1898,  №5 1 ,   19.  VII

Ү і и і н ш і   т ар a y

Қ А ЗА Қ С Т А Н Н Ы Ң   XIX  Ғ А С Ы РД Ы Ң   Е К ІН Ш І

 

Ж А РТ Ы С Ы Н Д А ҒЫ   М Ә Д Е Н И Е Т І

І.Х А Л Ы Қ  А ҒАРТУ  ІС І

XIX ғасы рды ң ортасы н а дейін  Қ а за қ  даласы н да  байы рғы   халы қты ң  

б алалары н   о кы туға  ар н ал ған   еу р о п ал ы қ   үлгідегі  м е к теп тер   ж о қ ты ң  

қасы   еді,  мұндай  бастауы ш   м ектеп   1841  ж ы лы   тек  Б ө к е й   О рдасы н да 

ған а  аш ылды.  О тарш ы лды қ ап п ар атты ң  төм ен гі  о р ган д ар ы н а  хатш ы - 

лар  мен тілм аш тар д аяр л ау   үш ін  1850 ж ы лы   О ры н бор  ш е к а р а л ы қ   ко- 

м и сси ясы н ы ң  ж ан ы н ан   к а з а к  балалары н   окы туға арн алған   ж еті  ж ы л- 

д ы к арнаулы   м ектеп  аш ы л д ы .1 О ған  бүкіл  О ры н бор  ө л к ес ін е н   қаб ы л - 

данған  30 оқуш ы н ы ң  іш інде  Ы .А лты н сари н  де  бар еді.  Бұл  м ектепті  19 

ж ы лда 48 окуш ы   бітіріп   ш ы қты .  А лғаш қы   кезд е он да м ұсы лм ан  д ін ін  

оқы ту  басы м  болаты н ,  к ей ін   дін  ы кп алы   ш е к тел іп ,  1859  ж ы лы   оры с 

тари хы ,  м атем ати к а,  ж алп ы   ж ә н е   оры с  гео гр а ф и я сы   мен  геом етри я 

енгізілді.

1857  ж ы лы   О ры н бор ү лгісім ен   О м бы дағы   о б л ы с т ы қ  б а с қ а р м а   ж а ­

ны нан  к а зак  балалары на арналған  м ектеп аш ы лды ,  ол н егізін ен  алған - 

да тілм аш тар д аярлады .  Ш и р ек  ғасы рға  ж у ы қ  өм ір сүрген   бұл  м ектеп  

1881  жы лы   приход м ектеп тері  мен  уезд ік  учили щ еде оқи ты н   он  қ а з а қ  

ж ә н е   он  оры с  т ә р б и е л е н у ш іл е р ін е   ар н ал ған   п ан си о н   ретін д е  қ а й та 

ұйымдасты рылды.2  1865 жылы Омбыда к а за к  балалары на арналған тағы 

бір м ектеп аш ылды,  ал  1869 ж ы лы  О ры нбор ги м н ази ясы  ж ан ы н ан   ш ы - 

гыс тілдерін ің  тілм аш тары н ж ә н е әскер и   окр у гтер д ің  хатш ы лары н да- 

ярлайты н   бөлім ш е  құры лды .

XIX  ғасы рд ы ң   60-ж ы лд ары   Қ а за қ с та н д а   бастауы ш   м е к теп тер д ің  

аш ылуы Ы .А лты н сари н н ің  есім ім ен ты ғы з байланы сты .  1867—68 ж ы л - 

дардағы  реформалардан кейін мұндай мектептер К азақ  өлкесінің  көпте- 

ген аймақтары нда ж ұмыс істей бастады.  1868—69 ж ы лдарда Орал облы - 

сы нда  24  о р ы с -қ а з а қ   м ектеб і,  ол ар д ы ң   қ атар ы н д а  2  екі  сы н ы п ты к , 

6 селол ы қ бір сы н ы п ты к,  14 ж оғары   сы н ы п ты қ м ектеп  ж ә н е   2 ж екеш е 

училищ е  болды.  1877  ж ы лға карай  Орал  к а за к  ә с к е р ін ің  47  м ек теб ін ің  

бесеуі  қы здар м ектебі  еді.  О ралда  2250 оқуш ы   окы ды , бұл  сол  өңірдегі 

м ектеп   ж асы ндағы   к а за к   б ал ал ар ы н ы ң   2  п ай ы зы н ан   сә л   ған а  асаты н  

еді.  1894  ж ы лы   О рал  қаласы н д а  ер  б ал ал ар д ы ң   ә с к е р и   г и м н ази я сы , 

қы здар  ги м н ази ясы , діни  училищ е аш ылды.  Б ұған  к о са  облы с  бой ы н - 

ша  37  ш іркеу м ектебі,  77  стан и ц алы к,  п о с е л к е л ік   ш ағы н  м ектеп ,  со н -

52 3

д а й -а қ   10  б о лы сты қ   о р ы с -к а з а қ  м ектебі  болған  еді.  Бұл  м ектеп терде 

барлы ғы   2984 оқуш ы   оқы д ы .3

А қ м о л а  об лы сы н д а  да  м ектеп   ісі  осы   ш ам алас  болды .  1861  ж ы лға 

карай   С ібір к а за к   ә с к е р ін ің   бүкіл  ұлан -ғай ы р «Горькая  ш ебінің»  бой- 

ында казак балалары ны ң сауатын аш уға арналған небәрі  14 мектеп  кана 

болды ,  ал  ко н ы с  ауд арған   ш аруалард ы ң  б алалары н ,  әс ір е се  к а за к  ба- 

л ал ар ы н   окы ту  ж ай ы н да ол  кезде  сөз болуы  да  м үм кін  емес  еді.

Облыста 70-жылдардың басынан бастап мектеп ісі едәуір жандана түсті. 

Ер балалар ж әне кыздар гимназиялары мен прогимназиялары, мұғалімдер 

даярлайты н  сем инария,  ер  балалар оқиты н  уездік  приход училищ елері, 

округтік әскери  училищ е, станицалы к ж әне поселкелік мектептер,  гос­

питаль жаны нан фельдш ерлік мектеп ж әне басқа да оқу орындары ашыл- 

ды.  Ол кезде бүкіл облыста барлығы 2767 окуш ысы бар 76 оқу орны бол­

ды; оларды ң ішінде  1  қазак мектебі (27 оқуш ы), ер балалар оқитын 4 татар 

(231  окушы) мектебі, кыздар оқитын 3 (44 оқушы) мектеп болды. XIX ғасыр- 

дың аяғына карай облыста оқу орындарының саны үш еседей көбейді. Ауыл 

мектептері де ашылды, бірак олар тым аз болды.  1898 жылы Акмола облы­

сында мектеп жасындағы балалардың саны 61  106 болса, олардың 88 пайы- 

зы м ектепке тартылмай калды.

1872 ж ы лы   С емей облы сы н да 68 оку орны   ж ұмыс  істеді,  1896 жылы 

о л ар д ы ң   саны   105-ке,  ал  1900  ж ы лға  карай   1 14-ке  ж етті.  1898  ж ы лы  

С ем ей  облы сы   бой ы н ш а  м ектеп  ж асы нд ағы   61  668  б алан ы ң  5  пайы зы  

ғана оқы ды.

1883 

ж ы лы  к а з а к  б алалары н   окы туға арн алған   ер  балалар  и н тер н а­

ты  об лы с  орталы ғы   С ем ей д е,  с о н д а й -а қ   уезд ік  кал ал ар   П авлодарда, 

Ө скем ен  мен  Зайсанда  ж ұм ы с  істеді, ал  к азақ  кы здары н окы туға арна- 

лған   и н те р н а ттар   С ем ей  мен  П авлод ард а  ған а  болды .  1886  ж ы лы   бұл 

м ектеп терд е  152 ер  бала  мен  37  қы з оқы д ы .4

С ы рдария облысындағы оры старға арналған алғаш кы мектептер  1860 

ж ы лы   Райы м  (Қ азал ы )  б екін ісін д е ж ә н е  П еровскіде  (А км еш іт,  казіргі 

Қ ы зы л о р д ад а  )  аш ы лды .  Бір  ж ы лдан   со ң   Райы м   б ек ін ісін д е  кы зд ар 

мектебі  ұйы м дасты ры лы п,  оған  15 оры с  кы зы   окуға түсті.  Райым бекі- 

нісіндегі  м ектеп ке  17 оры с  ж ә н е 6  қ а за қ  баласы , П еровскідегі  м ектеп ­

ке  16  оры с  ж ә н е   13  к а з а к   баласы   қабы лданды .  1863  ж ы лы   Райым  бе- 

кінісінде к азак  балалары н окы туға арналған мектеп ашылды.  1876 жылы 

об лы ста  10  м ектеп   ж ұм ы с  істеді.  С ол  ж ы лы   Т ү р кістан   ө л к е с ін ің   оку 

орындарын баскару жөніндегі дербес инспекция кұрылды.  Педагог кадр- 

ларды   1879 жылы  кұры лған Т аш кен т мұғалімдер сем инариясы  даярлап 

оты рды .  Н а қ   сол  ж ы лы   «бұратан аларды ң »  балалары   үш ін  ш ә к ір ттер  

үйі  аш ылды.  1896 ж ы лы   облы стағы   оку оры ндары н ы ң  саны   78-ге ж ет- 

кен ,  со н ы ң  ж етеуі  «оры с-бұратана»  мектебі  болды.  Осы  м ектептерде 

оқы ған   3896  б алан ы ң   (2743  ер  бала ж ә н е   1153  кы з)  548-і  к а за қ  б алал а­

ры  еді.  Бұл  м ектеп терде  120  м ұғалім ,  31  м ұғалима, ал  «оры с-бұратана» 

м ектеп тер ін д е  13  м ұғалім  ж ұм ы с  істеді.  Екі  жы л  өткен   со ң  С ы рдария 

облы сы нда бастауыш  оку оры ндары ны ң саны  119-ға ж етіп, оларда 5507 

окуш ы   оқы ды .  1898  ж ы лы   облы ста  12 436 адам ға  бір м ектеп тен   келді; 

206 322 кала тұрғы ндары н а 29 м ектеп ж ә н е  1  273 526 ауыл тұрғы ндары - 

на 90 мектептен  келген еді.5 К азак  ауылдарында XIX ғасырды ң 80-жыл- 

д ары ны ң  орта ш енін ен   бастап  м ектеп тер аш ы ла бастады .

524

Ж етісу облысының аумағында алғашқы мектептер 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: