардың ақпаратты өзгертуімен байланысқан аспект белгіленеді. Бұл әдістеменің негізіне Ян Амос Каменскийдің оқытудың ұш деңгейі туралы ұсынысы енгізілген: бірінші ой жұмыс істеу тиіс, сосын есте сақтау, соңында ғана – қолдау [7]. Бұл үлгінің негізгі идеясы – білім деңгейін жоғарлату оқу құралдарына және өнімді әрекет тәсілдеріне бағыттауға байланысты. Ертедегі сөз «Білім барлық өмірге» қазір «Білім өмір бойы» деген сөздерге айналды. «Ғасыр бойы өмір сүр – ғасыр бойы оқы!» мақалын еске алуға болады. жүктеу/скачать 0,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу: