қой- 551 Г.  Н.  Потанин

Г.  Н.  Потанин.

ы лар тал ап тар ға  сай  ем ес.  М ы салы ,  ис- 

J m

r 4 ß L

 

лам н ы ң  дін и   ғи браттары н   уағы здайты н

« С а л -с а л » ,  « З а р қ ұ м » ,  « Ж ұ м -ж ұ м а » , 

кө р ш іл ес  ш ы ғы с  елдері  ертегіл ері  мен 

аң ы зд а р ы   ж е л іс ін е   к ұ р ы л ған   «С ейпіл 

м үлік»,  «Бозж ігіт»,  «Ә білхарис»,  «Ш ә- 

к ір -ш ә к ір ө т » ,  « Ш ах м а р ан » ,« Қ ам а р за- 

ман»  ж ә н е басқалары ,  кл асси к ақы ндар 

Ф и р д о у си ,  Н и зам и ,  Н ауаи   ш ы ғарм ала- 

ры ны ң сю ж еттері  бойы нш а қайта ж азы - 

л ғ а н   « Ш а х н а м а » ,  « Л ә й л і- М ө ж н ү н » , 

«Ф архат-Ш ы ры н »,  «Тахир  мен  Зухра», 

сон д ай -ақ «М ұңлы қ-Зарлы қ»,  «Атымтай 

жомарт»,  «Орақ пен Күлше» сияқты  қис- 

са-д астан д ар  ж елісі  шығыс  әд еб и етін ен  

а л ы н ғ а н ы м е н , 

м а зм ұ н ы   ж ә н е   о к и - 

ғ а л а р д ы ң   б а я н д а л у ы   ж а ғ ы н а н   қ а з а қ  

ф о л ь к л о р ы н ы ң  тү п н ү сқ а туы нды лары н а  айналы п  кетті деуге  болады. 

О лар ө зд ерін ің  көркем д ік деңгейі, баяндау стилі ж ән е басқа қасиеттері 

ж ағы н ан   б ір -б ір ін е  мүлде ұқсам айды .  О сындай  өдеби  өзара араласты к 

к ө р ш іл е с  Ш ы ғы с  халы қтар ы м ен   әдеби   б ай лан ы с д әстү р ін   қалы п тас- 

ты ры п ,  д ам ы туға  оң   ы қп ал  етті.  Т ак ы ры б ы   әр   түрлі  б олған м ен ,  бұл 

ш ы ғар м ал ар д ы ң   б әрі  д ер л ік   адам   бойы н дағы   асы л  каси еттер  — адал- 

ды қты ,  б аты рлы қты ,  м ахаб батка  құлай   б ерілген дікті ж ы р етіп,  гум а­

н изм   и д еял ар ы н  ас қ а қ т а т а  түсті,  зүлы м ды қ,  ая р л ы к ,  к е к ш іл д ік ,  ж ал- 

ғанды қ пен сұм пайы лықты  ж еріне ж еткізе әш кереледі.  Бұл әдеби  құбы- 

л ы с қ а  өз  ты ң д ау ш ы л ар ы   мен  о к ы р м а н д ар ы н ьщ   өмірді  л и р и к а л ы к  

к ө зқ а р а с   тұ р ғы сы н ан   тан у   арқ ы лы   өз  б етін ш е  Ж етілуіне  к ө м ек тесу  

идеясы  тән   болды.  Ондағы оқи ға ж ел ісін ің  барлы ғы нда адам дарды ң өз 

ө м ір ін   қ а й тк ен д е  ж а қ с а р т а   ал аты н ы ,  кед ер гіл ер д ен   қалай   өтіп,  әр 

түрлі  қ и ы н д ы қ тар д ы   қ а й тк ен д е  ж е ң іп ,  таб и ғатты ң   дүлей  күш терін  

қалай   бағы нды руға болаты ны  баяндалды .

К а за қ  тілінде кітап тар басып  ш ы ғаруда  Қ азан   баспалары  үлкен  рөл 

атқарды .  Ғ асы р  со ң ы н а  карай  олар  ф о л ь к л о р л ы к  эпос,  ки сса-д астан - 

дарм ен   қ а тар , Д у л а тты ң   «Ө сиетнам а»  (1880),  Қ о ж а А хмет  Й асау и д ің  

«Д иуани Хикмет»  (1896),  Ш ортан байды ң   «Баланы ң зары»  (1890) өлең- 

дер ж и н ағы н  да басы п  ш ығарды.  «Дала уәлаяты »  газетінде»  1899 жылы 

А б ай ды ң  «Ж аз» ж ә н е   «Болы с  болды м м інеки...» деген  екі  өлеңі ж ари - 

яланд ы .  X IX   ғасы р д ы ң   аяғы н д ағы   к ітап   басы п  ш ы ғару  осы ған  д ейін 

әд еб и  туы нды лары   ұрп ақтан   ұ р п ақ қ а ауы зш а ғана ж етіп  келген   қ а за қ  

әдеби еті  үш ін ү л к ен  құбы лы с  болды.

XIX ғасырда қазақ әдебиеті өмірінде фольклорлық мұраның және ауыз­

ша халы қ ш ы ғармаш ы лы ғы ны ң үлгілерін ж инау, оларды басып шығару, 

о л ар д ы ң   м а зм ұ н ы   м ен  к ө р к е м д ік   е р е к ш е л ік т е р і  ту р ал ы   ал ғаш қы  

пікірлердің пайда болуы сияқты маңызды бағыттар орын алды. Ғасырдың 

басында-ақ Қазақстанға келгендер, әсіресе орыс саяхатшылары мен ғалым- 

дары қазақтарды ң тұрмысы мен өмір салтын,  тарихы мен өдеби туынды- 

лары н зерттеуге зор көңіл бөлді. Олар ж азған көптеген материалдар «За­

писки  п утеш ественников»  ж урн алы нда  ж арияланды .  Ғ асы рды ң  орта

552

шенінен бастап халықтың рухани өмірінен 

дерек беретін мұндай материалдарды  ж и- 

н аум ен   ж ә н е   ж а р и я л а у м е н   зер тте у ш і 

ғал ы м д ар   Ш .У ә л и х а н о в ,  В .В .Р а д л о в ,

Г.Н. Потанин ж ән е басқалар жүйелі түрде 

айналысты. Қ азақтыңтұңғыш  ғалымы, ф и­

лолог, тарихшы,  саяхатш ы  Ш оқан У әли- 

ханов қазақхалқы н ы ң  өткен өмірін қазақ- 

тарды ң  ауы зш а халы қ ш ы ғармаш ы лығы - 

ның әдеби үлгілерімен ты ғыз байланыста 

қ а р а с т ы р у ғ а   ұ м ты л д ы .  Қ а з а қ т а р д ы ң  

көрш ілес халықтармен тарихи  байланы с- 

тарын да осы тұрғыда зерттеуге тырысты.

Ш.  У әлихановты ң  ғылыми  еңбектерінде 

қазақтардың эпикалықтуындыларын зерт­

теуге зор көңіл бөлінеді.  Аса көрнекті тү- 

ріктануш ы   ғалым  В.В.Радлов  ө зін ің   он 

том ды қ  ш ы ғарм алар  ж и н ағы н ы ң   «Түрік  тай п ал ары   қ а з а қ   хал ы қты қ 

әдебиетінің үлгілері» деген  үшінші томын түгелдей  к а зақ  ф ольклоры н а 

арнады.  Ол қазақтарды ң ш еш ендік өн ерінің  зор екенін, оларды ң табиғи 

дарынының молдығын ж әне осының арқасында өрқаш анда ы рғакка ж әне 

тіпті жай сөйлескеннің өзінде ұйқасқа мән беретінін ерекш е атап өткен. 

В.В.Радлов қазақтарды ңж оғары  поэтикалы қм өдениетін атап көрсетті. Ол 

халы қж ады н ы ң  қанш алы қты   күшті  ж ән е қ а за қ т іл і  мен  оны ң поэзи ясы  

дамуының деңгейі қаншалықты жоғары екеніне көзбен көріп көз жеткізді. 

Қ азақтардың ауызша халы қ ш ығармашылығының, ф ольклорлы қ ж анры - 

ның байлығына қайран қалған ол казак әдебиетін дидактикалы қ, эп и ка- 

лы к ж әне лирикалы к ж анрларға бөлген.

Ш .У әлиханов пен В .В .Радловты ңтәж ірибесі к азақ  ф ольклоры н бола- 

шактағы жинауш ы лар мен зерттеуш ілер үшін үлкен мектеп болды.

К ө р ш іл ес  х ал ы қтар  арасы н д а ө зар а ты ғы з  қ а р ы м -қ а т ы н а с т ы ң  д а- 

муы  қ а за к  дал асы н ы ң  рухани өм ірін е игі  эсер  етті.  Осы  үрд істің  ар к а- 

сында Абай  Қ ұнанбаев,  Ы бырай А лты нсарин, Ш окан У әлихановтұсы н - 

да  қ а з а к  ғы лы мы   мен  әд еб и еті  д ү н и е ж ү зіл ік  д ам у  үл гісін д е  оры с  де- 

м о к р ати я л ы қ   ж ә н е   еуроп а  м әд ен и етім ен   ж а к ы н д ас ты ,  Ы бы рай д ы ң  

оры сты ң   алды ңғы   қатарлы   п ед агогтары   мен  ж а зу ш ы л а р ы н ы ң   т ә ж і- 

ри бесін   п ай далан уы , т ә р б и е л ік   си п аттағы   туы н д ы л ард ы   қ а з а қ т іл ін е  

аударуы   ж ә н е   оларды   1878  ж ы лы   ж а р ы к к а   ш ы қ к ан   « Қ а за к   х р ес то - 

матиясына» енгізуі, А.С. П уш кин, М.Ю . Л ермонтов, И. А.  К ры лов туы н- 

ды лары ны ң Үлы  Абай  ж асаған  керем ет аударм алары   қ а за қ  ж ә н е  оры с 

әд еб и етін ің  б ай лан ы сы н   н ы ғайты п   қ а н а  қ о й ған   ж о қ ,  со н ы м ен   қ а тар  

қ азақ  ұлтты қ өдебиетін прогресс ж олы на бағыттады.  О ны ң үстіне А бай 

ш ы ғы с  сю ж еттерін   п ай далан а  оты ры п ,  «Е скен дір»,  «М асғұт»,  «Ә зім 

әңгім есі»  атты дастан д ар ж азды .

Осы  ж ағдай л ард ы ң   б әрі  X IX   ғасы рдағы   к а з а к   ә д е б и е тін ің   ж а ң а 

көркемдік ізденіс ж олы на түсуіне, халы қты ң өмірін тереңірек ж ән е ж ан- 

жакты   зерттеп,  бейнелеуге  ұмты луына түрткі  болды.  Әдебиет  маңызды 

сипатқа ие болып, қоғамны ң рухани өмірінде неғұрлым елеулі рөл аткара 

бастады. Ж оғарыда аталған ж өне басқа да әдебиет кайраткерлерінің шы-

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: