Ш. Уәлиханов атындағы кму оқу-әдістемелік кеңесінің Шешімінің 2012 ж хаттама № негізінде



жүктеу/скачать 5,08 Mb.
бет2/2
Дата23.08.2017
өлшемі5,08 Mb.
#25171
1   2

Қазақстан Республикасының Конституциясында “қолданыстағы құқық” жалпы түсінік берілген және ол осы тектес актілерде өте сирек кездеседі. Оның айқын сипатталмауына байланысты “қолданыстағы құқық” ұғымына конституциялық түсініктеме беруге тура келеді.


Конституциялық Кеңестің берген түсіндірмесі Қазақстан Республикасы Конституциясындағы “қолданыстағы құқық” ұғымын мәніне сай бейнелей алмайды. Қазақстан Республикасының Конституциясында: “Қолданыстағы құқық Қазақстан Республикасында оның заңдарына сәйкес келетін Конституция нормалары болып табылады” деп жазылған.

Осыған орай Конституция тура белгілейді немесе оның идяларынан, қағидаларынан, принциптері мен нормаларынан тек өзіне ғана тән мынадай санаттар туындайды.



  1. Конституциялық кеңестік. Конституция – мемлекеттің негізгі заңы, сондықтан оның барлық аумағында қолданылады. Құрлықтағы, судағы, әуе кеңістігіндегі, жер қойнауындағы, аумақтық шекарасы Қазақстан Республикасы Конституциясының қолдану кеңістігі болып табылады.

  2. Конституциялық заңдылық. Бүкіл конституциялық кеңістікке Конституция пәрменін жүргізу онда конституциялық заңдылықтың орныққандығын білдіреді. Конституциялық заңдылық ҚР Конституциясында бекітілген нормаларды, идеяларды, принциптерді мемлекеттің оның органдарының, ұйымдарының лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, азаматтардың, заңды тұлғалардың, шетелдіктердің орындауынан көрінеді. ҚР Конституциясында Парламент: “ Республика Конституциялық кеңесінің Республикадағ конституциялық заңдылықтың жай күйі туралы жыл сайынғы жолдауын тыңдайды” (53-баптың 11-тармағы) делінген. ҚР Конституциясында конституциялық заңдылықпен бірге “заңдылық” термині қолданылады. ҚР Конституциясының 83-бабында, прокуратураның “заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданылатындығы” айтылады.

  3. Конституциялық тәртіп. Конституциялық заңдылық негізінде конституциялық тәртіп, режим белгіленеді. Оған мемлекеттік органдары, қоғамдық бірлестіктерді ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібі жатады. Сөйтіп, қоғамдық және мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берілмейді (5-баптың 1- тармағы). Конституциялық режим қоғамдық бірлестіктер ісіне, мемлекеттің және қоғамдық бірлестіктердің мемлекет ісіне заңсыз араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге қоғамдық бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға жол бермеуден көрінеді берілмейді (5-баптың 2- тармағы).

  4. Конституциялық бастама. Қазақстан Республикасының Конституциясы оны өзгерту мен толықтыру тәртібін қарастырады. Конституциялық бастама - Конституцияны өзгертетін және толықтыратын құқықтық идеялардың сипатталуын білдіруші субъектілердің белсенді әрекеті. Оны халыққа не Парламентке үндеу жолдау арқылы жүзеге асыра алатын Қазақстан Республикасының президенті ғана бірден- бір конституциялық бастама субъектісі болып табылады.

  5. Конституциялық мәртебе. Қазақстан Республикасының Конституциясы халықтың, Президенттің, депутаттардың, өкілетті органдардың, азаматтардың, судьялардың шет ел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін белгілейді.

  6. Конституциялық органдар. Мемлекет күрделі тетіктен тұрады. Тек осы тетікті негізгі құраушылар ғана Конституцияда көрсетіліп, бекітіледі. Сөйтіп Конституциялық органдарды ажыратудың басты негізі мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу принципі болып табылады. Конституциялық органдар конституциялық құзыретті иеленеді.

  7. Конституциялық іс жүргізу - Қазақстан Республикасының Коституциясында “конституциялық іс жүргізу” ұғымы өзінің міндеттерін – импичментін жүзеге асыруға президент қаблетсіз болған жағдайда оның қызметінен мезгілінен бұрын босатылуына байланысты қолданылады.

  8. Конституциялық өкілеттік. Республика Конституциясы жоғары және жергілікті мемлекеттк органдарға белглі бір өкілеттіктерді бөледі. Осы өкілеттіктер Конституцияда бекітілгендіктен, Конституцияның өзінде осылайша аталмаса да, олар конституциялық өкілеттіктер болып табылады.

  9. Конституциялық шектеу. Қазақстан Республикасы Конституциясында қаралған шектеу: 1) азаматтарға; 2) шетел азаматтарына; 3) республика азаматтары бірлестіктеріне; 4) шетел азаматтарының бірлестіктеріне; 5) мемлекеттік органдарға; 6) мемлекеттік лауазымды адамдарға қатысты.

  10. Конституциялық жауапкершілік – құқықтық жауапкершіліктің күрделі саяси- құқықтық сипаттағы ерекше түрі, конституциялық құқық бұзушылыққа қарсы күреседі, субъект үшін мейлінше зардапты жатпиғылдағы конституциялық құқық бұзушылықтан көрінеді.

  11. Конституциялық- құқықтық реттеу объектісі болып табылатын, қоғамдық қатынастардың мазмұнын айқындайтын негіз боларлық бастауы Конституцияда көзделген конституциялықпринциптер. Конституциялық принциптер Конституцияның және оны дамыту бағытындаааа соның негізінде жарияланатын нормативтік – құқықтық актілердің мазмұнын белгілейді.

  12. Конституциялық құрылыс – республика Конституциясымен және басқа конституциялық – құқықтық актілермен белгіленетін және қорғалатын саяси, экономикалық және әлеуметтік қатынастар жүйесі.



КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫС


Қазақстан халқының толық билігі (егемендігі)


Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастық



принципі

Мемлекеттік билікті жүргізудегі плюрализм


Конституцияның жоғары тұратындығы


Биліктің бөліну принципі
Мемлекет мүдделерінен адамың құқығы мен

бостандығының жоғары саналатындығы

Мемлекеттік және тіл саясатының кепілдігі
Өзге де принциптер



  1. Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары. Адам мен азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандықтары негізгісі болып табылады. Және біртұтастығымен сипатталады. Ол құқық пен бостандықты қоғамдық өмірдің барлық саласында жан-жақты реттеудің базасы ретінде қызмет етеді.

  2. Адамның және азаматтың конституциялық міндеттері. Қазақстан азаматтарынаң, шет ел азаматтарының, республика аумағындағы азаматтығы оқ адамдардың тәртібі Конституциямен көзделген мемлекет талабы. Кейбір конституциялық міндет тек Қазақстан Республикасының азаматтарына арналған.

Қазақстанның жаңа конституциялық заңдарының қалыптасу тарихы Қазақ КСР Конституциясына Қазақ КСР- ның “Президенттің қызмет орнын белгілеу туралы” 1990 жылдың 24 сәуірдегі заңымен өзгеріс енгізу кезеңінен бастау алады. Аталған заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс әкелді.

1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР- ының мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңзды актісі болып табылаы. Ол жай “көздеушілік Декларация” емес еді, оның нормативтік құқықтық сипаты болды.

Декларацияда Қазақ КСР-ының басқа республикалармен бірге КСРО-ға ерікті түрде бірігетін және олармен шарт негізінде өзара қарым- қатынас құратын егеменді мемлекет болып табылатындығы бірінші рет жарияланды. 1937 жылғы Конституцияда Қазақ КСР-ы, КСРО –ының басқа да тең құқылы республикаларымен бірге, ерікті түрде бірікті делінді. Ал Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясында, тек кіріспесінде ғана Қазақ КСР-ы КСРО құрамындағы тең құқылы республика деп атап көрсетілді. Декларация Қазақстанның егемендігін ғана емес, сондай-ақ одақтас республикалар арасындағы шарттың қажеттігі туралы конституциялық идеяны да жариялады.

Декларация - Қазақ КСР-ының бұрын буржуазиялық саяси институт ретінде үзілді- кесілдітеріске шығарған билік бөлісу принципін бірінші рет жарилаған акт. Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясы, жалпыға мәлім, бұл органда ешқандай бүкіл билік болмаса да, Жоғары Кеңеске бүкіл билікті бекітті.

Конституциялық заңдардың орнықтырылуының екінші кезеңі Қазақстан Республикасы 1991 жылғы 10 желтоқсанда қабылдаған “Қазақтың Кеңестік СоциалистікРЕспубликасының атауын өзгерту туралы” Заңнан басталады. Заң Конституциялық деп аталғанымен, Қазақ КСР Конституциясына және мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға өзгерістер енгізгендіктен, ол іс жүзінде сондай заң болды. Бұл заңның мәні мынада, мемлекеттік ұйымдардың идеологиялық негізі Республика атауынан алынып тасталды.

Бұл заңның тағы бір мәні- бүкіл халықтың өзін-өзі саяси тануы:Республиканың көп ұлтты халқының “өзін-өзі тану принципіне негізделген демократилық, тәуелсіз, бейбіт сүйгіш, құқықтық мемлекет құру талпынысына орай” Қазақ КСР-ы Қазақстан Республикасы деа аталды.

Қазақстан Республикасы конституциялық заңдары қалыптасуының үшінші кезеңі Жоғарғы Кеңестің 1993 жылғы қаңтарда жаңа Констицуцияны қабылдаудан басталады. Бұл Қазақстанның мемлекеттік және қоғамдық құрылысын мүлдем жаңаша белгілеген тарихи құқықтық акт болды.

Қазақстан Республикасының 1993 жылға Конституциясына бірқатар жаңа қағидалар енгізілді. Айталық, Қазақстан Республикасы “өзін-өзі таныған қазақ ұлтының мемлекеттілік нысаны ретінде” жарияланды.

Конституциялық заңның қалыптасуының төртінші кезеңі 1995 жылы қабылданған Конституциямен байланысты. Онда КСРО – ның да, Қазақ КСРО-ның да не конституциялары, не заңдары еске алынбайды. Конституция күшіне енген кезеңге дейін қолданылып келген Қазақстан Республикасы заңдарының Конституцияға қайшы келмейтін бөліктерінің одан әрі қолданылатыны туралы айтылды.


Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1. КОНСТИТУЦИЯНЫҢ МӘНІ

2. КОНСТИТУЦИЯІІЫҢ ҚОЛДАНЫЛУ МӘСЕЛЕСІ

3 ҚАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ МЕН ЗАҢДАРЫНЫҢ АРАҚАТЫНАСЫ ТУРАЛЫ

4. КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КОНСТИТУНИЯЛЫК ЗАНДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕНДЕРІ

5. КОНСТИТУЦИЯ НОРМАЛАРЫ МЕН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫКТЫҚ АКТІЛЕР НОРМАЛАРЫНЫҢ ӨЗАРА КАТЫНАСТАРЫ ТУРАЛЫ

Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001


5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А., 2001

6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы

Тақырып: 4

Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы Конституциялық негіздері.

Тақырып: 4.1

Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері.

Жоспар:

  1. Азаматтықтың жалпы мәселелері.

  2. Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы. Оны алу және жою.
3. Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің ерекшеліктері.
4. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары

Заң ұғымы ретінде жеке тұлғаның конституциялық тәртебе құрылымына мынадай компоненттер кіреді.



    1. азаматтық;

    2. негізгі құқық, бостандықтар, заңды мүдделер мен міндеттер;

    3. құқықтық мәртебенің кепілдіктері. Осы компоненттерді жеке-жеке қарастырайық.

Азаматтардың жалпы мәселелері – Азаматтықты әлеуметтік – саяси құрылыс ретінде қарастырған жөн, өйткені ол қазіргі заманғы мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен мемлекеттің саяси және құқықтық байланысы ретінде түсінік, онда құбылыстың тұтастық сипаты туралы мәселе түсіп қалады. Азаматтық оған тән барлық сипатты белгілерімен, қырларымен тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде өмір сүруін тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа айналады. Мұндай жағдайда біз азаматтықтың мәнін, маңызы мен ролін, өркениетті мемлекеттің өмір сүруі жағдайында оның обьективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен айрыламыз. Оның үстіне, азаматтық мемлекетте өз аумағы шегіндегі, сондай-ақ сыртқы қатынастардағы барлық көріністерімен қатысты болады.

Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты көз алдымызға әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық норма ұғымдарының өзара қатынасына сілтеме жасаған жөн. Құқық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге құқық норма ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі. Құқықтық жеке нормасын алып, тіпті оны жан-жақты сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай-ақ жеке азаматтың құқын сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі мәнін, ролін, маңызын түсіну мүмкін емес.

Азаматтықты тұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде ғана, тек оның демократиялық мемлекет жағдайында объективті қажеттілігін ғана емес, сондай-ақ оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы мәнін де түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи-тарихи даму процесінің жемісі бола тұра, мемлекеттің әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде азаматтық мемлекеттің өз тұрғындарының саяи-құқықтық көрінісі болып табылады.

Азаматтық дегеніміз- жәй саяси-құқықтық құбылыс емес, ол азаматтық қоғамның өз табиғатымен белгіленуі, тұтас болуы және азаматтылық сияқты биік ұғымда көрінуі тиіс.

Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай-ақ жалпы азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси-құқықтық міндеттерді игеруден, екінші жағынан, оларды жүзеге асыру қабілетінен көрінеді. Азаматтылық адам тек өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес, сондай-ақ жеке басынан келетін зардаптардан қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымда адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде көрініс табады. Егер тұтас мемлекет, оның жекеленген органдары мұндай қылықтарды ізгі ниетпен қабылдай алса, онда олардың өміршең, болашағы болғаны. Егер де мемлекет, оның органдары “былғанған беделін” қорғаштаса, онда оның тарихи болашағының болмағаны. Сондықтан азаматтылықтың жүйе негіздеушілік қасикті бар. Азаматтылықтың мұндай қасиетті мемлекет пен азаматтардың арасында қалыптасатын саяси және құқықтық қатынастарда, сондай-ақ азаматтардың мемлекетке бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.


Қазақстан Республикасы заңдары бойынша азаматтық ұғымы.

Оны алу және жою.

ҚР заңдары азаматтықты азаматтардың жиынтығы арқылы емес, әр жеке адам бойынша белгілейді.

ҚР азаматтығына адамның мемлекетпен арасындағы өзара құқықтар мен бостандықтар жиынтығын білдіретін тұрақты саяси – құқықтық байланыс ұғынылады

“Азаматтық” ұғымы заң бойынша үш элементтен тұрады:

1) адамның мемлекетпен байланысы уақытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам өз қалауы бойынша азаматтықты біресе, қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды;

2) адамның мемлекетпен байланысы саяси –құқықтық сипата болады. Мемлекет ҚР азаматы болып табылмайтын кез – келген адаммен құқықтық байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекет пен оның азаматы арасында ғана орнай алады;

3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара құқық пен міндеттемелер белгіленеді.

ҚР өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан өз азаматтары алдында жауапты, ал ҚР азаматтары өзінің республикасы алдында жауапты. ол ҚР Конституциясын және заңдарын сақтауға, оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын қорғауға, әдет – ғұрып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және оның аумағында тұратын басқа да ұлт өкілдерінің тілдерін құрметтеуге, ҚР егемендігі мен тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.

Қазақстан Республикасының азаматтары азаматтықты алу негіздеріне, шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нәсілді және ұлттық сипатына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатынасты саяси және өзге де наным сеніміне, руы мен қатынас сипатына, тұратын орнына және басқа мән-жайларына қарамастан заң алдында тең.

а) Азаматтық туралы Заң күшінен енген күнге – 1992 жылдың 1 науырызынан Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын;

ә) Азаматтық туралы Заңға сәйкес адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.

Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын және шет елдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелерді жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі.

Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар адамдар шетел азаматтары болып еептеледі.

Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) тууы бойынша; 2) Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдану нәтижесінде; 3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған негіздер бойынша; 4) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңда қаралған өзгеде негіздер бойынша алынады.

Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де Қазақстан Республикасының азаматтығында болса, қай жерде туғанына қарамастан бала ҚР-ның азаматы болып табылады. Егер бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де ҚР-нан тыс жерде тұрақта тұрса баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда білдірілген келісімінде орай белгіленеді. Егер ата-аналарының бірі бала өмірге келген кезде ҚР-ның азаматтығында болса, егер бала 1) Қазақстан аумағында; 2) Қазақстаннан тыс жерде туған, бірақ ата-аналарының немесе олардың біреуінің осы кезде Қазақстан аумағында трақт тұратын орны болса , бала ҚР азаматы болып табылады . Бала өмірге келген-кезде ата-аналарының біреуі ҚР азаматтығында болса,ал екіншісі азаматтығы жоқ адам болса , бала қай жерде туғанына қарамастан Қазақстан азаматы болып табылады.

Азаматтықтың тоқтатылуы. Қазақстан Республикасының азаматтығы Азаматтық туралы Заңда қарастырылған жағдайда тоқтатылады.
Оған Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу жатады. Азаматтықтан шығуға Азаматтық туралы Заңда белгіленген тәртіппен берілген өтініш негізінде рұқсат етіледі. Азаматтықтан шығу жөннде арыз Ішк істер министрлігі және Сыртқы істер министрлігі арқылы Президенттің атына беріледі. Жасы 14 ке толмаған бала Қазақстанның азаматтығынан шығуға өтініш берген кезде, ата-аналарының бірі Қазақстанның азаматтығында қалатын болса, осы ата-анасының баланың Қазақстан азаматтығынан шығуына өзінің қатынасы білдірілген арызыберілуі тиіс.

Қазақстан Републикасының азаматтығы: 1) ҚР халықаралық шарттарымен қарастырылған жағдайларды есептемегенде, адам басқа мемлекеттің қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет немесе өзгеде мемлекеттік билік және басқару органдарына қызметке орналасмуына байланысты; 2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу өтірік мәліметтер немесе жалған құжаттар ұсыну нәтижесінде алынған болса; 3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен қарастырылған негіздер бойынша тоқтатылады.


Тақырып: 4.1

Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері.
Жоспар:
1. Адам мен азаматтың Конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің ерекшеліктері.
2. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары

Жеке адамның ҚР 1995 жылғы Конституциясында орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары тұжырымдамасына негізделген және халықаралық – құқықтық құжаттардың негізгі қағидаларынан туындайды.

Қазіргі заманғы халықаралық құқықта адам құқына қатысты тұтастай құқықтық актілер кешені қалыптасты. Халықаралық құқық нормалары нақты мемлекеттегі адам құқын тікелей реттемейді. БҰҰ Жарғысы (1-баптың 3-тармағы) мемлекеттерді олардың аумағында тұратын барлық адамдардың, қандай да болсын кемсітуге жол берместен негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге міндеттейді. БҰҰ шеңберінде осы мәселе бойынша: “Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы” (1948 ж.), “Адамдардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы”, “Адамдардың азаматтық және саяси құқықтары туралы” (1966), “Балалар құқы декларациясы” (1959 ж.), “Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция” (1954 ж.) және басқа бірқатар құжаттар қабылданды.

Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995 ж) азаматтардың құықтары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің нормалары мен принциптеріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық актілер мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген адам өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы: ешкім де азапталмауы, қадір қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін алмастыруға және таңдауға құқылы: кез келген адам өзінің, отбасының және басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық-құқықтық құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.


РЕСПУБЛИКА АЗАМАТТАРЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ

Республиканың Конституциясын және заңдарын сақтау



Қазақстан Республикасын қорғау



Басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеу

Заңда белгіленген тәртіп пен түрлер бойынша әскери қызметті атқару



Тарихи және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлық жасау, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғау

Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеу

қайнар көздеріне


Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу

Табиғатты сақтау және табиғат байлық-

тарына ұқыпты қарау

Адамның жеке бостандығы мен қадір – қасиеті туралы.

Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды. Адамның өміріне, жеке бостандығына, ар-намысы мен қадір – қасиетіне қол сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Сондықтан ҚР Конституциясы, басқа да заңдары азаматтық жеке бостандығын қамтамасыз етуге айрықша назар аударады. Егер өмірінде, денсаулығына, азаматтық қадір – қасиетіне қауіп төнсе әр адам мемлекеттік органдардан көмек сұрауға, заңмен қорғалуға құқылы. Жоғарыда айтылғандай, ол үшін арнаулы органдар жұмыс істейді. Адам өзінің құқы мен бостандығын бұзушылардан қорғанып Республика Президентіне жүгінуге құқылы. Бірде-бір мемлекеттік орган, бір де бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей алмайды. Бұл, адам құқығы мен бостандығы шектелген жағдайда, оған қай заңды бұзғаны, қандай құқық бұзушылық жасағаны туралы хабарлануы тиіс.

Ең маңыздысы, адамның табиғи құқығы - өмір сүру құқығы.


    1. “.Әркімнің өмір сүру құқы бар.

    2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы беріледі”

Азаматтардың экономикалық және әлеуметтік құқықтары мен бостандықтары.

Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің материалдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет. Әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке) қажеттерін өтеуге қызмет етеді.

Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан рыноктік экономика деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты Қазақстан мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:


  • жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;

  • кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс, көлік, жеке сауда саласындлағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандғы кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.

Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке меншікті тудырып, қалыптастырады. Марксизм, ленинизм ілімі адамды адамның қанауының негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке қарсы болды. Алайда, КСРО кезінде үстемдік еткен мемлекеттік меншік те адамдарды қанаудан арашалай алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен, партияның және мемлекеттің басындағылар көрді.

Жеке меншік әртүрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани құндылық, мұра, сыйлық алу, бағалы қағазды өткізужәне т.б. нәтижесінде алынуы мүмкін. Егер меншік заңды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы қорғалады.

Жеке кәсіпкерлік – азаматтың экономикалық бостандығын жүзеге асыру нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке кәсіпкерлікке бостандықьы қамтамасыз ету болып табылады.

Шағын кәсіпкерлік – азаматтардың әр түрлі тауарларға (қызмет, көмек көрсетулерге) қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Мұндай қызметті азаматтың өзі немесе оның атынан басқа адам атқарады. Кәсіпкерлікпен жеке адамдар немесе адамдар тобы айналыса алады. Мемлекет кәсіпкерлерге көптеген жеңілдіктер белгіледі: мемлекеттің қорынан несие бөледі, қажетті жабдықтар мен және басқаларымен қамтамасыз етеді.



Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл құқық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. “Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар”.

Азаматтардың ереуілге шығу құқығы – Кеңестік өкімет жылдарында “ереуіл” ұғымы жоғалтылды. Кеңес мемлекеті қалықтық мемлекет деп танылғандықтан, ол халықтың мүддесін көздеуі, оны қорғауы, оның сұранысын қанағаттандыруы тиіс болды. Сондықтан халықтың да, адамдардың жекелеген тобының да толқу, ереуіл ұйымдастыруға құқығы болмады. Ереуіл - жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын кәсіпорынның; мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған кезде қолданылатын ең амалсыз шара. Оның үстіне мемлекеттік сияқты, жеке кәсіпорындардың қызметкерлері де ереуілді жариялай алады. Енді әркім өзінің еңбең ету құқығын қорғай алады, сондай-ақ азаматтар ереуілге шығуға да құқылы.

Азаматтардың демалыс құқығы – Қазақстан Республикасының Заңы қызметкерлердің демалыс құқығын жан-жақты реттейді, оның үстіне демалыс туралы заң мемлекеттік сияқты ұжымдық және жеке кәсіпорындарды да қамтиды. Демалыс уақыты – қызметкердің өзінің еңбек ету міндеттемесін орындаудан босаған кездегі уақыттарын оны өзінің қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.

Апталық демалыс уақыты – баршаға ортақ демалыс күні – жексенбі. Аптасына бес жұмыс күні белгіленген жерлерде сенбі – демалыс күні деп есептеледі. Жұмыс уақытының ұзақтығы – 40 сағаттан аспауы тиіс.

Жылдық демалыс уақыты – кем дегенде 18 жұмыс күндік демалыс. Әр түрлі салаларда тағы да қосымша демалыс беріледі. Мысалы, мұғалімдерге берілетін демалыстың ұзақтығы 48 жұмыс күні.

Азаматтардың тұрғын үйге құқығы. Гуманды болғысы келетін мемлекет әр азаматына қолайлы жағдай жасауға, олардың әрқайсысының тұрғын үйі болуға ұмтылуы тиіс. Міне осыдан келіп, Қазақстан мемлекеті азаматтардың тұрғын үйге ұқына мынадай кепілдік береді:


  1. Азаматтар тұрғын үй салуға, сатып алуға, белгіленген тәртіппен мемлекеттік, кооперативтік тұрғын үй қорынан пәтер алуға құқылы.

  2. Азаматтар тұрғын үй немесе пәтер сатып алуға, мемлекеттік тұрғын үй қорынан тнгін немесе жалға алуға құқылы.

  3. Мемелекет азаматтардың жеке немесе кооперативтік үй тұрғызуына көмек көрсетеді.

  4. Тұрғын үйден қуып шығуға кім-кімге болсын тыйым салынады. Қуып шығу заңда көзделген жағдайа ғанағ жүзеге асырылады.

  5. Азаматтар тұрғын үйді пайдалану мүмкіндігінен айырылған немесе ол мүмкіндік шектелген жағдайда заңсыздықтың тоқтатылуы туралы ота жүгінуге құқылы.

Азаматтардың денсаулығын сақтау құқығы. Бұл құқық мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерінде көрсетілетін тегін медициналық көмек арқылы жүзеге асырылады. Бұрын барлық медициналық көмекті мемлекет көрсетті, яғни барлық денсаулық ісі мемлекеттің қолында болды.

Денсаулыты сақтау құқы, сондай-ақ азаматтардың әр түрлі жолдары (бұқаралық ақпарат құралдары, өтінш, хат, және т.б.) пйдаланып, халықтың қамтылуын жақсарту мәселесін көтере алатындығын білдіреді. Халықтың денсаулығының негізі- қоршаған табиғи орта. Оның жағдайы қандай болса, адамдардың денсаулығы да сондай.



Азаматтардың басты міндеттері туралы.

Азаматтардың ұықтары мен бостандықтарының дербес мәні болмағанымен (оны азаматтар өз қалауларымен пайдаланулары мүмкін), оларды азаматтардың міндеттерінен бөлек қарастыруға болмайды. Әр адамның басқа аамдардың алында, қоғамның алдында, мемлекеттің алдында белгілі бір міндеттері бар.

Азаматтарға көптеген құқықтық міндеттер жүктеледі. Оларды Конституцияда көзделген міндеттерге және конституциялық заңдарда көзделген міндеттерге бөлуге болады. Конституциялық міндеттер басты міндеттер болып табылады. Оған мыналар жатады:

А. Конституция мен заңдарды сақтау. Конституция – азақстан мемлекетінің негізгі заңы, ол халықтың еркін білдіреді, мемлекеттің құқықтық негізін, азаматтардың құықтық жағдайын белгілейді. Конституция халықтың мемлекетті билеу тәсілдерін белгілейді. Конституция – мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігін бекітетін ең маңызды мемлекеттік акт. Басқаша айтанда, Конституция – Қазақөстан мемлекетінің басқа елдердің мемлееттеріме өзара байланысының негізгі қырларын белгілейтін акт.

Ә. Азаматтардың тағы бр конституциялық міндеті - басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар- намысы мен қадір – қасиетін құрметтеу. Азаматтарға осындай міндет жүктей отырып, Конституция ең жоғарғы құндылық ретінде азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына, ар- намысына, қадір-қасиетіне айрықша мән береді.

Б. Салықтар мен алымдар төлеу міндеті. Мемлекеттің, барлық адамдардың, мемлекет қаржыландыратын ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруінің маңызды құралы салықтар мен алымдар болып табылады. Рыноктік қатынастарға көшу, жеке кәсіпкерлікті дамыту жағдайында салықтар мен алымдардың ең негізгі бөлгі жеке адамдардан, азаматтардан түседі.

Салықтар мен алымдар республикалық және жергілікті салықтар мен алымдарға бөлінеді. Республикалық салытар мен алымдарды Қазақстан Республикасының Парламенті белгілейді және өзгертеді. Салықтар, алымдар, баж салықтары – салық төлеушілерден міндетті түрде түсетін ақшалай қаржы.

Салықты төлемегені үшін кінәлі жауаптылыққа тартылады.

В. Меншікті дұрыс пайдалану. Қазақстан қоғамының экономикалық негізін меншіктің екі түрі: мемлекеттік және жеке меншік құрайды. Мүліктік меншік – ол материалдық құндылық және пайдалану үшін, яғни пайдалы қасиеттерін алу үшін құрылады. Меншік иесі өз мүлкін пайдалануға құқылы. Бірақ меншікті пайдалану қоғам шеңберінде, адамдар арасында жүргізілуі және оларға, олардың заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс.

Г. Қазақстан Республикасын қорғау – Республика азаматының конституциялық қасиетті борышы. Барлық азаматтар өздерінің әскери борышын өтеуге міндетті.

Әскери қызмет – республика азаматтарының Қарулы Күштер қатарында өздерінің әскери борышын өтеуіне қатысты мемлекеттік қызметтің ерекше нысаны.


Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары.

Қазақстан Республикасының Конституциясы Республика аумағына келген шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық мәртебесін белгілейтін негізгі принциптерді бекітті. Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.

Қазақстан Республикасы Президнентінің “Шетелдік азаматтың құқықтық жағдайлары туралы” Жарлығында шетелдіктердің конституциялық мәртебесі нақтыланды. Онда шетелдік азаматтардың республикадағы мәртебесі туралы халықаралық шарт нормаларының басымдығы орнықтырылды. Егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы жарғыдағыдан өзге ереже белгіленсе, халықаралық шарттағы ереже қолданылады.

Президент Жарлығында Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайының принциптері берілді. Олар мыналар болып табылады:



  1. Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар да Конституцияда және заңдарда белгіленген барлық құқықтар мен бостандықтарға ие және барлық міндеттерді атқарады.

  2. Шетелдік азаматтардың құықтары, бостандықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен белгіленуі мүмкін. Халқаралық шарттар Қазақстан, Республикасы Конституциясы мен заңдарынан туындайтын ережелр белгіленуі мүмкін.

  3. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайларына, нәсілдік және ұлттық белгісіне, жынысына, біліміне, тіліне, дінге қатысына, руына және қызмет сипатына қарамастан заң алдында тең. Бұл жалпы ереже, алайда, Қазақстан Республикасында танылған халықаралық шарттарда, халықаралық құқықтыактілерде жекелеген топтарға орай нақтылануы мүмкін.

  4. Шетелдік азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарын Қазақстан Республикасының мүддесіне, Қазақстан азаматтарының және оның аумағында тұратын басқа адамдардың құүықтары мен бостандықтарына және заңды мүдделеріне зиян келштірмейтіндей етіп пайдаланулары тиіс.

Шетелдік азаматтар: 1)Қазақстан Республиасында тұрақты тұратын және 2) Қазақстан Республикасында уақытша тұратын болып екі топқа бөлінеді. Ішкі істер органдары тұрақты тұруға рұқсат берген шетелдік азаматтар тұрақты тұратындар деп танылады. Қазақстан Республикасында өзге заңдық негізде тұратындар Қазақстан Республикасына уақытша келгендер деп танылады. Олар Қазақстан Республикасына келуге рұқсат етілген белгілі бір мерзімі өткеннен кейін Қазақстан Республикасына кетуі тиіс.

Шетел азаматы Қазақстан Республикасының бұған өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың басқа мемлекетке баруға рұқсат еткендігі туралы төлқұжатқа соққан белгісі бойынша еркін шыға алады. Шетелдік азаматтың елінің келісі негізінде шығуының басқа да тәртібі белгіленуі мүмкін. Белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматқа Қазақстаннан шығуға рұқсат етілмейді. Рұқсат етпеу: а) егер шетелдікті қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін негіз болса – істі жүргізу аяқталғанша; ә) егер қылмысы үшін сотталса – жазасын өтегенге дейін; б) егер сот жүктегене міндеттемені орындаудан жалтартса – міндеттеме орындалға дейін және т.б. жағдайларда белгіленеді.


Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1. АЗАМАТТЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ.

2. ҚАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ ҮҒЫМЫ. ОНЫ АЛУ ЖӘНЕ ЖОҒАЛТУ

3 АДАМ МЕН АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КҮҚЫҚТАРЫ, БОСТАНДЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ ЖҮЙЕСІ

4 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ШЕТЕЛДІК АЗАМАТТАРДЫҢ КҮҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ

Қолданылған Әдебиеттер тізімі:

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері: Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001

5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А., 2001



6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002 7.Қазақстан Республикасының Конституциясы
Тақырып: 5 ҚР –ның конституциялық-құқықтық мәртебесі

Тақырып: 5.1 Қазақстан Республиткасындағы басқару нысаны



Жоспар:

  1. Қазақстан мемлекеті конституциялық – құқықты институт ретіндегі мемлекет ұғымы.

  2. Қазақстандық біртұтастық проблемалары.

3. Қазақстан Республикасындағы басқару нысанының жүйелері.

4. Қазақстанның әкімшілік – аумақтық құрылымы


Әлемдегі бүкіл ілім бір пікірде: мемлекет саяси институт болып табылады. Бірақ мемлекеттің мәнінен сипаттама берілгенде мүлдем кереғар пікір айтылды. Марксизм ілімі бойынша, мемлекет – қоғамның антогонистік таптарға жіктелуінің көрінісі және ол алпауыттардың (қанаушылардың) үстемдік етуінің қаруы деп есептеледі. Басқа тұжырымдама мемлекетті таптармен байланыстырмайды, ол ортақ мақсатты – “ортақ игілік” жетістіктеріне жетуді, мемлекет пен халық, ұлт, әлеуметтік топтардың өзара қатынастарын орнықтыруды, реттеуді көздейді дейді. Егер мемлекет ұғымына тарихи тұрғыдан келсек, онда аталған тұжырымдамалар бірін-бірі теріске шығармайды.

Қазіргі Қазақстан мемлекеті – ерекше тарихи оқиғалардың жемісі. 1971 жылғы Қазан социалистік революциясынан кейін Қазақстан аумағында саяси автономия - Қазақ автономиялық социалистік республикасы құрылды. 1936 жылы Қазақ АСР-ы Қазақ одақтас республикасы болып қайта құрылды. Қазақ одақтас республикасы 1937 жылғы Конституция бойынша жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекет дегеніміз республикадағы барлық ұлттық жұмысшыларының, шаруаларының және интеллегенциясының, еңбекшілерінің еркін білдіруші” деп жазылады. Айтылғаннан көрінгендей, Қазқақстан КСРО -ның құрамындағы мемлекет. Одан әрі Қазақстан мемлекетінің таптық мәні баяндалды.



Қазақстан – демократиялық мемлекет ретіндегі сипаттамасы ҚР Конституциясының көптеген бөлімдерінің мазмұнынан туындайды. Сонымен бірге, формальды демократияның да, нақты демократияның да, яғни мүмкіндігі жан-жақты кепілдіктермен қамтамасыз етілген демократияның да болуы мүмкін. Қазақстан мемлекетінің демократиялық сипаты конституциялық принциптеріде белгіленеді. Мемлекет басшысының, Парламенттің, жергілікті өкілетті органдар депутаттарының сайланбалылығы мемлекетті ұйымдастырудың негізі боларлық принциптерінің бірі болып табылады. Демократиялық мемлекет қызметінің тағы бір негіз боларлық принциптерінің бірі-мемлекет өміріндегі маңызды мәселелерді демократиялық әдістермен шешу. Бұған, атап айтқанда, референдум өткізу, Парламентте дауыс беру тәртібі жатады.

Қазақстан мемлекетінің демократиялығы Конституцияның, тұтас алғанда халықтың, әлеуметтік және ұлттық азшылықтың мүдделерін, жекелеген адамдардың заңды мүдделерін қорғауға тілек білдірген, ынталы және қабілетті өкілдерін өкілетті органдарға ұсынып, сайлауға мүмкіндік беретін демократиялық нормаларды белгілеумен көрінеді.



Қазақстан егеменді мемлекет - Ұлттық және халықтық егемендіктің орнығуы мемлекет демократиялығының көрінісі болып табылады.

Ұлттық егемендік ұлттың өз тағдырына өзі ие болуынан, мемлекеттік экономикалық және рухани салаларда өзін-өзі тануынан көрінеді. Қазіргі Қазақстан жағдайында ұлттық егемендіктің өз ерекшелігі бар. Мәселе мынада, Қазақстанда бір ғана ұлт – сандаған жылдар бойы өз аумағында тұрып келе жатқан және осында ұлт ретінде қалыптасқан қазақ ұлты. Көптеген елде және бірнеше миллион қазақ диаспорасы тұрғанымен, әлемдегі ешбір елде қазақ ұлты жоқ. ҚР 1995 жылғы Конституциясы осы – “байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құрып отырған” “Кіріспе) тарихи фактіні таныды және оны орнықтырды. Бұдан қазақ ұлты мемлекеттілігін құруға құқылы екендігі табиғи түрде туындайды. Және мұндай тану ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңындағы, сияқты ҚР 1993 жылғы Конституциясында да жарияланды. Алайда, Қазақстанда тұратын халықтың жартысынан астамын басқа ұлттың өкілдері құрайды. Санының көптігіне қарамастан оларда ұлттық белгілер жоқ. Мысалы, Қазақстанда сан жағынан көп орыстар, украйндар, өзбектер, корейлер, ұйғырлар және тағы басқалары тұрады. Осы этникалық топтардың ықылым заманнан тиісінше өз ұлттары тұратын байырғы отандары бар, бірақ олар ҚР азаматы болып табылатындықтан, оларға мемлекеттік салада өзін-өзі тануына құқық берілген.



Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуы. Дербес даму жолына түскен Қазақстан бірден құқықтық мемлекет идеясын қабылдады. “Қазақстан Республиасының тәуелсіздігі туралы” Конституциялық заң оны “тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет” деп жариялады. Жоғарыда айтылғандай, әкімшіл-бұйрықшыл басқару жүйесінің құлап, демократиялық саяси институттардың қалыптаса бастауына орай, Қазақстанды демократиялық мемлекет деп есептеуге болады.

Мемлекеттің бірінші принципі заңның жоғары тұруы, оның қоғам өміріндегі үстемдігі болып табылады. Қоғам өмірінің маңызды бағыттары тікелей заң арқылы реттелуі тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясы заң шығару органдарын, міне осыған бағыттайды.

Құқықтық мемлекеттің тағы да маңызды факторларының бірі – заң талаптарын орындауға барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың бірдей міндеттілігі. Заңдар, ең алдымен мемлекеттен, оның органдарынан бастау алады. Сондықтан мемлекеттің өзі заң талабынан орнындауға бірінші кезекте міндеттенеді.

Құықтық мемлекеттің қалыптасуында заң ережелерін мемлекеттің, оның органдарының ижәне лауазымды адамдардың орындауының айрықша мәні бар. Құқықтық мемлекет – құқық қалыптасатын, көптеген заңдар қабылданатынғана мемлекет емес. Құқықтық мемлекет сонымен бірге, мемлекеттік органдардың және мекемелердің қызметі түбірімен қабылданған заңдарға негізделген мемлекет. Лауазымды адамдардың, мемлекеттік органдардың, тіпті мемлекеттің қолданылып жүрген ережелерді. Бұзуы тұтас алғанда сол мемлекеттің өзін ауыр зардаптарға ұшыратады.

Азаматтардың заңды мүлтіксіз орындауы құқықтық мемлекеттің маңызды принципі болып табылады. Ол үшін азаматарың құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін белгілейтін заңарды, басқа да нормативтік актілерді жақсы білуі керек. Ол үшін Қазақстан Республикасы Конституциясы барлық заңдардың жариялануына жағдай жасайды: азаматтардың құқықтарына , бостандықтары мен міндеттеріне атысты нрмативтікқұқыцқтық актілердің ресми жариялануы роардың қолданылуына қолайлы жағдай жасау деген сөз.

Қазақстан - әлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасу процесінде.

“Әлеуметтік мемлекет” ұғымы соғыстан кейінгі жылдардағы саяси ілімде адам құқығы жөнінде, еңбекке қабілеттілерді жұмысқа орналастыру жөнінде, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін құру жөнінде, тұрмысы төмендерді қолдау, жанжалмен, қылмыскерлікпен және тағы басқаларымен күрес жөнінде қамқоршы болуды білдіретін әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға қабілетті шартты түрде тұрақты және дамыған экономикасы бар қазіргі демократиялық үлгідегі мемлекетті білдіреді. Кез келген мемлекет – “әлеуметті” болғандықтан “әлеуметтік мемлекет” термині шартты ұғым.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 – бабында Қазақстанның зайырлы мемлекет болып табылатындығы айтылған. Қазақстан мемлекетінің зайырлық сипаты онда ресми, мемлекеттік діннің болмайтындығынан – көптеген діни уағыздың бір де бірінің міндетті немесе басым болып танылмайтындығынан көрінеді. Конституцияға сәйкес діннің канондары мен парыздары, Қазақстандағы діни бірлестіктер мемлекеттің саясатына, мемлекеттік құрылысқа, емлекеттік органдардың және оның лауазымды адамдарының қызметіне ықпал етпеуі тиіс. Қазақстан мемлекетінің зайырлық сипаты діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуімен сипатталады. Бұл сонымен бірге мемлекет органдарының діни бірлестіктердің қызметіне заңсыз араласуға, сондай-ақ діни бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге жол бермеу қажеттігін білдіреді. Оның үстіне мемлекет діни бірлестіктерді қаржыландырмауы тиіс.

Діни бірлестіктердің жарғысы республиканың әділет органдарында тіркеледі. Діни бірлестіктердің жарғысын тіркеген мемлекеттік орган олардың өздерінің жарғыларын сақтауын қадағалайды. Бұл орган бірлестіктер органы басшыларынан қабылдаған шешімдері туралы түсінік талап етуге, діни бірлестіктер өткізетін шараларға қатысу үшін ондаөзөкілдерін жіберуге, жарғының сақталуына қатысты мәселелер бойынша олардың мүшелерінен түсініктеме алуға құқылы.



Қазақстандық біртұтастық проблемалары.

Қазақстандық біртұтастықтың аяғынан тұру тарихы РКФСР Халық комиссарлары кеңесінің 1919 жылғы 10 шілдедегі “Қырғыз аймағын басқару бойынша революциялық комитет туралы” Декреті қабылданған сәттен басталады. Онда: “Мүмкіндігінше қысқа уақытта шақырылатын жалпы қырғыз съезі шақырылғанға және Қырғыз аймағының автономиясы жариялағанға дейін осы аймақты басқару үшін жоғары әскери- азаматтық басқарма шоғырландырылатын революциялық комитет құрылады” деп жазылды.

РКФСР БОАК және ХКК- нің 1920 жылғы 26 тамыздағы “Автономдық Қырғыз Кеңес Социалистік Республикасын құру туралы” Декретімен РКФСР бір бөлігі ретінде Қазақ АКСР құрамына бұрынғы әкімшілік шекараларында Семей, Ақмола, Торғай, Орал облыстары, Маңғыстау уезі, Астрахан губерниясының бір бөлігі кірді. Қазақ АКСР басқару органдары болып Қазақ АКСР ОАК және Халық комиссарларының кеңесі мен жергілікті депутаттар кеңестері танылды. Сонымен, Декрет біртұтастық құрылыстың екі аса маңызды белгісін: 1) Республика аумағын әкімшілік бірлітерге бөлуді; 2) жоғары және жергілікті үкімет билігі органдарын түзуді бекітті.

Қазақстан Республикасының 1991 ж. 16 желтоқсандағы “Мемлекеттік тәуеліздік туралы” Заңы мемлекеттік құрылыс нысаны туралы мәселе соқпады. Онда тек қазақ ұлтының өзін тану құқығы және азаматтық қоғам мен құықтық мемлекет құруға бел байлауы туралы айталды. Осы ереженің өзінде-ақ қазақстандық мемлекеттің біртұтас құрылысын сақтап қалу идеясы болды. Қазақстан Републикасының 1993 ж. Конституциясы Конституциялық құрылыс негіздерінде 1-тармақта: Қазақстан – демократиялық, зиялы, және унитарлық мемлекет деп мәлімдеді. Конституцияда Қазақстан Республикасының кңістігі әкімшілік- аумақтық бірліктерге бөлінеді деп көрсетілді.

Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясы Қазақстан мемлекетінің біртұтас нысанын бекітті де осы мәселеге “нүкте” қойды. Конституцияда Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады деп жарияланады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы қазақстандық біртұтастықтың құқықтық негізін белгіледі. Мемлекеттің бір тұтас құрылысы принциптерін бекітетін Конституция ережелерінің принципиалдық мәні бар. Бұл принциптерге:



    1. аумақтық тұтастық, оның бірлігі;

    2. мемлекеттік билік органдары жүйесінің бірлігі;

    3. жүргізу мәністерін және өкілеттіктерді жоғарғы мемлекеттік билік органдары мен жергілікті мемлекеттік билік органдарының арасында бөлу;

    4. ішкі және сыртқы егеменіктің біртұтастығы;

    5. біртұтас конституциялық және жалпы заңдылық;

    6. біртұтас ұлттық құқық жүйесі;

    7. біртұтас азаматтық.

Азақстанның ауматық тұтастығы тарихи қалыптасқан.

Қазақстандық біртұтастықтың маңызды принципі ішкі және сыртқы егемендіктің біртұтастығы болып табылады. Федеративтік мемлекетте егемендік іші және сыртқы болып бөлінеді. КСРО – да одақтықреспубликалар формальды түрде егеменді мемлекеттер болып саналады. 1978 ж. Қазақ КСР Конституциясында Қазақстан мемлекеті егеменді мемлекет болып табылады деп жарияланды. Ұйымдастырушылық тұрғыдан бұл Қазақ КСР сыртқы істер министрлігінің болуынан (іс жүзінде ол одақтық- республикалық болды, демек, дербес қызмет ете алмайтын), ал құқықтық тұрғыдан – формалдық халықаралық қатынастар субъектісі ретінде бой көрсету құқығының болуынан көрінді. Іс жүзінде Қазақ КСР егемендік сипаты жөнінде тек теориялар жасау ғана мүмкін болатын. Бұл жағдай КСРО ыдырағаннан кейін өзгерді.

Қазақстан біртұтастығының келесі бір принципі – біртұтас ұлттық құқықтық жүйе қалыптастыру. Бұл біртұтастық қолданыстағы құқықтың белгіленуі берілетін Конституцияның өзінде қаланған. Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.

Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары Конституция мен заңдардың негізінде қабылдануға тиіс және белгілі бір шамада олардың нормаларын дұрыс қолдану тұрғысынан ұлттық құқық жүйесін байытады. Конституциялық Кеңестің қаулылары болса тек Конституция негізінде қабылданады, және де негізінен оның нормаларын, принциптерін, идеяларын түсінедіреді. Тек аталған мағынада ғана Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының қаулылары қолданыстағы құқықтың көздері болып табылады.



Тақырып: 5.1 Қазақстан Республиткасындағы басқару нысаны.
Жоспар:

  1. Қазақстан Республикасындағы басқару нысанының жүйелері.

2. Қазақстанның әкімшілік – аумақтық құрылымы
Қазақстанда республикалық басқару нысаны бекітілді. Парламенттік ұрылыс, мемлекеттік биліктің бірден- бір бастауы халық екендігі, мемоекеттік билікатің үш тарамаққа: заң шығарушылық, атқарушылық, сот билігіне бөлінуі; халық қабылдаған Конституцияның үстемдіг және жоғары заңдық күші басқарудың осындай нысанын таңдаудың заңдық негізі болып табылады.

Парламенттік құрылыс монархиялық та, сондай-ақ республикалық та басқару нысаны кезінде Парламентке, әдетте, тыйым салудың өлшеусізбилігі берілген монархтың өзі күш көрсете алмайды. Парламентті тікелей (Мәжіліс) және өз өкілдері (Сенат) арқылы Қазақстан халқы сайлайды. Қазақстан Парламенті халық атынан өкілетті орган ретінде заң шығару процесін жүзеге асырады. Республикалық басқару нысаны азаматтарға максимум немесе минимум бостандық береді.

Республикалық басқару нысаны биліктің мұрагерлерін немесе мемлекеттік билікті ұзақ уақыт бойы иеленуді танымайды. Айталық президент жеті жылға сайланады.

Республикалық басқару нысаны қалықтың еркіне ғана негізделіп қоймайды. Ол мемлекеттік органдарды азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғауды , оларды мемлекет мүддесімен сәйестендіруді көздейді.

1995 жылғы Конституция бойынша Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесі белгіленді.Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесі мынадай қырларымен сипатталады.

Президент – мемлекет басшысы.

Үкімет өзінің барлық қызметімен Президент алдында жауап береді және Конституцияда көзделген жағдай да ғана ол парламент алдында есепті.

Президент өз қалауы бойынша Үкімет мүшелерін қызметінен босатады. Шекарасы айқын белгіленген аумағы мемлекет егемендігінің еле белгісі болып табылады. Мемлекет аумағының қалыптасу жолдары тарихтан мәлім. Бір халықтар өз мемлекетінің аумақтық тұтастығын сақтай алды, екінші бір ел өзінің мемлекетігін де, аумақтық тұтастығын да сақтап қала алмады, ал үшіншісі басқа мемлекеттердің аумағын басып алып, оларға өз өктемдігін жүргізді.

Қазақстан халқы қазір ҚР кеңістік негізін құрайтын өзінің ежелгі аумағындағы өмір сүруде. Қазақ халқының ықылым заманнан тіршілік көзіне айналған осы аумақты заңдық тұрғыдан тану мәселесі әсерсіз де емес. Осы аумақты тек тарихшылар мен саяхатшылар ғана “қазақтың сай- даласы” деп есептеп қойған жоқ, сонымен бірге патшалық ұлы державалық заңдарда да ол нақ осылай танылды.

Қазақстан Ресейге қосылу процесі аяқталып болмаған ХІХ-ғасырдың 20-жылдарынан басталық. Сол кезеңнің патшалық құжаттарында қазақтардың Еділден Ертіске дейін, есіл мен Тобылдан, Сырдария мен ілеге дейін қандай аумақты мекендегені анық көрсетілген. Барлық осы кеңістік заң тұрғысынан қазақ жері деп танылды. Патша өкіметі осыған сүйене отырып, қазақтардың әкімшілік- аумақтық құрылымын жүзеге бөлінушілік негізінде жүргізді. Қанаушылардың іс қағаздары құжаттарында Орынбор қазақтары туралы, Сібір қазақтары туралы айтылды.

Саяси пікір алуандығы - ҚР Конституциясы идеологиялық және саяси көпқырлылықты жақтайды. Идеологиялық көпқырлылық дегеніміз әр түрлі, тіпті, бір-біріне қарама-қарсыға дейінгі идеологиялық көзқарастар мен ағымдардың өмірде орын алып, әрекет етуіне жол ашылуын білдіреді.

Саяси партиялар туралы Заңында саяси партиялар ұғымы беріледі. Саяси партиялар деп ҚР азаматтарының мемлекеттік билікті жүзеге асыруда олардың саяси еркін білдіріп, жариялауға өздерінің өкілдерін қатыстыру арқылы ықпал ететін ерікті түрдегі бірігуі танылады. Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысу, азаматтардың саяси еркін қалыптастырып, жүзеге асыруға және заңда көзделген тәртіппен мемлекеттік билік органдарын қалыптастыруға қатысу үшін құрылады.

Әр түрлі саяси партиялардың пайда болуы, олардың қоғамдағы ролінің өсуі, олардың қызметінің нысандары мен әдістерінің ролінің өсуі, олардың қызметінің нысандары мен әдістерінің күрделенуі олардың құқықтық институтқа айналуына алып келеді.

ҚР саяси партиялардың институционалдануы өзара байланысты екі бағытта: Конституцияға негізгі қағидаларын, олардың мәртебесін енгізу арқылы және саяси партиялар туралы арнаулы заңдарды қалыптастыру жолымен жүзеге асырылады.

ҚР Конституциясының 5-бабы саяси партиялардың негізгі қағидаларына арналған.

Қоғамдық бірлестіктердің конституциялық – құқықтық мәртебесі.

Бірлесуге бостандық құқығы Қазақстан адамдары мен азаматтарының аса маңызды конституциялық құқықтарының бірі болып табылады. ҚР заңдары бойынша Конституцияға, мемлекет заңдарына қайшы келмейтін, олардың ортақ мақсаттарын жүзеге асыру үшін құрылған саяси партиялар, кәсіптік одақтар және азаматтардың басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп танылады. ҚР қоғамдық бірлестіктер азаматтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, белсенділігі мен өзіндік қызметін дамыту, кәсіби және өзі құмартқан мүдделерін қанағаттандыру, ғылыми, техникалық және көркем шығармашылығын дамыту, адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау, қоршаған табиғи ортаны қорғау, қайырымдылық іс-шараларға қатысу, мәдени - ағарту, спорттық сауықтыру жұмыстарын өткізу, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, патриоттық және гуманисттік тәрбие, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту және басқа мақсаттарда құрылып, жұмыс істейді.
ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫС

(1995 жылғы 19 желиоқсандағы Президент Жарлығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы Заңы)


Облыс




Аудан

Республикалық маңызы бар қала


Ауылдық (селолық округ)


Облыстық маңызы бар қала





Қалалық

Аудандық маңызы бар қала

Поселкелер

Селолық

Ауыл (село)

Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1. КАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТІ

2. ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІРТҰТАСТЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ.

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЫСАНЫ

4. КАЗАҚСТАННЫҢ ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ НЕГІЗІ ТУРАЛЫ

5. САЯСИ ПІКІР АЛУАНДЫҒЫ

6. БІРТҰТАС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ИДЕОЛОГИЯСЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ


Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001


5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А., 2001

6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы


Тақырып: 6 Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
Тақырып: 6.1Сайлау органдары.

Жоспар:

  1. Сайлау жүйесінің түсінігі және сайлау органдары

  2. Сайлауға қатысу принциптері

3. Сайлау органдары ерекшеліктері.

4. Референдумның Конституциялық негіздері.


Дүние жүзі мемлекеттерінде сайлау жүйесінің тепе-тең және мажорлық екі жүйесі бар. Тепе-тең сайлау жүйесі алған дауыстар мен жеңіп алынған мандаттар арасындағы тепе-теңдік принципіне құралады.

Мажорлық сайлау жүйесінің: абсолюттік көпшілік және біршама көпшілік деген екі жүйесі бар. Бұл орайда мажорлық жүеде, 1)егер оларға сайлаушылар тізіміне енгізілген бірнші тур сияқты, екінші турда да азаматтардың 50 проценттен астамы қатысса, сайлау өткен болып есептеледі.; 2) егер кандидатқа берілген дауыстар саны дауыс беруге қатысқан сайлаушылар санының 50 процентінен асса, ол сайланған болып есептеледі.

Мажорлы жүйе кезінде біршама көпшілік сайлау дауыс беруге қатысқан сайлаушылар санына қарамастан өткен болып есептеледі, ал егер оған сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтар санының 25 проценттен астамы дауыс берген жағдайда басқа канитаттарға қарағанда көп дауыс жинаған кандидат сайланған болып есептеледі.

Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтық егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып, азаматтар мемлекеттің жоғары өкілді органдарын қалыптастырады.

Қазақстан Республикасының сайлау құқығының бастауы болып табылатын нормативтік құқықтық актілер Президент, Парламенттің Мәжіліс пен Сенатының, мәслихаттардың депутаттарын және жергілікті сайлау өткізу кезінде туындайтын қатынастарды реттей отырып, азаматтардың ерін ерікті түрде білдіруін қамтамасыз ететін кепілдіктерді білдіреді.

Азаматтардың сайлауға қатысу принциптері.

Қазақстан Республикасындағы сайлау Республика азаматының сайлау және сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделеді.

Сайлау құқығы пинцптері Қазақстан Республикасының Конституциясымен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 қыркүйектегі “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы” Конституциялық заң күші бар Жарлығымен бекітілген. Ол мынадай принциптер:

Жалпыға бірдей сайлау құқығы принципі жынысына, ұлтына, нәсіліне, дінге көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан Қазақстан Республикасының белгілі бір жасқа толған барлық азаматы мемлекеттік биліктің сайлау органдарына сайлауға және сайлануға құқығын білдіреді. Жалпыға бірдей сайлау құқығы белсенді сайлау құқығына және бәсең сайлау құқығына бөлінеді.

Белсенді сайлау құқығы - ол Республиканың 18 жасқа толған азаматының сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.

Бәсең сайлау құқығы – ол Қазақстан Республиасы азаматтарының Қазақстан Республикасы Парламентінің, мәслихатының депутаты немесе жергілікті өзін өзі басқару органына мүше болып сайлану құқығы.

Қазақстан Республикасында Парламентке депутаттарды төте және жанама сайлау құқығы белгіленген. Төте сайлау құқығы принципі Республика Президентін, Парламент мәжілісінің және маслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауынан көрінеді. Жанама сайлау құқығы Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға таңдаушылардың , яғни маслихаттардың депутаты болып табылатын республика азаматтарының қатысатындығынан көрінеді.

Шет жерде тұратын немесе шет жерде болған Қазақстан Республикасының азаматы сайлау құқығына толық иелі болады. Бұл, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының шет мемлекеттердегі өкілдіктері жанындағы, Қазақстан Республикасына қарайтын және сайлау күні жүзуде жүрген кемелердегі сайлау учаскелері бойынша сайлаушылар тізімі аталған өкілдіктердің басшылары мен кеме капитандары берген деректер негізінде құрылуы қамтамасыз етіледі.


Тақырып: 6.1 Сайлау органдары.

Жоспар:

  1. Сайлау органдары ерекшеліктері.

2. Референдумның Конституциялық негіздері.
Қазақстан Республикасындағы сайлауға әзірлік пен оны өткізуді мемлекеттік сайлау органдары ұйымдастырады. Бұл органдар біріңғай жүйе құрады. Мемлекеттік органдардың біріңғай жүйесіне:

- Республиканың Орталық сайлау комиссиясы;

- аумақтық сайлау комиссиясы;


  • округтік сайлау комиссиялары;

  • учаскелік сайлау комиссиялары кіреді.

Сайлау комиссияларының өкілеттіктерінің мерзімі бес жыл.

Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) республиканың сайлау комиссиясының біріңғай жүйесін басқарады және тұрақты жұмыс істейтін орган болып табылады. ОСК Республика Президентінің ұсынысымен Парламент Мәжілісі қызметке сайлайтын және қызметтен босататын төрағадан, төраға орынбасарларынан, хатшыдан және комиссия мүшелерінен тұрады. ОСК төрағасының және хатшысының жоғары заң білімі болуы тиіс. Тұрақты жұмыс істейтін мемлекеттік орган ретінде ОСК-ның өз аппараты болады. ОСК-на кең өкілеттіктер берілген

Президентпен Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауға әзірлік пен оның өткізілуін ұйымдастырады; парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау жөніндегі сайлау комисияларына басшылықты жүзеге асырады; олардың шешімдерін кері қайтарады және тоқтата тұрады; олардың арасында сайлауға берілген қаражатты бөледі; аумақтық және округтік сайлау комиссияларының шешімдеріне және әрекеттеріне жасалған өтініш пен шағымды қарайды;

Президент және депутат сайлаулары бойынша дауыс беру үшін бюлетеньдердің, сондай-ақ Президенттікке кандидатты қолдаушы сайлаушылардың қолын жинау, сондай-ақ Сенат депутаттығына кандидатты қолдаушы таратқыштардың қолын жинау, сондай-ақ Сенат депутаттығына кандидатты қолдаушы таратқыштардың қолын жинау үшін қол қойылатын парақтың нысандары мен мәтінін, басқа да сайлау құжаттарын белгілейді;

Парламент Мәжілісі және мәслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау кезінде аумақтық сайлау комиссиялары құрылады. Олар республиканың әкімшілік – аумақтық бөлінісі ескеріле отырып, шамамен сайлаушылардың тепе-тең санымен құрылады. Облыс көлемінде, республикалық маңызы бар қалаларда және республика астанасында сайлау огругтеріндегі сайлаушылардың сан жағынан айырмашылығы 25 проценттен аспауы тиіс.

ҚР Президентін сайлау кезінде сайлау округтері құрылмайды. ҚР бүкіл аумағы Президент сайлауы жөніндегі бір сайлау округі болып табылады.




Сайлау органдарының жүйесі.


Сайлау комиссиялары

Облыстық

Округтік

Қазақстан Республика

сының орталық сайлау

комиссиясы

Астаналық - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Төрағасы, Төрағаның

орынбасары, комиссия

мүшелері


Қалалық

(республи-

калық Республика Президенті

мағызы бар ұсынуымен Мәжіліс

Учаске-

қалалар) оның құрамын сайлайды лік



және қызметтен босатады

Аудандық,

қалалық

Референдумның конституциялық негіздері

Референдум тікелей демократия, яғни халықтың мемлекеттік мәселелерді шешуге тура қатынасу нысандарының бірі болып табылады. Референдумға мемлекеттік сайлау құқығы бар барлық азаматтары қатысады.

Конституциялық құқықта референдумның мынадай;

Императивтік, консультативтік, мемлекеттік, жергілікті түрлерін ажыратып көрсетеді.

Императивтік референдум халықтың тура еркін білдіру жолымен референдум кезінде қабылданған шешімнің міндетті заңдық күші болатындығын білдіреді. Консультативтік референдум кезінде мемлекеттік билік органдары қайсы бір маңызды мәселе бойынша шешім (заң, басқа да нормативтік құқықтық актілер) қабылдаған кезде халықтың пікірі айқындалды. Конституцияялық референдум кезінде конституцияның немесе оған енгізілетін өзгерістер мен толықтырулар жобасын бүкілхалықтың дауыс беруімен қабылдау туралы әңгіме болады.

Заң шығарушы референдум халықтың дауыс беруімен заң шығаруға байланысты өткізіледі. Міндетті референдум конституция, конституциямен белгіленген шарттарға орай, құзіретті органға референдум өткізуді міндеттейді.

Факультативтік референдум құзіретті органның заңда (конституцияда) көзделген мәселелер бойынша өз қалауымен (бастамасымен) референдум тағайындай алатындығын білдіреді. Референдум мемлекеттің бүкіл көлемінде немесе мемлекеттің белгілі бір аумағында өткізілуі мүмкін.

Қазақ КСР-ның 1978 жылғы Конституциясында мемлекеттік билікті халықтың халық депутаттары Кеңестері арқылы жүзеге асыра алатындығы көзделген. Басқаша айтқанда, азаматтар мемлекет өмірінің барлық мәселелерін шеше алатын өкілетіктері бар өкілдерін Кеңестерге сайлайды. Қазақ КСР Конституциясында мемлекет өмірінің барынша маңызды мәселелері бүкілхалықтық талқылауға енгізіледі, сондай-ақ бүкілхалықтық дауысқа (референдумға) қойылады. Тек халықтың еркінің қандай императивтік немесе консультативтік сипатта ма болатыны түсініксіз еді. Мемлекет өмірінің ең маңызды мәселелерін халық емес, оның орнына Коммунисттік партия шешетіндіктен, референдумның айқындалмаған сипаты оның маңызына жәй қарай салудың салдары болды. Бұл КСРО-ны сақтауға орай 1991 жылы Коммунистік партия және ол құрған мемлекеттің күшімен бір ақ рет өткізілген референдумда да осындай “ ащы әзіл” болып шықты.

ҚР 1995 жылғы Конституциясы республикалық референдумға қатысты мәселелерді жаңаша шешті.

Біріншіден, Президент республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдауға құқылы бірден-бір субьект болып табылады. Оның үстіне мұндай шешімді Президент жеке бастамасы бойынша қабылдай алады. Екіншіден, Парламент республикалық референдум өткізу туралы бастамасын Президенттің қолдауына да қолдамауына да құқығы бар.

Үшіншіден, 1995 жылғы Конституция республикалық референдумды республика қызметінің негізгі принциптерінің бірі ретінде орнықтырды. Конституцияның 1-бабында мемлекет өмірінің мейлінше маңызды мәселелері, республикалық референдумдағы дауыс беруді қосып есептегенде, демократиялық әдістермен шешілетіндігі айтылды. Конституцияда мұндай мәселелердің бірі Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу болып табылатындығы белгіленген. Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мәселені республикалық референдумға шығаруды немесе Парламенттің қарауына беруді Президент шешеді. Егер осы мәселе Президент шешімімен Парламенттің қарауына енгізілсе, онда Парламент оны Конституцияда көзделген тәртіппен қарайды. Конституцияның 62-бабының 3-тармағына сәйкес Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының кем дегенде төрттен үшінің көпшілік даусымен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1 . САЙЛАУ ЖҮЙЕСІШҢ ҮГЫМЫ

2. АЗАМАТТАРДЫҢ САЙЛАУГА ҚАТЫСУ ПРИНЦИПТЕРІ

3. САЙЛАУ ОРГАНДАРЫ

4. САЙЛАУ АЛДЫНДАҒЬІ ҮПТ

5. САЙЛАУ БОСТАНДЫҒЫНЫН КЕПІЛДІКТЕРІ

6. РЕФЕРЕНДУМНЫН КОНСГИТУЦИЯЛЫК. НЕГІЗДЕРІ
Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001


5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А., 2001

6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы

Тақырып: 7. Қазақстан Республикасының Президенті.

Тақырып: 7.1 Президентті сайлау және оны лауазымынан кетіру тәртібі.


Тақырып: 7.2. Президенттің өкілеттігі.
Жоспар:

  1. Президенттің құқықтық мәртебесі.

  2. Президенттің құқықтық мәртебе ерекшелігі.

3. Президентті сайлау ерекшеліктері.

4. Президенттік сайлау кезіндегі лауазымнан келтіру тәртібі

5. Президенттің өкілеттілігінің жүйесі

6. Қазақстан Республикасы президентінің құқық шығармашылығы.


Президенттің құқықтық мәртебесі.

Мемлекеттік органның Конституциямен белгіленетін құқықтық мәртебесі мемлекеттік билік органдары жүйесінде бөлінетін орнымен анықталады. ҚР 1993 жылғы Конституциясында Президент туралы тарау Жоғарғы Кеңес туралы тараудан кейін орналастырылады. Ол Жоғарғы Кеңестің кең өкілеттік берілген бірден – бір заң шығарушы және жоғары уәкілетті орган ретінде танылғандығын білдіреді. Конституция мемлекетті парламенттік республика құруға бағытталады. ҚР 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік билік органдары жүйесінде бірінші орынға Президентті қойды. Сөйтіп, Қазақстан Республикасында Президенттік басқару жүйесінің орнықтырылғаны туралы Конституциялық қағиданы бекітті.

Н.Ә. Назарбаев басқарудың президенттік жүйесін: “мемлекеттің бүгінгі таңдағы басшыларының қайсібір мүдделері мен амбициялары емес, иобъективті факторлар тудырды. Және бұл біздің еліміз үшін айтырлықтай ұзақ мерзімді болашақ үшін қажет” деп жазды. 12- шақырылған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі өзінен-өзі тақағаннан және Президентке заң шығару органының кейбір өкілеттігі уақытша берілгеннен кейін Президент мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелері бойынша жедел және сапалық деңгейіайтарлықтай жоғары Конституцилық және жай заңдық күші бар жүздеген Жарлықтар шығарды. Бұл заң шығармашылық салада президенттік қабілеттілік пен мүмкіндікті көрсетті және оның басқаруың президенттік жүйесін нығайтуда айтарлықтай мәні болды. Конституцияның Президенттің мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орнын белгілейтін 40- шы бабы Президенттің мәртебесін сипаттаудың негізі болып табылады.

Қазақстан Республикасы Президенті халық пен мемлекеттік биліктің, Конституцияның мызғымастығының, адам мен азаматтың құқытары мен бостандықтарының рәмізі және кепілі болып табылады. Президенттің халық бірлігінң рәмізі болып табылатынының себебі, оны мемлекет басшылығына көпұлтты халық сайлайды. Президент халық еркінің брлігін білдіреді. Сондықтан Президент халық атынан сөйлеуге құқылы. Президенттің мемлекет билігінің кепілі болып табылатынының себебі, ол билік тармақтарының брде-біріне жатпай, оның барлық тармақтарының келісммен қызмет етуін қамтамасыз етуі тиіс. Президент Конституцияның, мемлекеттің басқа заңдарының сақталуында мемлекеттік билік органдарының жауапкершілігін қамтамасыз етуі тиіс.


Қазақстан Республикасы Президентінің кандидатына қойылатын негізгі талаптар
Тумысынан Қазақстан Республика

касының азаматы болуы

Қырық жасқа толған және алпыс

Республика Президенті бес жастан аспауы

болып сайлана алады
Мемлекеттік тілді еркі меңгеру

Қазақстанда кемінде он бес жыл

Бір адам қатарынан екі бойы тұруы

реттен артық Республи

ка Президенті болып

сайлана алмайды


Қандай да бір дін қызметшісі

болмауға заңда белгіленген

тәртіппен алынып тасталмаған

соттылығы болмауға және бел-

сенді сайлау құқығы болуға

тиіс: мемлекеттік органдар мен

жергілікті өзін-өзі басқару орган-

дарын сайлауға және оларға сай-

лануға, сондай-ақ республикалық

референдумға қатысуға.


Тақырып: 7.1 Президентті сайлау және оны лауазымынан кетіру тәртібі.

Жоспар:

  1. Президентті сайлау ерекшеліктері.

  2. Президенттік сайлау кезіндегі лауазымнан келтіру тәртібі

ҚР Президентін сайлау Конституцияға (41-бап) және Президенттің “Сайлау туралы” Жарлығына сәйкес белгіленген.

ҚР Конституциясына сәйкес Президент болып жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы жеті жыл мерзімге сайлайды. Президент сайлауының баламалығын Конституция көрсетпейді. Бұл принцип Президенттің “Сайлау туралы” заң күші бар Жарлығында бекітіледі.

Конституция Президенттікке кандидат алдына қойылатын негізгі талаптарды белгілеп берді. Мемлекеттің басшысы және жоғары лауазымды тұлғаның қызметін тиісті деңгейде атқару үшін Президенттікке кандидат кемелденген жасқа келген, өмірлік мол тәжірибе жинақтаған болуы керек. Осыны ескере келе, Президенттікке ҚР кемінде 40 жасқа толған азаматының сайлана алатындығы белгіленді. Көптеген елдерде Президенттікке кандидатқа жас шектеуі қойылмаған. Барынша кең тараған норма бойынша, Президенттікке 35 жасқа толғандар сайлана алады. Президенттікке тілек білдіргендерге АҚШ-та, Мексикада, Австрияда, Венгрияда, Португалияда, Ирландияда осындай жас шектеуі қойылған.

ҚР 1995 жылғы Конституциясы бойынша рұқсат етілетін ең жоғары жас шегі белгіленген болатын 1998 жылы бұл шектеу алынып тасталды. Жастың жоғары шегін белгілеудің бір ғана себебі бар еді; қабілетсіздігіне қарамастан, адамдардың әбден қартайғанша билік басынан кетпейтін кеңестік кезең тәжірибесін қайталаудан сақтану.

“Сайлау туралы” заң күші бар Жарлық Президент лауазымына үміткерге қойлатын тағы бір талапты ұсынады. Үміткер жеке бір табынушылыққа қызмет етпеуі тиіс. Мұндай талап Қазақстан мемлекетінің зайырлық сипатына туындайды. Президент, кез келген азамат сияқты, қайсыбір дінді ұстауы немесе ұстамауы мүмкін. Алайда, дін қайраткері болмауы, қайсібір канфессияға қызмет етпеуі тиіс. Ол мейлінше, әртүрлі дінді ұстайтын азаматтардың дауыс беруімен сайланады. Сондықтан Президент зайырлы мемлекеттің басшысы ретінде бүкіл халықты ойлауы керек. Одан әрі, үміткердің заң тәртібімен белгіленген соттылығын өтемеген адам болмауы керек: ол белсенді сайлау құқығының иесі болуы тиіс.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 63-бабында көзделген жағдайда Президент Парламентті тарата алады. Президент Парламенттің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату туралы мәселені қараған кезеңде Президентті лауазымынан кетру туралы мәселені қозғауға болмайды. Мұндай қағида Парламент пен Президентті қарама –қарсы қоюға жол бермеу мақсатын көздейді.

Қазақстан Респубикасының 1993 жылғы Конституциясы Вице –президент лауазымын қарастырған еді. Практика оның терістігін көрсеткендіктен, 1995 жылғы Конституция мұндай лауазымды қарастырмайды. Президент мерзімінен бұрын босатылған немесе кетірілген, ол қайтыс болған жағдайда Президент міндетін атқару уақытша Парламент Сенатының Төрағасына көшеді. Президент міндетін өзіне қабылдауға Сенат Төрағасының мүмкіндігі болмаса ол Премьер-министрге көшеді. Оның Парламентті таратуға, Үкіметтің өкілеттігін тоқтатуға, республикалық референдум тағайындауға, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныс енгізуге құқығы жоқ. Мұндай шектеудің мәні түсінікті: Президент міндетін атқарушы тарапынан мемлекеттік билікке зорлық жасалмауын көздейді. Себебі, оны халық сайлаған жоқ және ол халық атынан сөйлей алмайды.

Конституция Республика Президентінің лауазымына кірісуіне байланысты шектеушілікті белгілейді. Президенттің өкілдік органның депутаты болуға, өзге де лауазымды атқаруына және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына құқығы жоқ. Егер Президент Саяси Партияның мүшесі болса, онда өзінің өкілеттігін жүзеге асыру кезеңінде ол ондағы қызметін тоқтата тұрады. Аталған шектеудің саяси мәні бар. Егер Президент бір мезгілде Парламент депутаты болса, онда ол оның қызметіне ықпал етуге мүмкіндік алар еді, ол билік бөлісу принципіне қайшы келер еді. Көптеген Президенттер саяси партиялардың басшылары (жетекшілері) болып табылады және партиядағы өзінің мүшелігін тоқтата тұриайды. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы қағида белгілі бір дәрежеде бір саяси партия үстемдігінің теріс әсерін көрсетеді және оппозициялық күштердің мүмкін қысымына қарсы бағытталған.
Тақырып: 7.2. Президенттің өкілеттігі.

Жоспар:

1. Президенттің өкілеттілігінің жүйесі

2. Қазақстан Республикасы президентінің құқық шығармашылығы.
Президенттің өкілеттігі - ҚР Президентінің өкілеттігі президенттік басқару жүйесінің мазмұнымен алдын ала айқындалады. Президентке тізілімі Конституцияда және Президенттің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы “ҚР Президенті туралы” Конституциялық заң күші бар Жарлығы мен белгіленген кең өкілеттіктер берілген.

Президенттің Парламентке қатысты өкілеттігі- Президент Парламенттің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; Парламенттік өкілеттік мерзіміне Сенатқа жеті депутатты тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады; Параламент депутаттарының Қазақстан халқына антын қабылдайды; Сенат Төрағасы лауазымына кандидат ұсынады; Парламент Палаталарының кез келген бірлескен және жеке өткізілетін отырыстарына қатысуға және сөз сөйлеуге құқылы; Үкімет мүшесі заңдарда орындамаған жағдайда парламент Сенатының немесе Мәжілісінің оларды қызметінен босату жайындағы өтінішін қарайды; Конституцияда көзделген жағдайларда және тәртіппен Парламентті тарата алады.

Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттігі – Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер- министрін қызметке тағайындайды, оны қызметінен босатады; Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқару органдарын құрады, таратады және қайта құрады. Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды; Премьер-министрдің оның қызметінің негізгі бағыттары туралы баяндамасын тұрақты түрде тыңдайды; өте маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді; Үкімет немесе оның кез келген мүшесі орынан түсуі жөнінде мәлімдегенде шешім қаьылдайды; Клнституцияда және заңдарда көзделгеннен өзге атқарушылық қызметті жүзеге асыруды Үкіметке жүктеуге құқылы.

Президенттің Соттарға және судьяларға қатысты өкілеттігі – Президент Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынысы бойынша қызметке сайлау және қызметтен босату үшін Жоғарғы Сот төрағасын, Жоғарғы Сот алқалары төрағалары мен судьяларды Сенатқа ұсынады; облыстың және соған теңестірілген соттардың төрағаларын, облыстық жәнесоған теңестірілген сот алқаларының төрағалары мен судьяларын қызметке тағайындайды; Әділет министрнің ұсынысы бойынша – роеспубликаның басқа соттары төрағалары мен судьяларын тағайындайды.



Президенттің Прокуратура органдарына қатысты өкілеттігі – Президент Сенаттың келісімімен Республиканың бас пракурорын қызметке тағайындайды; оны қызметінен босатады; Бас прокуролрдың ұсынысы мен оның орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметінен брсатады; кем дегенде тоқсанына бір рет Бас Прокурордың елдегі заңдылықтың жағдайы туралы есебін тыңдайды.

Президенттің Әкімдерге қатысты өкілеттігі – Премьер-министрдің ұсынысымен Президент облыстың, республикалық дәрежедегі қалалардың және астананың әкімдерін қызметке тағайындайды; өзінің құзыретіндегі мәселелер бойынша әкімдерге тапсырмалар береді және оның орындалуы туралы олардың есептерін тыңдайды; маслихат депутаттарының басым көпшілік дауысымен сенім көрсетілмеген жағдайда өз қалауымен облыстың, республикалық дәрежедегі қалалардың және астананың әкімдерін қызметтерінен босатады.



Қазақстан Республикасы Президентінің

Конституциялық өкілеттігі

Президент –мемлекеттің Қазақстан халқына елдегі жағ-

басшысы, мемлекеттің дай мен Республиканың ішкі

ішкі және сыртқы саяса- және сыртқы саясатының негі-

тының негізгі бағытта- зі бағыттары туралы жыл сайын

рын айқындайтын, ел жолдау арнайды

ішінде және халықаралық

қатынастарда Қазақстан- Республика Параментінің кезекті

ның атынан өкілдік ететін және кезектен тыс сайлауын та-

ең жоғарғы лауазымды ғайындайды

тұлға.

Президент- халық пен мем-



лекеттік билік бірлігінің, Парламенттің бірінші сессиясын

Конституцяның мызғымас- шақырады және оның депутат-

тығының, адам және азамат тарының Қазақстан халқына бе-

құқықтары мен бостандықтары ретін антын қабылдайды;

ның нышаны әрі кепілі. Парламент Палаталарының ке-

зектен тыс бірлескен отырыста-

рын шақырады

Парламент Сенаты ұсынған заң-

ға он бес жұмыс күні ішінде қол қо-

яды, заңды халыққа жария етеді не

заңды немесе оның жекелеген бап-

тарын қайтадан талқылап, дауысқа

салу үшін қайтарады

Парламенттің келісімімен Рес-

публиканың Премьер-Министірін

қызметке тағайындайды, оны

қызметтен босатады

Премьер-Министрдің ұсынуымен

Республика үкіметінің құрылы-

мын белгілейді, оның мүшелерін

қызметке тағайындайды және

қызметтен босатады.




Қазақстан Республикасы президентінің құқық шығармашылығы.

1990 ж. 24 сәуірінде қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі “Қазақ КСР президентінің қызметін құру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” заң қабылданды. Қазақ КСР Конституциясына “ Қазақ КСР-ның басшысы болып танылады. Президентке құқық шығармашылығына тікелей қатысты бірқатар өкілеттіктер берілді.

1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі “Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы декларация” қабылдады. Оның тек 1991 жылғы 10 желтоқсанға дейін ғана солай аталғанын кез келді. Ол күні Қазақ КСР “Қазақ КСР-ның ататуын өзгерту туралы” екі тармақтан тұратын заңы қабылданды:


  1. Қазақ Кеңес Социалистік республикасы ҚР деп қайта аталсын.

  2. Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) және Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы декларацияға, Қазақ КСР-ның мемлекеттік органдарының заңдары мен өзге актілеріне тиісті өзгертулер енгізілсін. Сонымен, аталған заң тұрғысынан 1991 жылдың 10 желтоқсанынан бастап осы тарихи құжатт “ҚР мемлекеттік егемендігі туралы декларация” деп атау керектігіне күмандануға болмайтын шығар.

“Декларация” туралы президенттің Мәртебесінің елеулі өзгеруіне байланысты мен айтып өттім. “Декларация” Республикадағы мемлекеттік билік оның заң шығармашылық, атқарушы және сот билігі тармақтарына бөліну принципі бойынша жүзеге асырылатынын бірінші рет анық, ашық жариялады. Заң шығармашылығы билігін Жоғарғы кеңес жүзеге асырады; Президент Республиканың басшысы болып табылады және жоғарғы өкімшілік – атқарушылық билікке ие.

1990 жылғы 20 қарашада “Қаз КСР-дағы мемлекеттік билік пен басқару құрылымын жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” заң қабылданды. Президенттің өкілетттігі айтарлықтай жаңа жағдаймен толықтырылды: ол құқықтық саясатты айқындайтын болды. Л Қаз КСР-ның 1991 жылғы 25 тамыздағы “Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы” заңы “республикада жүзеге асырылатын саяси және экономикалық өзгерістерді одан әрі дамыту, оның мемлекеттік егемендігін және президенттік билік институтын нығайту мақсатында” қатарына Президенттің “құқықтық саясат қалыптастыру” бойынша өкілеттіктері бар жаңа нормалар енгізіледі деп тікелей жазылды. Бұл дегеніңіз президентке құқықтық реформаны жүзеге асыру жолын анықтауға құқық беру дегенді білдіреді. Президентке тек өзінің заң шығармашылығына қатысу жөніндегі құқықтарын сақтап қана қоймай, сонымен Жоғарғы Кеңестің заң шығармашылығы қызметіне концептуалды түрде ықпал ету өкілеттігі берілді.

Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек:

1. ПРЕЗИДЕНТТІҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ

2. ПРЕЗИДЕІІТТІ САЙЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ ЛАУАЗЫМЫНАИ КЕТІРУ ТӘҒГІБІ

3. ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӨКІЛЕТТІП

4. КАЗАҚСТАІІ РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕПТІНІҢ ҚҮКЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ1
Қолданылған Әдебиеттер тізімі:

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері: Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері: Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001


5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А., 2001

6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы
Тақырып: 8 Қазақстан Республикасының Парламенті

Тақырып: 8.1 Парламент жауапкершілігі.

Тақырып: 8.2 Парламенттің құзыреті.

Жоспар:

  1. Парламент Палаталарының депутаттары

  2. Парламент өкілеттігі.

  3. Парламент жауапкершілігінің түрлері

  4. Парламент құзыретінің түрлері

  5. Парламентті тарату

Парламент ҚР Жоғарғы Кеңесіндегі аталған “бір буынды” өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғарғы өкілді орган ретінде

1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ АСР-нің 1978 жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көрсетілген республика құзырындағы барлқ мәселелерді шешуге құқылы болды. Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық мәселелерді шешу құқығын иеленеді.

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттайды. Қазақстан Республикасының Парламенті жоғарғы өкілді орган ретінде де, өкілді демократия органы ретінде де өмірге келді. Халық тікелей ғана емес, Парламен арқылы өзінің саяси еркін білдіреді.

Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да, атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент республиканың бюджетін және оның орындалуы жөнінде Үкімет пен Республикалық бюджеттің орындалуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді, бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді. Парламен Үкіметтің бағдарламасын мақылдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік білдіруі мүмкін.

Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша өкілеттіктер берілген, олар өз құзыретіндегі мәселелерді дербес шеше алады. Конституция Парламент Палаталарының бірлескен отырысының құзыретіндегі мәселелерді қарастырған (53- бап). Қазақстан Республикасы Парламент Палаталары бірлескенотырысында мемлекеттің айтарлықтай кең көлемді мәселелерін қарап шеше алады. Қазақстан Республикасы Парламенттің құзыреті ұғымы туралы ойларды тұтастай жинақтайды.

Жоғарыда көрінгендей, 1) Парламенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен және жеке отырысында жүзеге асырылатын құзыреті;

2) Сенаттың қатаң құзыреті;

3) Мәжілістің қатаң құзыреті бар.

Парламент палаталарының депутаттары – Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1) депутаттардың бір бөлігі әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және республиканың астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және республика астанасынан барлық өкілетті органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан тұрады; 2) Сенаттың жеті депутатын Республика Президенті парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат мүшелілігіне тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған жағдайда Президент 10 күндік мерзімде олардың орнына Парламент өкілеттігінің қалған мерзіміне Сенат депутаттарын тағайындайды.

Парламент депутатының өкілеттігін қолданылуы ауқымына қарай екі топқа бөлуге болады:



  1. ҚР лауазымды адамдарына, органдарына қатысты өкілеттік;

  2. Басқа мемлекеттердің лауазымды адамдары мен мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы өкілеттік.

Парламент депутатының өкілеттігі.

Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы; сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен есертулер енгізуге, Парламент сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды адамдардың есебін тыңдау туралы ұсыныс енгізуге; депутаттардың сауал салуға;, Парламент қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге, азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтініштерімен депутаттарды таныстыруға, басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға құқылы.

Парламент депутатының өкілеттігі: ол орнынан түскен; депутат іс-әрекетке қабілетсіз деп танылған; Парламент таратылған; депутат болып сайланғаннан кейін лауазымды қызметін жалғастыру үшін сол қызметті сақтауға тиіс болған жағайда тоқтатылады.

Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына қатысуы. Депутаттық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының Парламент сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.

Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы.

Фракция- белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе өзге қоғамдық бірлесуді білдіретін депутаттардың ұйымдасқан тобы; ол Парламенттегі тиісті саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүдесін білдіру мақсатында құрылады.

Депутаттық топ - сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде өздерінің өкілеттігін жүзеге асыру мақсатында депутаттардың бірлесуі. Қайсыбір фракцияның қатарында болу депутаттық топқа кіруге кедергі келтірмейді.


Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде бірде-бір депутаттық бірлестіктерге кірмей қалған мәжіліс депутаттары кейін бірлестік мүшелерінің келісімімен оның кез келгенінің қатарына кіре алады. Депутаттық бірлестіктердің ішкі жұмысын депутаттар дербес жүргізеді. Парламент регламентіне сәйкес депутаттық бірлестіктердің өкілдері фракцияның, топтың атынан:

Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді қарау тәртібі және оның маңызы бойынша күн тәртібіне ескертулер мен ұсыныстар енгізуге;

Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не Парламент тағайындауға келісім беретін адамдардың кандидаттары бойынша пікір білдіруге;

Парламент, оның Палаталары қабылдайтын заңдардың, қаулылардың, басқада актілердің жобаларына түзету ұсынуға;

Парламент депутаттарын азаматтардың өтініштерімен, фракциялар, депутаттық топтар қабылдаған шешімдермен таныстыруға;

Депутаттық бірлестіктердің қызметі үшін қажетті материалдар мен құжаттарды мемлекеттік органдардан және лауазымды адамдардан сұратып алдыруға құқылы.



Парламент өкілеттігінің конституциялық негіздері.


Палаталардың бірлескен отырысында


1)ҚазақстанРеспубликасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізеді; конституциялық заңдар қабылдайды, оларға өзгертулер мен толықтырулар енгізеді.

2) Республикалық бюджетті және Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен толықтырулар енгізеді;

3) Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша ол қарсылық жіберген күннен бастап бір ай мерзім ішінде қайтадан талқылау өткізіп, дауысқа салады. Бұл мерзімнің сақталмауы Президент қарсылығының қабылдағанын білдіреді. Егер Парламент әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен бұрын қабылданған шешімді қуаттайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол қояды. Егер Президенттің қарсылығы еңсерілмесе, заң қабылданбады немесе Президент ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі;


4) Президенке оның бастамасы бойынша әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы.

5) Президенттің Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындауына келісім береді;

6) Премьер-Министрдің Үкімет бағдарламасы туралы баяндамасын тыңдап, бағдарламаны мақұлдайды немесе қабылдамай тастайды, бағдарламаны қайтадан қабылдамай тастау әр Палата депутаттарының жалпы санының үштен екісінің дауысымен жүзеге асырыла алады және бұл Үкіметке сенімсіздік көрсетілгенін білдіреді. Ондай көпшілік дауыстың болмауы Үкімет бағдарламасының мақұлданғанын білдіреді;

7) әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік дауысымен, Парламент депутаттары жаопы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша немесе Конституцияа белгіленген жағдайлапрда Үкіметке сенімсіздік білдіреді.





Тақырып: 8.1 Парламент жауапкершілігі.
Жоспар:

  1. Парламент жауапкершілігінің түрлері

ҚР Парламенттінің жауапкершілігі - Заңи жауапкершіліктің дәстүрлі төрт түрі теориялық түрде негізделеді және заңнамалық түрде регламенттеледі Олар: азаматтық – құқықтық, қылмыстық – құқықтық, әкімшілік – құқықтық және тәртіптік – құқықтық жауапкершілік. Демократиялық мемлекеттің құқық жүйесін қалыптастыруда және дамытуда Конституцияның маңызын алдыңғы орынға қоятын жаңа саяси – құқықтық болмыс құқық танушылардың алдында бұрын арнайы зерттеулердің мәні болмаған проблеманы шығарды. 1999 жылы ресейлік “Государство и право” журналы басқалардың қатарында конституциялық жауапкершілік туралы мәселе көтерілген құқықтық жауапкершілік проблемаларына арналған Дөңгелек үстел ұйымдастырды. Конституцияны тиімді қорғау тетігін құру конституциялық жауапкершілікті заңи жауапкершіліктің дербес бір түрі ретінде мойындамаусыз мүмкін емес деген пікір айтылды.

Парламент жауапкершілік пен Парламенттің жауапкершілігін ажырата білу керек. Парламенттің жауапкершілік парламенттің жауапкершілігіне қарағанда анағұрлым күрделі құбылыс. Парламенттік жауапкершілікті біз Парламенттің, Парламент депутаттарының, Үкіметтің, Үкімет мүшелерінің, басқа жоғарғы санаттағы саяси қызметшілердің Парламенттің алдындағы жауапкершілігі деп түсініеміз.

Қазақстан Республикасының Конституциясын, өзге конституциялық заңнамасын, сондай-ақ Парламенттің қызмет практикасын талдау оның төмендегідей жауапкершілік түрлерін бөліп шығаруға негіз береді: 1) саяси жауапкершілік; 2) құқықтық жауапкершілік.



Саяси жауапкершілік. Қазақстан Республикасының парламенті заң шығарушылық функцияларды жүзеге асырады. Саясаттың заңи тұлғалануы болып табылатын заңдарды қабылдай отырып, Парламент заң жобаларын әзірлеу, оларды талқылау және қабылдау, басқа мәселелерді талқылау кезінде тек олардың мазмұнын заңи талдаумен ғана шектеліп қоймайды.

Саяси жауапкершілік туралы мәселені анықтау үшін саяси жауапкершілік субьектісі кім болатынын, саяси жауапкершіліктің негіздері мсен түрлерін қарастырайық.

Қазақстан Республикасы Парламентінің саяси жауапкершілігінің субьектісі төмендегілер болуы мүмкін: а) епутат топтары; б) Парламент Палатасы; в) Палаталардың төрағалары; г) жалпы Парламент.

Депутат топтарының саяси жауапкершілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясы Депутат топтарының жауапкершілігін көздейді. Мысалы, Конституция бойынша Президентке қарсы айып тағу және оны тексеру туралы шешім мәжіліс депутаттарының кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша оның депутаттарының жалпы санының көпшілігімен қабылдана алады.

Парламент Палаталарының саяси жауапкершілігі. Парламент Палаталары тек өздерінің өкілеттіктерін тиісті атқару мен Палатьалардың ішіндегі саяси акциялар үшін ғана емес, сонымен қатар бірлескен өкілеттіктерді жүзеге асыру үшін және бірлескен қызмет кезіндегі саяси акциялар үшін асяси жауапкершілік көтереді.

Парламент Палаталарының әрқайсысы депутаттардың жалпы санының кем дегенде үштен бірінің бастамасы бойынша Үкімет мүшелерінің өз қызметінің мәселелері бойынша есептемелерін тыңдауға құқылы. Оларды заңдарды орындамаған жағдайда, Палаталардың депутаттары Үкімет мүшелерін қызметін босату туралы ПрезиденткеПрезидентке жолдау қабылдауға құқылы.



Парламент Палаталары Төрағаларының саяси жауапкершілігі. Палаталардың төрағалары заң шығарушылық бойынша жұмысқа басшылық етеді, сондықтан оларғаүлкен саяси жауапкершілік жүктеледі. Парламент Палаталарының төрағаларыжай депутаттар ғана емес, олар жоғары санатты саяси қызметшілерге жатады. Оларды сондай ретінде мойындау, менің пікірімше, олардың конституциялық мәртебесінен туындайды.

Парламенттің саяси жауапкершілігі. Парламент халықтың алдында Конституцияға сәйкес заң шығарушылық функциясын жүзеге асыруүшін саяси жауапкершілік көтереді. Бұл жауапкершілік “виртуалды” сипатқа ие, өйткені сайлаушылар не депутаттарды қайта шақырып ала алмайды, не Парламентті тарата алмайды. Бірақ сайлаушылар түрлі тәсілдермен беретін Парламент қызметінің саяси бағасы оны қолдау және мақұлдау немесе сөгу түрінде көріне алады.

Парламенттің саяси жауапкершілігінің негізгі өлшемі оны тарату болып табылады. Конституция Парламентті таратудың төмендегідей негіздерін көздейді: Парламенттің Үкіметке сенімсіздік білдіруі, Парламенттің Премьер-Министрді тағайындауға келісім беруден екі мәрте бас тартуы, Парламент Палаталарының немесе Парламенттің және басқа мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы бітімсіз келіспеушіліктердің нәтижесіндегі саяси дағдарыс.


Тақырып: 8.2 Парламенттің құзыреті.
Жоспар:

  1. Парламент құзыретінің түрлері

  2. Парламентті тарату

Атап көрсетілгендей, заң Парламенттің тұтас құзыретін, Сенаттың ерекше құзыретін және Мәжілістің ерекше құзыретін белгілейді. Бұл арада, тұтас алғанда Парламенттің құзыретін қарастырайық. Парламенттің құзыретін де ерекше деп атауға болады, өйткені бұл мәселелер Сенатының да, Мәжілістің де қарауына жатқызылмайды. Парламенттің құзыретіндегі мәселелер тек Парламент Палаталарының бірлескен отырыстарында ғана қаралады.

Парламент Палаталарының 1996 жылғы 20 мамырдағы бірлескенотырысында қабылданған Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті Палаталардың бірлескен отырыстарын өткізудің шарты мен тәртібін Сенат және Мәжіліс регламенттерімен реттелмеген мәселелерді қарау кезінде олардың өзара қарым - қатынасының, Палаталардың бірлескен органдарын қалыптастыру және оның қызметін ұйымдастыру механизмін белгілейді.

Парламент Мәжілісі мен Сенатының құзыреті.

ҚР Парламенті Мәжілісінің құзіреті құрама екі бөліктен:



    1. Мәжілістің ерекше қарауына жататын өкілеттік,

    2. Кезегі мен қарау арқылы әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта жүзеге асырылатын өкілеттік.

Парламент Мәжілісінің ерекше қарауына Конституция мынадай мәселелерді жатқызады.

  1. Заң жобаларын қарауға қабылдау және қарау. Конституцияның осы қағидасы (53-бап, 1-тьармағы) мен Конституцияның Парламент Палаталарының бөлек отырыстарында мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы заң қабылдайды делінетін 54-бабының арасында қайшылық бар сияқты көрінуі мүмкін. Аталған жағдайда қайшылықтан гөрі, техникасының олқылығы орын алған.

  2. Республика Парламенті қабылдаған заңға Президенттің наразылығы бойынша ұсыныстар әзірлеу Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Мәжіліс комитеттері Президент наразылығын зерделейді және өзінің қорытындысын Мәжілістің қарауына береді. Қорытынды Президент өкілінің қатысуымен әзірленеді. Мәжіліс қорытындыны, Президенттің наразылығы мен заңның қзін қарайды және шешім шығарады. Аталған мәселе бойынша Мәжіліс депутаттарының жалпы санының төрттен үшінің көпшілік даусымен қабылданған Мәжіліс шешім, басқа материалдармен қоса зерделеу үшін Сенатқа жәберіледі, сондай-ақ бұрын ад айтылғандай Палаталардың бірлескен отырыстарының қарауына беріледі.

  3. Президенттің ұсынысы бойынша республиканың орталық сайлау комиссиясының Төрағасын, оның орынбасарларын, хатшысы мен мүшелерін қызметке сайлау және қызметінен босату Мәжілістің ерекше қарауына жатады.

Президент аталған тұлғалар бойынша Парламентке жазбаша ұсыныс енгізеді. Ол комитеттерде қаралып, олар Мәжіліске өз қорытындыларын береді. Мәжілісте Президент немесе ол уәкілдік берген лауазымды тұлға әр кандидатты жеке-жеке ұсынып, сөз сөйлейді. Ұсынылған кандидаттар бойынша талқылау мен дауыс беру әр кандидатқа жеке-жеке жүргізіледі.

4. Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау және оның кезектен тыс сайлауын белгілеу Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Кезекті сайлау тамыздың бірінші жексенбісінен кешіктірілмей хабарланып, желтоқсан айының бірінші жексенбісінде бес жылда бір рет өткізіледі. Президенттің кезектен тыс сайлауы Президен қызметінен босаған немесе қзметінен кетірілген күннен кейінгі екі айлық мерзімнен кешіктірілмей өткізіледі.

5. Екі депутатты Әділет біліктілік алқасының құрамына екі жылға жіберу Мәжілістің ерекше қарауына жатады. Жіберу рәсімі Мәжілістің жалпы отырысында ашық дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Депутаттар Әділет біліктілік алқасындағы жұмысты Палата комитеттеріндегі қызметін үзбей жүргізеді.

6. Республика Президентіне қарсы мемлекетке опасыздық жасады деп айып тағу Мәжілістің ерекше қарауына жатады (56-бап). Тағылған айыпты тексеруде Сенат ұйымдастырады және оның нәтижелері Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен Парламент Палаталары бірлескен отырысының қарауына беріледі. (47-бап). Тиісінше, Мәжіліс айып таққанмен, іс жүзінде бұл мәселені түпкілікті шешпейді.

Жобасы Мәжіліс арқылы өткен заңды Парламент қабылдайды. Мәжіліс заң жобаларын қарауға қабылдайды және қарайды. Бұл мәселені Мәжіліс Регламенті егжей-тегжейлі реттейді. Мәжілістің заң шығару құқығын жүзеге асырудан басталады.

Заң шығару бастамасы арнайы принциптерімен ерекшеленеді.

1. Заң шығаруға бастамашы барлық субъектілердің теңдік принципі. Ол заң шығарушылық қызметке жатқызылған кез келген мәселе бойынша заң жобасын енгізуге барлық субъектілердің де құқылы екендігін білдіреді. Субъектілердің теңдігі заң жобаларының оны ұсынушылардың жоғары тұратындығына орай емес, кезектілік тәртібіне орай қаралатындығынан көрінеді. Мұндай тәртіпті сақтамау заң шығару бастамасы құқығын бұзу болып табылады.

2. Заң шығару бастамасы құқығын жүзеге асыруда кедергінің болмау принципі. Субъект заң шығару бастамасы құқығын кез келген уақытта, ешкіммен келіспей-ақ өз қалауымен жүзеге асыра алады. Парламенттің заң шығарушылық қызметін жоспарлау бұған кедергі келтірмеуі тиіс.

3. Заң шығару бастамасы құқығын оны иеленуші субъектілердің өзі жүзеге асыруы тиіс. Депутаттың орнына ешкім де заң жобасын енгізе алмайды. Үкімет заң жобаларын тек өз атынан ғана енгізеді.


  1. Заң шығару бастамасы құқығының субъектісі енгізген заң жобасы

Палатада қабылданып, қаралады (Қазақтан Республикасы Парламенті Палаталарында). Парламент өз шешімін заң шығаруға бастамашы субъектісінің еркімен байланыстырмайды. Заң жобасын енгізу арқылы заң шығаруға бастамашы субъектісінің құқығы жүзегеасырылады. Заң жобасының одан кейінгі тағдырын Парламент, оның Палаталары шешеді.

Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1.. ЖАЛІІЫ МӘСЕЛЕЛЕР

2. ПАРЛАМЕНТ ПАЛАТАЛАРЫНЫҢ ДЕПУТАТТАРЫ

3. ДЕПУТАТТЫҚ ӘДЕП ЕРЕЖЕСІ

4. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ІІАРЛАМЕНТІНІҢ ЖАУАІІКЕРІШЛІП

5, ПАРЛАМЕНТТІҢ ҚҮЗЫРЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҮЙЫМДЫҚ НЫСАҢДАРЫ

Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001

5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А.,



2001

6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы


Тақырып: 9. Үкіметтің ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық негіздері.

Тақырып: 9.1. Үкіметтің құзыреті және қызметін ұйымдастыру.


Жоспар:

  1. Қазақстан Республикасы Үкіметі – атқарушы биліктің жоғары органы.

  2. Үкіметтің құрылуы және құрамы.

3. Үкіметтің құзыреті.

4. Үкіметтің қызметін ұйымдастыру.


ҚР Үкіметі – атқарушы биліктің жоғары органы.

ҚР Үкімет атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. (64-бап). Үкімет ҚР атқарушы билігінің жоғарғы органы болып табылды. Мұндай анықтама ҚР Үкіметінің заңдық табиғатын ашады, мемлекеттік билікті бөлісу жүйесіндегі орнын көрсетеді және оның қызмет сипатын бағалайды. Барлық атқарушы органдарды басқаратын олардың қызметіне басшылық жасайтын жоғары атқарушы орган ретінде ол елде мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің жеке тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігін бейнелейді. Сондықтан Конституция Үкіметтің емлекеттік билік жүйесіндегі орнын анықтайды, биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым-қатынасының нормативтік негіздерін белгілейді. Конституция Үкімет пен Парламенттің, Үкімет пен Президенттің өзара қарым-қатынасын анықтап, тежемелік және тепе-теңді механизмін белгілейді. Үкіметтің сот билігімен де белгілі бір құқықтық байланысы бар.

Үкімет атқарушы биліктің Бірыңғай жүйесіне кіретін министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен басқа да ведомстволардың (бірқатар “пәрменді”министрліктер мен ведомстваларды қоспағанда) жұмысын бағыттайды. Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясымен, Президенттің Конституциялық заң күші бар Жарлықтарымен, басқа да нормативтік жарлықтарымен оның қарауына жатқызылған мәселелерді жеке шешеді. Үкімет өз құзыретінің шегінде нормативтік және өзге де актілер қабылдайды, заңдардың, Президент Жарлықтарының орындалуын ұйымдастырады, өзге де халықаралық шарттар жасасады, барлық атқарушы билік органдарын басқарады, олардың қызметін бақылайды және заңдардың бұзылуын болдырмау үшін тиісті шаралар қолданады.

Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция, заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады.

Үкіметтің құрылуы және құрамы.

Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Президент құрады. Жоғарыда айтылғандай, Премьре-Министрге кандидатураны Президенттің өзі іріктейді және кандидатураға келісімін алу үшін оны Парламенттің қарауына енгізеді. Парламенттің келісімін алғаннан кейін Президент оны Премьер-Министр қызметіне бекітеді. Президент құрамында Премьер-Министр, оның орынбасарлары, Үкімет аппаратыныңы басшысы, Министрлер, Мемлекеттік комитеттердің төрағалары бар Үкіметті құрады. Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы ұсынысты Премьер - Мимнистр тағайындалғаннан кейінгі он күндік мерзім ішінде Премьер-Министр енгізеді. Үкімет мүшелері халыққа және Президентке ант береді.

Республика Үкімет Президентінің өкілеттік мерзім шегінде жұмыс істейді және жаңа сайланған Президент алдында өзінің өкілеттігін тоқтатады. Үкімет өз міндетін Республика Үкіметінің жаңа құрамы бекігенше орындайды. Үкіметтің өкілеттігін тоқтату және оның кез келген мүшесін қызметінен бсату туралы Президенттің өзінің жеке бастамасы бойынша шешім шығаруына құқығы бар. Прем ьер-Министрді қызметінен босату бүкіл үкіметтің өкілеттігін тоқтатуды білдіреді.

Үкімет және оның кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген қызметті одан әрі жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзінің орнына түсетінін Президентке мәлімдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның жекелеген мүшесінің орнынан түсетінін мәлімдей алатындығы заңда көзделмеген. Егер Үкіметтің орнынан түсуін Үкімет мәлімдесе, оған Парламентпен өзара қарым-қатынасына қатысты емес әр түрлі мән-жай негіз болуы мүмкін.

Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын білдірген кезде Конституцияда көзделген жағдайларда: 1) егер Үкімет бағдарламасын Парламент екінші мәрте қайтарса; 2) егер Парламент Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамай тастаса Үкімет өзінің орнынан түсетіні туралы Президентке мәлімдейді. Республика Президенті он күн мерзім ішінде орнынан кетуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені қарайды.

Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет қызметінің бағдарламасы туралы мәселені шешеді. Осы мерзімде Премьер-Министр Үкімет қызметінің бағдарламасын әзірлейді және ол туралы Парламентке баяндама ұсынады. Нақ осы мерзім ішінде Үкіметтің жаңа құрамы Парламентке осының алдындағы Үкімет құрамының Бағдарламасын қоладау туралы және өз қызметтерінде соны басшылыққа алғысы келетіндері туралы Парламенте мәлімдей алады.


ҮКІМЕТ ҚҰРАМЫ


ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҮКІМЕТІ



ПРЕМЬЕР-МИНИСТР










Тақырып: 9.1. Үкіметтің құзыреті және қызметін ұйымдастыру.
Жоспар:

  1. Үкіметтің құзыреті.

  2. Үкіметтің қызметін ұйымдастыру.


Үкіметтің құзыреті.
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке Қазақстан Республикасы Конституциясымен және Президенттің “Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы” 1995 жылғы 18 желтоқсандағы конституциялық заң күші бар Жарлығымен орнықтырылған кең өкілеттіктер берілген.

Экономика саласында Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, оны жүзеге асырудың стратегиялық жәнге тактикалық шараларын әзірлейді; экономикалық бағдарламаларды, республикалық бюджетті әзірлейді және оның орындалуы туралы есебін құрады, оның орындалуын қамтамасыз етеді, республиканың қаржы жүйесін әзірлеп, оны нығайту жөніндегі шараларды жүзеге асырады; волюталық, қаржылық және материалдық ресурстарды құру және пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуына мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді; құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асырады; бағаның құрылуы жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүргізеді, мемлекетпен реттелуші баға қолданылатын өнім, тауар және қызмет номенклатурасын белгілейді; мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, оның қорғалуын қамтамасыз етеді.


Әлеуметтік салада Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік бағдарламаның негізгі бағыттарын әзірлейді; еңбекке ақы төлеудің жүйесі мен шартын, азаматтардың әлеуметтік қорғалуын, мемлекеттік тұрғыдан әлеуметтік қамтамасыз етілуі мен әлеуметтік қамсыздандырылуын белгілейді; аймақтарды әлеуметтік дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді; жастар, дене мәдениеті мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік проблемеларын шешуге ықпал етеді.

Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында Үкімет ғылыми-техникалық даму жоспарын әзірлейді және жүзеге асырады; ғылым мен техниканы, мәдениет пен білімді дамыту, жаңа технологияны енгізу жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүзеге асырады.

Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет консультативті кеңесші органдарды құрып, таратады. Үкіметтің ұрамына кірмейтін министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың қызметін басқарады, олардың Президет пен Үкіметтің актілерін орындауын бақылайды; министрліктердің орынбасарларын қызметке тағайындап, қызметтен босатады; жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі қызметін басқарады, олардың заңдарды орындауын бақылайды.

Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту саласында Үкімет құқықтық реформаның жүзегеасырылуын қамтамасыз етеді; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін, республиканың қауіпсіздігімен қорғаныс қабілетін, мемлекеттік шекараның аумақтық тұтастығымен қорғалуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар әзірлеп, жүзеге асырады.

Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөз жүргізіп, үкіметаралақ келісімдерге қол қою туралы шешімдер қабылдайды; республиканың шет мемлекеттермен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын дамытуды қамтамасыз етеді; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру жөнінде шаралар әзірлейді; сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қолданады; халықаралық қаржы ұйымдарымен өзара ынтымақты қарым-қатынас орнатады.
Үкіметтің қызметін ұйымдастыру.

Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді, оның өкілеттігі Республика

Конституциясымен және Президенттің Үкімет туралы Жарлығымен бекітіледі. Премьер-Министрдің мынадай өкілеттігі болады:

Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінің орынбасарлары мен Үкімет мүшелерінің арасында қызмет міндетін бөледі;

Президентпен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас Прокуратурамен, басқа да мемлекеттік органдармен қатыата Үкімет атынан сөйлейді немесе оны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады;

Халықаралық қатынастарда Үкімет атынан сөйлейді немесе мұны Үкіметтің өкілдігіне тапсырады және үкіметаралық шарттар мен келісімдерге қол қояды;

Республика Президентіне: Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы; Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен орталық атқару органдарын құру, қайта құру және тарату туралы Үкімет Аппаратынын басшысы, министр қызметіне тағайындалатын кандидатуралар туралы; мемлекеттік комитеттің төрағасы, облыс, республикалық маңызы бар қалалар және республика Астанасы туралы; аталған тұлғаларды қызметінен босату туралы ұсыныс түсіреді;

Премьер-Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына кірмейтін тиісті орталық атқару органдарының басшылықтарын қызметіне тағайындау және қызметінен босату туралы ұсыныс енгізеді.

Премьер-Министрдің орынбасарлары Премьер-Министрдің тапсырмасы бойынша басқа да қызметтер атқарады.

Республиканың Премьер-Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс істейтін органы ретінде Төралқа құралады. Үкіметтің Төралқасының құрамына лауазымы бойынша Премьер-министрдің орынбасарлары және Үкімет Аппаратының басшысы кіреді. Премьер-Министр Төралқа құрамына Үкіметтің басқа мүшелерін енгізуге құқылы, Үкімет Төралқасының отырыстарын әзірлеу және өткізу тәртібін Регламент белгілейді.

Үкімет отырысына айына кем дегенде бір рет өткізіледі. Отырысты Премьер-Министр не Президент шақырады. Аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет қарауы кезінде оның отырыстарына Президент Төрағалық етеді. Егер оған оның мүшелерінің кем дегенде үштен еісі қатысса ол құқылы болып есепделеді. Президенттің не Премьер-Министрдің бастамасы бойынша отырыс ашық өткізіледі, Үкімет отырысы жабық өткізілуі де мүмкін.

Қазақстан Республикасының Үкіметі өз қызметінде біртұтастық принципін, мемлекеттік билікті үш тармаққа бөлу, заңдылық, жариялылық,қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық, адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары принциптерін басшылыққа алады.


Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :
1.. КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ ҮКІМЕТІ -АТҚАРУШЫ БИЛІКТЩ ЖОГАРЫ ОРГАНЫ

2. ҮКІМЕТПҢ ҚҮРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚҮРАМЫ'

3. ҮКІМЕТТІҢ ҚҮЗЫРЕТІ

4. ҮКІМЕТТІҢ КЫЗМЕТШ ҮЙЫМДАСГЫРУ

5. ҮКІМЕТТІҢ НОРМА ШЫҒАРУШЫЛЫҚ КЫЗМЕТІ

6 . ҮКІМЕІТЩ МЕМЛЕКЕТТІҢ БЛСҚА ОРГАНДАРЫМЕН КАТЫІІАСЫ

7. ҮКІМЕТТІҢ СЫРТҚЫ ҚЫЗМЕТІ

Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001

5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А.,



2001

6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы

Тақырып: 10 Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі.

Тақырып: 10.1 Конституциялық Кеңестің құзыреті және іс жүргізу


Жоспар:

  1. Конституциялық Кеңестің құрылымы

  2. Конституциялық Кеңестің мәртебесі.

3. Конституциялық Кеңестің құзыреті.

4. Конституциялық іс жүргізу.


Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында Конституциялық

Кеңеске арналған бөлім бар. Осы мемлекеттік органның қандай мақсатта құрылатындығы Конституцияда көрсетілмеген. Алайда, Конституциялық Кеңестің онституцияда белгіленген өкілеттігінен Конституциялық Кеңестің негізгі көздейтіні Конституцияны қорғау екендігі көрінеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы” конституциялық заң күші бар Жарлығы осы органның нені көздейтінін айқын да дәл бейнеленген. Онда Конституциялық Кеңестің мемлекеттік орган ретінде Республика Конституциясының Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында үстемдік етуін қамтамасыз ететіндігі айтылған. Қазақ КСР-інің бірде-бір Конституциясында, сондай-ақ Қазақстан Респубоикасының 1993 және 1995 жылдардағы Конституцияларында мұндай ереже болған жоқ.-“Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі туралы” Ереже бірінші рет Президенттің жоғарыда көрсетілген Жарлығында баянды етілді. Осы ережеде ең алдымен Қазақстанда Конституциялық құрылыстың белгіленгені, құқықтық мемлекет құрғысы келетіндігі, мемлекеттің Конституцияға бағынуғатиісті идеясы көрініс тапқан. Міне сыған сүйене отырып, Конституциялық Кеңес Конституцияның үстемдігін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл Конституциялық Кеңестің өз қызметінде:

олардың бұлжымастығын, яғни нормативтік құқықтық актілерді қабылдау, ұйымдастыру акцияларын жүзеге асыру кезінде жоғары мемлекеттік органдардың Конституциялық нормаларды мүлтіксіз орындауын қамтамасыз ететін конституциялық нормаларды;

мемлекеттің белгілі бір жағдайын айқындайтын, мысалы мемлекеттің біртұтас нысанын, саяси тұрақтылықты орнықтыратын, т.б. конституциялық қағидаларды;

конституциялық идеяларды, принциптерді, мысалы әлеуметтік мемлекет, қазақстандық патриотизм, т.б. идеяларды басшылыққа алуы тиіс.

Көрсетілген мән-жайларға орай Конституциялық Кеңес актілердің Конституциялық заңдылықтарын тексерімен ғана шектелмейді. Конституциялық Кеңес қызметінің негізі Қазақстан Республикасының Конституциясы және Президенттің “Конституциялық Кеңес туралы” Жарлығы болып табылады. Осы екі акт Конституциялық Кеңестің өкілеттігін, құрамын, қалыптасу тәртібін, мүшелеріне қойылатын талапты, Конституциялық Кеңес мүшелерінің мәртебесін, конституциялық іс жүргізуді айқындайды. Өз қызметінің аталған актілермен реттелмеген, ұйымдастырылуы мен тәртібі бойынша Конституциялық Кеңес Регламент қабылдайды.

Конституциялық Кеңес, оның ішінде Төраға бар, жеті адамнан тұрады. Осыған қоса республиканың бұрынғы Президенті өмір бойына Конституциялық Кеңестің мүшесі болып табылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын қызметке Президент тағайындап, Президент қызметінен босатады. Конституциялық қызметтің екі мүшесін – Президент, екі мүшесін – Сенаттың төрағасы, екі мүшесін Мәжілістің Төрағасы қызметке тағайындап, қызметтен босатады. Конституциялық Кеңес мүшесінің өкілеттігі- 6 жыл. Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы үш жыл сайын жаңартылып отырады.

Конститцуциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелері мемлекеттің лауазымды тұлғалары болып табылады. Олардың мәртебесі Конституцияға, Президенттің “Конституциялық Кеңес туралы” Жарлығына қоса, алғашқы екеуінде реттелмеген бөліктері мемлекеттік қызмет туралы нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.

Конституциялық Кеңестің белгілі бір шектеушілікке байланысты мүшелігі Депутаттық мандатына орай, оның оқытушылық, ғылыми және өзге шығармашылық қызметтен басқа, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына, басшы органдардың немесе коммерциялық ұйымдардың қадағалау кеңестерінің құрамына кіруіне жол берілмейді. Конституциялық Кеңес туралы жарлықта жоғарыда аталған тыйымдарды орындамау мүшелікті тоқтатуға әкеліп соқтыратыны туралы жазылған.

Конституциялық Кеңес мүшелері мәртебесінің ерекшелігі мынадай сәттерінде көрінеді.

Өз міндеттерін орындау кезінде олар тәуелсіз және тек Конституцияға және Президенттің Конституциялық Кеңес туралы Жарлығына ғана бағынады. Басқа актілердің (нормативтік және нормативтік емес) ол үшін айтарлықтай міндеттілік күші болмайды.

Олардың қызметіне қайсыбір араласушылық, сондай-ақ қысым көрсету немесе өзгедей бір қандай да болсын нысанда әрекет жасау заң бойынша жауаптылыққа тартылады.

Конституция Конституциялық Кеңестің немесе оның мүшелерінің қандай да бір органның алдында есеп беретіндігін көздемейді. Конституциялық Кеңестің Парламентке елдегі Конституциялық заңдылықытың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдауы оның есебі болып табылмайды. Конституциялық Кеңес Төрағасы және оның мүшелері конституциялық іс жүргізу жөніндегі қызметі үшін ешкімге есеп бермейді. Президенттің Конституциялық Кеңес туралы Жарлығында олардың өкілеттігін жүзеге асыру жөніндегі есебін талап етуге ешкімнің құқығы жоқтығы тура жазылған.



Конституциялық Кеңестің құрылу тәртібі







Конституциялық Кеңестің екі мүшесін ПАРЛАМЕНТ СЕНАТЫНЫҢ ТӨРАҒАСЫ тағайындайды.




Конституциялық Кеңестің Төрағасын және оның екі мүшесін Республиканың ПРЕЗИДЕНТІ тағайындайы

Конституциялық Кеңестің екі мүшесін МӘЖІЛІСТІҢ ТӨРАҒАСЫ тағайынайды.


Конституциялық Кеңестің Төрағасы Конституциялық Кеңес қызметінің

мен мүшесінің қызметімен кепілдіктері

сыйыспайтын талап тар


Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшесінің қызметі депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты атқарумен, кәсіпкерлікпен айналысумен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кірумен сыйыспайды.

Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелерін өздерінің өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртібімен белгіленетін әкімшілік жазалау шаралырын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмысиар жасаған реттерді қоспағанда, Парламенттің келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.


Тақырып: 10.1Конституциялық Кеңестің құзыреті және іс жүргізу
Жоспар:

  1. Конституциялық Кеңестің құзыреті.

  2. Конституциялық іс жүргізу.


Конституциялық Кеңестің құзыреті.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің билігінде екі: 1) алдын ала (превентивтік); 2) келесідегі (репрессивтік) конституциялық бақылау нысаны бар. Алғашқы нысан конституциялық нормативтік құқықтық кесімді оған Президент қол қойғанға дейін тексеруді көздейді. Екіншісі ендігі әрекет ететін нормативтік кесімнің конституциялығын тексеруді білдіреді. Алдын ала Конституциялық бақылау конституциялық емес заң қабылдаудың жолын кесуге мүмкіндік береді және сонысы арқылы заңнаманың тұрақтылығына жәрдемдеседі деп дұрыс айтылады.

Алдын ала конституциялық бақылау абстрактті ұғым болып табылады, себебі заңның конституциялылығы қандай да бір нақты іске қатыссыз қарастырылады. Келесі конституциялық бақылау нақты болып табылады. Екі жағдайда да конституциялық бақылауға ынта болу құқығының субъектілері мемлекеттік органдар, депутаттар, мемлекеттік лауазымды тұлғалар болып табылады.

Онституциялық бақылаудың превентивтік, сондай-ақ репрессивтік нысанында да қақтығыс жағдай туындауы мүмкін.

Конституциялық Кеңес азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Конституциялық Кеңестің Республика Президентін, Парламент депутаттарын сайлауды жүргізу мен республикалық референдум жүргізудің дұрыстығы туралы дауларды қарастыру бойынша өкілеттіктері азаматтардың саяси құқықтарын қорғауға бағытталған. Басқа өкілеттіктерінде Конституциялық Кеңестің азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтыны туралы идеялар тікелей немесе жанама орын алады. Конституциялық Кеңес қорғайтын осы шеңберге Конституция көздеген құқықтар мен бостандықтар кіре ме, әлде заңдар азаматтарға берген барлық құқықтар мен бостандықтар кіреме деген сұрақ туындайды.

Конституциялық Кеңестің қарауына жатқызылған мәселелердің сипатына орай, осы органның құзыреті өкілеттіктердің төрт тобынан тұрады.

Даулы мәселелерді шешу жөніндегі өкілеттіктер бірінші топқа жатады. Конституциялық Кеңес: 1) Республика Президентін сайлауын; 2) Парламент депутаттары сайлауын; 3) республикалық референдум өткізудің дұрыстығы туралы даулы мәселелерді шешеді (Қазақстан Республикасы Конституциясында даулы мәселені шешу жөнінде өтінішпен Конституциялық Кеңеске жүгінуге құқылы субъектілер көрсетілген. Олардың қатарына Қазақстан республикасының Президенті, Сенаттың Төрағасы, Мәжілістің Төрағасы, Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бір бөлігі, Премьер-Министр) жатады. Конституциялық Кеңес аталған шараларды өткізу кезінде Конституцияның, сайлау жөніндегі және өзге де заңдардың бұзылған, бұзылмағандығы туралы мәселені қарайды. Егер жиналған материалдар заңның бұзылғандығына көз жеткізсе, онда Конституциялық Кеңес сайлауды және референдумды заңсыз таниды.

Конституциялық Кеңес өкілеттігінің екінші тобына: 1) Президент қол қойғанға дейінгі заңдарды және 2) оның Конституцияға сәйкестігін Парламент бекіткенге дейінгі халықаралық шарттарды қарауға қатысты өкілеттіктер жатады.

Конституциялық Кеңес өкілеттігінің үшінші тобына: 1) Конституция нормаларын ресми түсіндіруге; 2) Республика Президентін қызметінен мерзімінен бұрын босату туралы Парламент шешімі шыққанға дейін Президентті қызметінен кетіру туралы түпкілікті шешім – белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытынды беруге қатысты өкілеттіктер жатады.

Конституциялық Кеңес өкілеттігінің төртінші тобына: 1) егер сот қолдануға жататын нормативтік-құқықтық акт адамдар мен азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп шешсе, актінің Конституцияға сәйкес келмейтіндігін тану туралы сот жүгінісін қарауға; 2) конституциялық іс жүргізу тәжірибесін қорыту нәтижесі бойынша конституциялық заңдылықтың республикадағы жай-күйі туралы Президент жолдауының жіберілуіне байланысты өкілеттіктер жатады. Бірінші мәселе бойынша Конституциялық Кеңестің шешімі шығарылады. Ал жолдау конституциялық заңдылықты нығайту жөніндегі нұсқау мазмұндас болуы мүмкін. Аталған өкілеттік конституциялық өкілеттік деп есептеледі.


Конституциялық іс жүргізу.

Конституциялық Кеңес сот органы емес. Ол Конституцияның үстемдігін сот әдістерімен қамтамасыз етпейтін мемлекеттік орган болып табылады. Конституциялық Кеңес өз құзыретін конституциялық іс жүргізу жолымен жүзеге асырады. Бірақ ол сот ісін жүргізу емес, Конституциялық Кеңестің мемлекеттік органдар жүйесіндегі өзіндеі ерекшелігін бейнелейтін өзіндік қыры бар мемлекеттік іс жүргізу.

Конституциялық іс жүргізуге қатысушыларға мндет те жүктеледі. Олар өз құқықтарын абыройлы пайдалануы тиіс. Олардың Конституциялық Кеңеске теріс мәліметтерді хабарлауы немесе талап етілген құжаттарды және басқа ақпараттарды бермегені Конституциялық Кеңесті құрметтемеушілік ретінде бағаланып, заң бойынша жауаптылыққа тартылады. Конституциялық іс жүргізуге қатысушылар Конституцияға құрметпен қарауы тиіс.

Конституциялық Кеңес шешімдерінің түрлері. Оның отырысында қабылданған кез келген акт Конституциялық Кеңестің шешімі болып табылады. Конституциялық Кеңестің шешімі екі түрге бөлінеді:

Конституциялық өкілеттікті жүзеге асыру негізінде қабылданатын қорытынды шешім;

өзге өкілеттіктермен (конституциялық емес деңгейдегі) жүзеге асырылатын шешімдер.

Қорытынды шешмі әртүрлі нысанда болады. Бірінші нысан – нормативтік және нормативтік емес сипаттағы қаулы. Нормативтік сипаттағы қаулы Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген құқығының құрамдас бөлігі болып табылады. Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының республиканың нормативтік құқықтық актілер иерархиясында қандай орын алатынын Конституция немес басқа нормативтік құқықтық актілер атап көрсетпейді. Осыған байланысты нормативтік қаулының сипатын бағалауда мәселе туындайды.



Конституциялық Кеңес шешімінің күші. Қорытынды шешім (нормативтік, нормативтік емес қаулы, қорытынды) қабылданғаннан күннен бастап күшіне енеді, республиканың бүкіл аумағына індетті болып табылады, түпкілікті шешіледі, қайта қарауға жатпайды. Тек Республика Президенті ғана қорытынды шешімге тұтас немесе оның жекелеген бөліктеріненаразылық білдіре алады. Президенттің наразылығы Конституциялық Кеңестің отырысында талқыланады. Наразылық Конституциялық Кеңес мүшелерінің жалпы санының үштен екі дауысымен еңсерілуі мүмкін. Егер Конституция Қазақстан Республикасы Президентінің наразылығын еңсере алмаса, онда шешім қабылданбаған болып есептеледі және конституциялық іс жүргізу тоқтатылады.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімді қабылдауының белгілі бір құқықтық салдары болуы мүмкін.



  1. Егер заңдар Конституцияға сәйкес келмейді деп танылса, оған Президент қол қоймайды. Егер Конституциялық Кеңес заң Конституцияға сәйкес келеді деп шешсе, Президент заңға қол қояды.

  2. Егер халқаралық шарт Конституцияға сәйкес келмейді деп тапса, онда Парламент оны бекітпейді. Конституциялық Кеңес оң бағаласа Парламент шартты бекітеді.

  3. Егер Конституциялық Кеңес заң, өзге де нормативтік актілер адамдар мен азаматтардың Конституциямен бекітілген құқықтарымен бостандықтарына нұқсан келтіреді, сондықтан ол Конституцияға сәйкес келмейді деп шешсе, онда мұндай заңдар мен нормативтік актілер заңдық күшін жоғалтады және қолдануға жатпйды. Егер соттар және өзге құқық қорғау органдары осындай заңдардың негізінде шешім қабылдаса, онда ол шешімдер орындауға жатпайды.

Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1.. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСТЩ КҰРЫЛЫМЫ МЕН МӘРТЕБЕСІ

2. КОНСГИТУЦИЯЛЫҚ КЕНЕСТЩ КҮЗЫРЕТІ

3. КОНСТИТУЦИЯЛЫК ІС ЖҮРПЗУ

Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001

5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А.,



2001

6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы


Тақырып: 11. Қазақстан Республикасының сот билігінің Конституциялық негіздері

Тақырып:11.1. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі.

Тақырып: 11.2. Әділ соттың конституциялық принциптері.
Жоспар:


  1. Сот билігінің Конституциялық негіздері.

  2. Сот билігінің функциялары.

3. Сот жүйесі.

4. Судьялардың мәртебесі.

5. Әділ соттың конституциялық прициптерінің түрлері.
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып табылады және заңнаманы бұзуға байланысты қоғамда туындайтын қақтығыстарды Конституцияны, заңдарды, басқа нормативтік кесімдерді негізге ала отырып, шешуді мақсат тұтады. Әділ сотты сот тек республиканың атынан, қандай да бір басқа мемлекеттік органның, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, әлеуметтік топтардың, азаматтардың еркінен тәуелсіз жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Президенті 2000 жылғы 1 қыркүйекте “Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар туралы” Жарлық қабылдады.

Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде бір тұтас мемлекет құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар: 1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді; 2) оның қызметі елдің бүкіл аумағына таралады; 3) Сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде қабылдануға тиіс; 4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, азаматтар, олардың бірлестіктері үшін міндетті; 5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.

Сот илігінің басқа бір өзіндік белгісі оның өкілеттіктерін асырудың ерекше рәсімі болып табылады. Біршама егеменді бөліктерден тұратын федеративтік мемлекетте әртүрлі азаматтық, қылмыстық, әкімшілік, процессуалдық заңдар болуы, олардың кейбірінің тиісті мемлекеттік бірліктер шеңберінде әрекет етуі және өзіндік ерекшелік белгілері болуы мүмкін. Біртұтас Қазақстан мемлекетінде соттардың процессуалдық қызметін асқан дәлдікпен, егжей-тегжейлі реттемелейтін біртұтас азаматтық-процессуалдық, қылмыстық-процессуалдық заңдар қабылданған және әрекет етеді. Енді әкімшілік-процессуалдық заңдарды әзірлеу қалды.

Сот бюилігінің елеулі бір нышаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше санаты болып табылатын судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимі болып табылады. Конституцияға сәйкес Республиканың жиырма бес жасқа толған, жоғары заң мамндығы білімі, заң мамандығы бойынша кем дегенде екі жыл жұмыс стажы және біліктілік емтихананы тапсырған азаматтары судья бола алады. Конституцияда судьялар үшін заң қосымша талаптар белгілей алатыны көрсетіледі. Осындай қосымша талаптар “Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы” Заң белгіленеді.


ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ СОТ КЕҢЕСІНІҢ ҚҰРАМЫ

Конституцилық Кеңестің Төрағасы


Жоғарғы Соттың Төрағасы


ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖОҒАРЫ СОТ КЕҢЕСІ

Бас Прокурор

Әділет министрі

Парламент Сенаты жіберген екі депутат



6 судья; Жоғарғы Соттың 2 судьясы; облыстық соттың 2 судьясы; аудандық (қалалық) соттың 2 судьясы


Республика Президенті тағайындаған 2 мүше



Сот билігнің функциялары.

Қазақстан Республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері Конституцияда бекітілген маңызды функциялардың бірқатарын атқарып отыр. Ол функциялар сот билігін біріншіден, мемлекеттік биліктің басқа тармақтарына қатысты тежегіштер мен қарсы салмақтардың ерекше тетігі бар мемлекеттік органдар жүйесі ретінде; үшіншіден өзінің қызметін өзіндік ерекшелікті принциптердің, нысандар мен әдістердің негізінде жүзеге асырушы мемлекеттік билік ретінде; төртіншіден, әділ сотты жүзеге асырушы органдар ретінде сипаттайды.

Қазақстандағы сот билігі заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарын тежеу мен шектеу, олардың қызметін құқықтық бақылау функциясын атқарады. Бұл функция әділ сотты жүзеге асыруға арналған сот билігінің мәнінің өзінен туындайды. Сөздің кең мағынасында әділ сот барлық азаматтардың, барлық мемлекеттік органдардың жоғарғыдан төменгісіне дейін, барлық мемлекеттік емес ұйымдардың қызметінің құқыққа, құқықтық ережелерге сәйкестігін белгілеуге бағытталған қызмет болып табылады. Демек, әділ сот жайлы тек сот билігінде мемлекеттік органдардың қызметінде қолданыстағы құқық тұрғысынан бағалауға құқықтық мүмкіндігі болғанда ғана айтуға болады. Қарастырылып отырған функция біріншіден, соттар қолданылатын құқықтық нормаларды Конституция нормалары мен тексеріп отыруға тиіс екендігінен көрінеді.

Сот билігінің маңызды, тіпті басты функциясы әділ сотты жүзеге асыру болып табылады. Соттардың Конституция мен заңдар белгілеген өкілеттіктері оларға құқықтық, демократиялық мемлекет қалыптастыру мен дамыту бойынша міндеттерді шешуге қабілетті дербес мемлекеттік билік қасиетін береді. Сот қоғамдық өмірдің құқықпен реттелетін кез келген саласында оғамның жекелеген мүшелерінің арасында, олар мен мемлекеттің, оның органдарының арасында қақтығыстар туындаған жағдайда төрелік функциясын жүзеге асыруға арналған. Осындай төреліктің негізі Конституция, заң болып табылады, оларға сәйкес сот әрекеттердің, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзушылықтың орын алғаны жайлы кінарат-талаптардың заңдылығы немесе заңсыздығы туралы шешім шығарады. Сот мемлекеттің атынан нақты қалмастық, азаматтық, әкімшілік, шаруашылық істер мен дауларды қарастырады. Сот билігі Конституцияның, заңдардың, өзге нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істермен дауларға таралады. Осы жерде Қазақстанда әділ сот бірінші кезекте Конституцияның негізінде жүзеге асырылатынын көрсететіні назар аударуға тұрады. Әрине, даулар мен істердің Конституцияға қатысы болмауы және оның ережелерін тура және тікелей қозғамауы да мүмкін. Бірақ кез келген істі қарастыру кезінде, сот қолданылатын құқықтық актінің Конституцияға сәйкес келетінін, келмейтінін тексеріп отыруға тиіс. Екінші бір елеулі сәт - Конституцияның сот билігі азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау, Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету үшін тағайындалатыны туралы ережесі болып табылады.



Тақырып: 11.1. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі.
Жоспар:

  1. Сот жүйесі.

  1. Судьялардың мәртебесі.

ҚР Президенті 1995 жылғы 20 желтоқсанда “Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заң күшіне ие Жарлық қабылдады. Ол бес жыл қолданыста болып, елдегі сот жүйесінің аяғынан тұруында оң рөл атқарды. Қоғамдық реалиялар сот жүйесін Конституцияда негізі қаланған идеялардың негізінде және оларға сәйкес одан әрі жнтілдіру қажеттігін алға тартты. Президенттің тапсырмасы бойынша ҚР Жоғарғы Соты соттар туралы заңның жобасын әзірледі. 2000 жылғы 25 желтоқсанда “Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ” Заң қабылданды. Аталмыш заңның негізгі мақсаты елдегі сот-құқықтық реформаны одан әрі дамыту болып табылады. Заңның қағидалары мемлекеттік билікті тармақтарға бөлу конституциялық принципін анғұрлым толық және дәйекті іске асыруға, тежегіштер мен қарсы салмақ жүйесін пайдалана отырып, олардың өзара әрекетін күшейтуге бағытталған. ҚР әділ сотын тек Конституцияда аталған сот органдары – сот алқалары, жеке дара судьялар жүзеге асыратын болады. Соттардың пленарлық мәжілістеріне әділ сот атқару құқығы берілмейді.

ҚР сот жүйесі Конституцияға және аталмыш конституциялық заңға сәйкес құрылатын ҚР Жоғарғы Сотынан және жергілікті соттардан тұрады. ҚР Жоғарғы Соты және жергілікті соттар біртұтас сот жүйесін құрайды. Сот жүйесінің біртұтастығын төмендегі факторлар қамтамасыз етеді:

Конституцияда, “Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы” Конституциялық заңда, процессуалдық және өзге заңдарда барлық соттар мен судьялар үшін ортақ әділ сот принциптері белгіленген.

Барлық соттар тек республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Бұл бір жағынан сот жүйесінің біртұтастығын нығайтады, ал екінші жағынан- сот билігіне атқарушы билік органдарының тарапынан ықпал ету мүмкіндігін жоққа шығарады.

Аудандық және оларға теңестірілген соттар жергілікті соттарға жатады. Аудандық соттарға қалалық, ауданаралық, мамандандырылған сот - әскери гарнизон соты, экономикалық, әкімгерлік, кәмелетке толмағандардың істері бойынша және басқа соттар теңестіріледі.

Аудандық сот төрағадан және судьялардан тұрады. Егер штат бойынша аудандық сотта бір судья көзделген болса, онда ол осы төрағасының өкілеттіктерін жүзеге асырады.

Аудандық сот бірінші инстанция соты болып табылады және оған соттық бағыныштылыққа жатқызылған сот істері мен материалдарын қарастырады, сот статистикасын жүргізеді, заң көздеген басқа өкілеттіктерді жүзеге асырады. Аудандық соттың төрағасына белгілі бір міндеттер: сот судьяларының сот істерін қарастыруын ұйымдастыру, сот кеңселігіне жалпы басшылық етуді жүзеге асыру, азаматтарды қабылдау жүргізу, судья лауазымына кандидаттардың сынақ мерзімінен өтуін қамтамасыз ету секілді және басқа міндеттері бар.

Облыстық соттар да сондай-ақ жергілікті соттарға жатады. Облыстық соттарға республика астанасының қалалық соты, қалалық, республикалық мәндегі қаланың соттары, мамандандырылған соттар (Республика әскерлерінің әскери соты және басқалары) теңестіріледі. Облыстық және оған теңестірілген соттарды (әрі қарай- облыстық соттар) уәкілетті органның ұсынуы бойынша Республика президенті түзеді, қайта ұйымдастырады және таратады. Осындай ұсыну жоғарғы Соттың Төрағасымен келісіледі.


СОТ ОРГАНДАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ

(ҚР Президентінің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық заң күші бар Жарлығы бойынша)


ЖОҒАРҒЫ СОТ

Жергілікті соттар



Облыстық және оларға теңестірілген соттар (Алматы қалалық соты, Қазақстан Республикасы әскерлерінің Әскери соты


Жоғарғы Соттың органдары:

пленум;


президиум;

азаматтық істер жөніндегі коллегия;

шаруашылық істер жөніндегі коллегия;

қылмыстық істер жөніндегі коллегия;

әскери коллегия;

Аудандық (қалалық) соттар




Бірлестіктердің (армиялардың, құрамалардың, гарнизондардың) әскери соттары



Судьяның мәртебесі.

ҚР Конституциясында судьялардың құқықтық мәртебесін айқындайтын бірқатар құқықтық нормалар бар. Оларға төмендегілер жатады: 1) судьялардың Конституциясы мен заңдар қорғайтын тәуелсіздігі; 2) судьялардың қол сұғылмаушылығы; 3) судьялар үшін саяси, жас және білім шектелімдері; 4) судья лауазымының негізгі қызметтің және жұмыстың кейбір түрлерімен сйыспаушылығы; 5) судьяларды материалдық тұрғын үймен қамтамасыздығы; 6) судьялардың тағайындалмалығы: 7) судьялар заң қолданған кезде басшылыққа алуға тиіс принциптер (77, 79, 80, 82- баптар).

Судьялардың құқықтық жағдайының маңызды элементі олардың орын ауыстырылмаушығы болып табылады. Судьялардың орын ауыстырылмаушығысудья лауазымы ғұмырлық деген сөз емес. Судьялар заң белгілеген мерзімге – 5 жылға тағайындалады. Оры ауыстырмаушылық осы мерзімнің ішінде судья лауазымынан босатылмайды дегенді білдіреді. Олар лауазымынан тек қана заңда көзделген негіздер бойынша босатылады.

Судьялар тәуелсіз және тек Конституциямен заңға бағынады. Судьяның тәуелсіздігі ешкім де әділ сотты жүзеге асыруға килігуге және судья мен сенімді заседательдерге қандай да бір әсер етуге құқысыз екенін білдіреді. Ондай әрекеттер заң бойынша қуғындалады.

Судьяның тәуелсіздігі оның қарастырылған немесе өндірістегі сот істерінің мәні бойынша қандай да бір түсініктер беруге міндектті емес екенінен де көрінеді. Мәжіліс бөлмесінің құпиясы барлық жағдайларда қамтасаыз етілуге тиіс.

“Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі” туралы Заңда аудандық соттың судьясына кандидаттар үшін төмендегідей талаптар көзделген. Біріншіден, саяси шектелім. Аудандық соттың судьясы болып тек ҚР азаматы тағайындала алады. Екіншіден, жасы бойынша шектелім: азамат жиырма бес жасқа жеткен болуға тиіс. Төртіншіден, бұл біліктілік шектелімі: кандидат біліктілік емтиханын тапсыруға сотта сынақ мерзімін табысты өткеруге және соттың пленарлық отырысында оң мінездеме алуға тиіс. Соңғысынан басқа, барлық тізілген талаптар Конституцияда көзделген.

Судьяға қойылатын талаптар “Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі” туралы Заңда көзделген. Олар әділ сотты жүзеге асыру ерекшеліктерінен туындайтын міндеттер ретінде тұжырымдалады. Судья:

ҚР Конституциясы мен заңдарын бұлжытпай ұстануға; әділ сотты атқару бойынша өзінің конституциялық міндеттерін атқару кезінде, сондай- ақ қызмет бабынан тыс қатынастарда судья этикасының талаптарын сақтауға және судьяның беделіне, абыройына кір келтіруі мүмкін немесе оның объективтілігі мен риясыздығына шүбә келтіруі мүмкін нәрселерден аулақ болуға міндетті.


Тақырып: 11.2.Әділ соттың конституциялық принциптері.

Жоспар:


  1. Әділ соттың конституциялық прициптерінің түрлері.

ҚР Конституциясында судьялар заңды қолданған кезде төмендегі принциптерді басшылыққа алуға тиіс.

1.Аамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі. Бұл қылмыстық жауапкершілікке тартылған тұлға сот шешімі заңды күшіне енгенше қылмыскер қылмыскер болып есептелмейді деген сөз. Бұл демократиялық мемлекеттердің қылмыстық заңдарында мойындалатын кінәсіздік презумпциясы болып табылады. Конституцияда мұндай принцип, әдетте, бекітілмейді. Қазақстан республикасының 1993 және 1995 жылдардағы Конституцияларында осы принциптің аталуын, Кеңес үкіметі жылдарында, кінәсіздік презумпциясы қылмыстық заң болып танылғанымен шын мәнінде іске асырылмағанымен, бұл адамдардың тағдарларына қайғылы әсер еткенімен түсіндіруге болады.

2. Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды. Бұл принцип барлық құқыққа қарсы әрекеттерге қатысты қолданылады. Егер адам қылмыс жасаса, сот тек бір жаза ғана қолдана алады. Дәл солай әкімшілік құқық бұзушылық үшін де бір әкімшілік жаза ғанан қолданыла алады. Бұл принциптің де сондай- ақ “тарихи” тамырлары бар. Онша алыс емес өткен шақтарда шын және жалған қылмыстары үшін адамдар бірнеше дүркін жазаланып, тіпті өмір бойы қуғынға ұшырап отырады.

3.Өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды. Бұл принцип олда бар қылмыстық іс жүргізу заңдарына өзгерту енгізеді. Қазақ КСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бірінші инстанция сотының үкімі екі мәрте күші жойылған істі екінші инстанция соты өзінің қарастыруына қабылдай алатын ереже болған еді. Конституция осы ережеге сотталушының пайдасына елеулі түзету енгізеді. Соттылықты өзгерту сотқа таратылатынның тілегіне байланысты болады.

4. Әркімнің де сотта әркім өз сөзінің тыңдалуына құқылы. Конституциялық Кеңе төмен тұрған соттың өз өндірісіне қабылдауы, сондай-ақ соттылықты өзгертуге себеп болатын істі сол деңгейдегі басқа сотқа табыстау тек ісін сот қарастыратын тұлғаның келсімі бар да ғана мүмкін деп түсіндіреді.

5. Конституция белгілі бір жағдайларда заңдардың кері күші жоқ деп белгілейді. Төмендегідей заңдардың жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады.

Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1. СОТ БИЛІПНІҢ КОНСГИТУЦИЯЛЫҚ НЕПЗДЕРІ

2. СОТ БИЛІПНІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ

3. Қ.Р.СОТ ЖҮЙЕСІ

4. СУДЬЯЛАРДЫҢ МӘРТЕБЕСІ

5. ӘДІЛ СОТТЫҢ КОНСТИТУҢИЯЛЫК ПРИНЦИПТЕРІ

6. ЖОГАРГЫ СОТТЫҢ НОРМАТИВТІК АКТІЛЕРІ

Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001


5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А.,

2001


6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы




Тақырып: 12. Қазақстан Республикасындағы саяси жүйесі.

Тақырып: 12.1. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың жүйесі.

Тақырып: 12.2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың конституциялық негіздері.

Тақырып: 12.3. Әкімдер және әкімшіліктерді құру, құзыреті және қызметінің ұйымдастырылуы.

Тақырып: 12.4. Қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі.
Жоспар:


  1. Партия түсінігі және партияның саяси жүйесіндегі орны.

2. Қазақстандағы негізгі саяси партиялар

3. Жергілікті өкілді органдар мәслихаттар.

4. Әкімдер және әкімшіліктерді құру

5. Әкімшіліктерді құзыреті және қызметінің ұйымдастырылуы



6. Қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі.
“Қазақстан Республикасының саяси партиялары туралы” Заңда саяси партиялар ұғымы беріледі. Саяси партиялар деп Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік билікті жүзеге асыруда олардың саяси еркін білдіріп, жариялауға өздерінің өкілдерін қатыстыру арқылы ықпал ететін ерікті түрдегі бірігуі танылады. Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысу, азаматтардың саяси еркін қалыптастырып, жүзеге асыруға және заңда көзделген тәртіппен мемлекеттік билік органдарын қалыптастыруға қатысу үшін құрылады.

Әр түрлі саяси паритиялардың пайда болуы, олардың қоғамдағы ролінің өсуі, олардың қызметінің нысандары мен әдістерінің күрделіленуі олардың құқықтық институтқа айналуына алып келеді.

Қазақстан Республикасында саяси партиялардың институционалдануы өзара байланысты екі бағытта: Конституцияға негізгі қағидаларын, олардың мәртебесін енгізу арқылы және саяси партиялар туралы арнайы заңдарды қалыптастыру жолымен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-абы саяси партиялардың негізгі қағидаларына арналған.

1. Идеологиялық және саяси көпқырлылықты тану әр түрлі идеологияға негізделген әр түрлі саяси партиялардың пайда болуы үшін конституциялық негіздердің жасалғандығын білдіреді. Сөйтіп, өздерінің ызметін өз идеологиясына негіздейтін саяси партиялар конституциялық тұрғыдан заңды болып табылады.

2. Саяси партиялар дербес саяси партиялар болып табылады. Басқаша айтқанда, саяси партиялар мемлекеттік органдарға қосылып кетпейді, олар мемлекеттік органдардан тәуелсіз жұмыс істейді. Осы конституциялық қағиданың айрықша маңызды мәні бар және ол мемлекеттік партияға айналып, сол арқылы мемлекеттің түбіне жеткен Кеңес Одағы Коммунистік паритясының тарихи теріс тәжірибесінен алынған тағылым іспеттес. Мемлекет пен саяси партиялардың қосылып кетуіне жол бермеу үшін Конституция мемлекеттік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға тыйым салады.

3. Конституция саяси партиялардың заң алдында теңдігін белгілейді. Бұл бір де бір партияға ерекше жағдай тудырылмайтынын, артықшылықтар берілмейтінін білдіреді. Көп ұлтты мемлекет жағдайында саяси партиялар мен ұйымдар этникалық принцип бойынша да құрыла алады, ол Конституцияға қайшы келмейді.

4. Конституция мемлекеттік саяси партиялардың ісіне араласуға тыйым салады. Саяси партилардың Конституцияда, саяси партиялар туралы заңдарда көзделген және бекітілген мәртебесін бұзатындай әрекеттері мемлекеттің, оның органдарының заңсыз араласуы деп түсініледі. Егер олар Конституцияға, заңдарға сәйкес әрекет етсе, онда ол мемлекеттің саяси партиялардың ісіне заңсыз араласуы болып есептелмейді.

5. Конституцияда саяси партияларға мемлекеттік органдар қызметін жүктеуге жол берілмейтіндігі белгіленген. КСРО-ның 1977 жылғы Конституциясы қоғамның саяси жүйесінің, мемлекеттік ұйымдарының негізі Коммунистік партия деп таныды. КСРО Конституциясы Кеңес мемлекетінің ішкі және сыртқы саясатын Коммунистік партияның белгілейтінін орнықтырды. Бұл мемлекеттік органдар қызметінің Коммунистік партияға жүктелгенін білдіреді.

6. Конституция саяси партияларды мемлекеттің қаржыландыруына тыйым салады. Саяси партиялар мен ұйымдар өздерінің қаржысымен, Қазақстан Республикасының азаматтары және заңды тұлғалары бөлген қаржымен өмір сүре және қызмет етеалады. Қазақстанның саяси партиялары шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардан, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардан қаржылай жабдықтар алмауы тиіс. Мұндай құқықтық норма саяси партиялардың қызметіне сыртқы күштің ықпал ету мүмкіндігінің болмауын көздейді. Өйткені саяси партиялардың негізгі қызметі мемлекеттің саясатына, қызметіне әсер етумен байланысты. Сондықтан Қазақстанның саяси партияларын шетелдік ұйымдар мен тұлғалардың, шет мемлекеттердің қаржыландыруы мемлекеттің егемендігіне нұқсан келтіруі мүмкін.

7. Конституцияның мақсаты мен әрекеті- конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республиканың тұтастығын бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, топтық-тектік және рулық алауыздықты қоздыруға бағытталған саяси партиялар құруға және олардың қызметіне тыйым салу. Аталған мақсаттар мен міндеттер саяси партиялардың жарғыларында көрсетілуі тиіс. Әйтпесе, ондай саяси партиларды мемлекет танымайды және олардың жарғысы тіркелмейді. Айталық, Қазақстан Коммунистік партиясы жарғысының жобасында мемлекеттік құрылысты елеулі түрде өзгертуді, еңбекшілердің билігін, негізгі өндірістік жабдықтарға ерекше мемлекеттік меншік орнықтыруды көздеді. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі мұндай жарғыны тіркеген жоқ. Қазақстан Коммунистік партиясы жарғысының жобасы қайта қаралып, Конституцияға сәйкес келтірілгеннен кейін ғана тіркелді. Егер саяси партиялардың қызметі Конституцияға қайшы келетін болса, онда ол заңда көзделген тәртіппен жауаптылыққа тартылады.

8. Конституция Қазақстан Республикасында басқа мемлекеттердің саяси партияларының қызметіне жол берілмейтіндігін белгілейді. Басқа мемлекеттердің саяси партияларныңы қызметіне жол бермеу Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз етуден туындайды.



  1. Конституция саяси партиялардың діни негіздегі қызметіне тыйым салады. Аталған Конституциялық қағиданың екі жақты мәнін түсінген жөн. 1. Діни көзқарасты басшылыққа алатын саяси партияларды құруға болмайды. 2. Құрылған және тіркелген саяси партиялардың өз қызметін діни идеологияны басшылыққа алып жүргізуіне құқығы жоқ. Діни негіздегі саяси партияларды құру мен олардың қызметіне тыйым салу мемлекеттің зайырлық сипатынан және діни бірлестіктердің тек өз мүшелерінің ғана рухани сұранысын қанағаттандырып, қалың көпшіліктің мүдделерін қамти алмайтындығынан туындайды.

САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ


Өз қызметі туралы ақпаратты таратуы және өздерінің мақсаттары мен міндеттерін насихаттауға



Қауымдастықтарға (одақтарға), сайлау блоктарына ерікті негіздерде бірігуге




ҚР Президенттігіне, ҚР Парламенті Мәжілісінің және ҚР мәслихаттарының депутаттыына кандидаттар ұсынуға; ҚР мәслихаттарындағы өз өкілдері арқылы ҚР Парламенті Сенатының депутаттығына кандидаттар ұсынуға;




Бұқаралық ақпараттың басқа құралдарын құруға


Баспа қызметін жүзеге асыруға





Жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер мен пикеттер өткізуге



Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, “Қоғамдық бірлестіктер туралы” ҚР Заңымен белгіленген шектерде шаруашылық серіктестіктер, мекемелер, қоғамдық қорлар құруға

Осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде көзделген өзге құқықтарды жүзеге асыруға құқылы



Тақырып: 12.1. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың жүйесі.

Жоспар:

1. Қазақстандағы негізгі саяси партиялар

Қазақстан Республикасының саяси партиялар туралы заңдары Қазақстан Республикасының “Саяси партиялар туралы”, “Қоғамдық бірлестіктер туралы” Заңдарынан, саяси партияларға арналған немесе саяси партиялар туралы нормативтік қағидалар енгізілген басқа да заң актілерінен тұрады. “Заң актілерін” кең мағынада түсінген жөн. Аталған санатқа Парламент, Президент қабылдаған заңдар, Президенттің заң күші бар жарлықтары сияқты, мемлекеттің жоғары органдарының заңға сәйкес актілері де жатады.

Қазақстан Республикасының саяси партиялары туралы Заңы ааматтардың еркін бірігу жөніндегі конституциялық құқығын нақтылайды. Азаматтырадың заңға сәйкес саяси партияларға бірігу құқығы мынадай жағдайлардан тұрады.

1. Қазақстан Республикасының азаматтары саяси партияларға еркін бірігу құқығы бар. Демек, азаматтар өз еркімен, қалауымен, өзінің саяс көзқарастары мен ұнатуларына қарай еркін, ешкімнің еш жақтан қысым көрсетуінсіз саяси партияларға кіре алады. Бірігуге мүмкіндік құқығы, сонымен бірге саяси партиялар қатарынан еркін шығу құқығын а білдіреді.

2.Қазақстан Республикасының азаматы тек бір партияға ғана мүше бола алады. Бұл қағида азаматтың саяси құқығын шектеуді білдірмейді. Мәселе мынада, әр саяси партия өзінің қызметін белгілі бір идеялық саяси көзқарасқа сүйеніп жүргізеді, сол бір идеяға сүйенген екі бірдей партия құрылмайды. Кейде партиялардың идеялық көзқарастары қарама-қарсы болуы да мүмкін. Сондай-ақ партиялардың міндеттері мен көзқарастары ерекшеленеді. Мұндай жағдайда азамат өзінің аяси көзқарасын анықтап, бір партияны қалауы керек. Әр түрлі партияға бірдей мүше болу олардың қызметін, партиялар арасындағы, партия мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынасты күрделендіріп жібереді.

3. Саяси партияның мүшесі болу Қазақстан Республикасы азаматының құқықтары мен бостандықтарын шектеуге негіз болмайды. Бұл саяси партияның мүшелікке қабылдау арқылы азаматты қандай да болсын құқығы мен бостандығынан айыра немесе шектей алмайтындығын білдіреді. Кез келген мемлекеттік органның, кез келген мемлекеттік ұйымның қайсыбір партияға мүше болғаны үшін азаматтың құқығы мен бостандығын шектеуге (жұмысқа, мемлекеттік қызметке қабылдаған кез келген емлекеттік емес ұйым азаматтың қанда да болсын бір партияға мүше екендігін сылтау етіп азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектей алмайды. Демек, саяси партияға мүшелігіне қарамастан азамат барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдалана алады.

4. Кез келген азамат өзінің қай партияға жататынын немесе жатпайтынын көрсетуге құқылы. Бұл – мейлінше демократиялық және гуманды құқықтық норма. Бір партияның үстемдігі жағдайында партиялылығы туралы көрсету міндеттелетін. Оның партия мүшесі үшін де, партияның өзі үшін де мәні болды. Сөйтіп, азамат өзінің саяси ізгі сипатын көрсету арқылы қызметі бойынша жоғарылауға үміттенетін. Ал партия үшін бұл партиялық номенклатураны қалыптастыру және қатардағы мүшелерін партиялық шараларға пайдалану үшін қажет болды.

Заң мемлекет пен саяси партиялар арасындағы қатынасты белгілейді. Мемлекет саяси партиялардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтаудың кепілі қызметін атқарады. Бұл, мемлекеттің тиісті органдары, ең алдымен құқық қорғау органдары саяси партиялардың құықтары мен заңы мүдделерін қорғауға тиіс деген сөз. Мемлекет: үкіметтікін (билік басындағы) бола ма немесе оппозициядағы партияны бола ма, оған қарамастан барлық партияны құруға тиіс. Өйткені барлық саяси партия заң алдында бірдей.

Конституция мемлекеттің қоғамдық бірлестіктердің және қоғамдық бірлестіктердің мемлекет ісіне заңсыз араласуына заңсыз жол берілмейтіндігі туралы қағиданы нақтылай келе, мемлекеттің саяси партиялардың ісіне заңсыз араласпауы туралы немесе керісінше баяндайды. Лауазымына, қызмет жағдайына қарамастан барлық азаматтар да (құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне шек қойылған) саяси партияларға кіругі құқылы. Сонымен бірге заң мемлекеттік қызметкерлердің кейбір санаттарына қатысты белгілі бір шектеулер белгілейді. Парламенттің депутаттары, Үкімет мүшелері саяси партияларда ақылы лауазымда болмауы тиіс. Мемлекеттік қызметкерлер, тіпті саяси партияның мүшесі болғанның өзінде, лауазымдық міндетін орындау кезінде заң талаптарын басшылыққа алуы және саяси партиялардың және олардың органдарының шешімдеріне қатыспауы тиіс. Мұндай шектеулер азаматтарға жүктелген лауазымның ерекшелігіне балансты. Парламент депутаттары, Үкімет мүшелері, басқа да мемлоекеттік қызметкерлер қай партияға жататындығына қарамастан барлық азаматтарға немесе олардың көпшілігіне қатысты қызметті атқарады. Сондықтан осындай қызметкерлер жалпы азаматтық мүдделерге нұқөсан келтіретіндей партиялық мүддеге басымдық бермеуі тиіс. Заңдардың талаптары мен партия шешімдерінің талаптары бетпе-бет келіп қалған жағдайда мемлекеттік қызметкерлер партияның еркінен жоғары тұратын халықтың мемлекеттік еркін білдіретін заң талаптарын орындауы тиіс.

“Саяси партиялар туралы” Заң саяси партиялардың құрылуы мен қызметін айқындайды. Саяси партиялар заң алдында бірдей. Олар өз мүшелерінің еріктілігі мен теңқұқылығы, есептесушілігі, жариялылық пен заңдылық, өзін-өзі басқару жне өзін-өзі қаржыландырупринципі негізінде құрылады және әрекет етеді. Бұл ереже саяси партиялардың менменсіп кетпеуіне, оларда бір-біріне тең келмейтін әр түрлі күштердің – номенклатура мен теңсіздіктің, басшылардың айтқанына көзсіз еретін, өзіндік көзқкрксы жоқ мүшелердің болмауына бағытталған.

Саяси партиялардың ұйымдық құрылымы аумақтық принцип бойынша құрылады. Ол партия ұйымдары өндірістік принцип бойынша, яғни, кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің жандарынан құрылмайтындығын білдіреді. Саяси партиялардың аумақтық принципбойынша құрылуын азаматтар құқығының шектелуі деп қарастырмаған жөн. Коммунистік партия басшылық жасайтын социалистік елдерден басқа барлық мемлекеттерде мұндай практика бар.

Саяси партияларды мемлекеттік органдарда құруға жол берілмейді. Қоғамдық ұйымдардың мемлекеттік органдардың ісіне араласуына жол берілмейтіндігі туралы конституциялық қағида осы арқылы жүзеге асырылады. Егер мемлекеттік органдарда саяси партиялар құруға рұқсат етілсе, онда ол олардың жұмысына іріткі салып, қызметін жүзеге асыруға кедергі келтірер еді.

Заң әскерилендірілген саяси партиялар құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ саяси партиялардың жандарынан әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салады.

Заңның оқу орындарының оқу процесінде саяси партиялардың бағдарламалық, жарғылық талаптарын насихаттауға жол берілмейтіндігі туралы ереженің маңызды мәні бар. Заңда саяси партиялардың бағдарламасы мен жарғысын тек мемлекеттік оқу орындарын да ғана насихаттауға тыйым салатынығы туралы айтылмайды. Әңгіме саяси партиялардың бағдарламалық және жарғылық талаптарын мемлкеттік сияқты, барлық буындағы мемлекеттік емес оқу орындарында да насихаттауға жол берілмейтіндігі туралы болып отыр. Алайда, бұл саяси партиялардың қызметін шектеу деген сөз емес. Оқу процесінде партиялық насихатқа жол бермеу арқылы заң алдын ала әр түрлі саяси партиялардың қызмет жағдайының әркелкі болу мүмкіндігінен сақтандырады. Оқу орындарында әр түрлі партиялардың мүшелері білім алуы мүмкін ғой. Соған орай оқу процесінде бағдарламалық және жарғылық талаптарды насыихаттау бекітілген оқу бағдарламасын және білім алу құқығын бұзады.


Тақырып: 12.2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың конституциялық негіздері.

Жоспар:

1. Жергілікті өкілді органдар мәслихаттар.


“Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заң жергілікті өкілді орган ұғымын береді. Жергілікті өкілді орган (мәслихат) облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республиасының заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және олардың жүзеге асуын бақылайтын сайланбалы орган болып табылады. Осы ұғымда жергілікті өкілді органдарды мемлекеттік тетіктің ерекше бір бөлігіне бөліп шығаратын белгілер қатары келтірілген. Бірінші белгі- бұл сайланбалылық. Бірақ сайланбалылық жергілікті өкілді органдардың айрықша белгісі болып табылмайды. Парламент мәжілісінің епутаттары да сайланады. Конституция аудандық және одан төмен тұрған атқарушы органдардың сайланбалылық мүмкіндігін көздейді. Мәслихаттардың екінші белгісі оларды әкімшілік-аумақтық бірліктер халқы сайлайтыны және сондықтан осы бірліктердің өкілді органдары болып табылатынында. Мәслихаттар әімшілік-аумақтық бірліктің тиісті аумағында тұрып жатқан халықтың еркінбілдіреді. Егер аталған үш белгі жергілікті өкілді органдардың қалыптасу процесін сипаттайтын болса, онда төртінші белгі олардың қызмет саласына жатады. Жергілікті өкілді органдар өз қызметін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асыруға және халықтың еркін іске асыру үшін қажетті шараларды белгілеуге тиіс. “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заңда аталған осы белгіде “халықтың еркі” дегенде онша дұрыс түсінбеуден туындайтын Конституция қағидасын онша дұрыстамай қайталау бар.
ЖЕРГІЛІКТІ ӨКІЛДІКТІ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫ.



МАСЛИХАТ СЕССИЯЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ

МӘСЛИХАТТТЫҢ ТҰРАҚТЫ КОМИССИЯЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ

ДЕПУТАТТЫҚ ТОПТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ

САЙЛАУ ОКРУГІНДЕГІ ДЕПУТАТТЫҢ ҚЫЗМЕТІ

Мәслихаттардың құрылу, қызмет тәртібі және құзыреті.

1. Мәслихаттардың құрылуы “Қазақстан республикасының Конституциясымен, Қазақстан республикасының Сайлау туралы Заңымен” және “Қазақстан Республикасындағы Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заңның бірқатар нормаларымен реттемеленеді. Конституцияда мәслихаттардың құрылуына арналған бірнеше нормалар бар. Оларда мәслихаттар әкімшілік-аумақтық бірліктер – облыс, қала, аудан аумағында сайланады деп көрсетіледі. Мәслихаттарды халық жалпыға ортақ, тең, тура сайлау құқығы негізінде құпия дауыс беру жағдайында төрт жыл мерзімге сайлайды.

“Сайлау туралы” Заң мәслихаттарға сайлауды одан көрі толығырақ реттемелейді.

“Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заң Конституция мен “Сайлау туралы” заңның қағидаларын қайталайды және мәслихаттар депутаттарын сайлау Республикасның сайлау туралы заңдарымен реттемеленеді деп көрсетеді. Заңда тиісті мәслихат депутаттарының санын Республиканың Орталық сайлау комиссиясы мынадай шектерде белгілейді: облыстық мәслихатта, Астана және Алматы қалалық мәслихаттарында – елуге дейін; қалалық мәслихатта – отызға дейін; аудандық мәслихатта- жиырмаға беске дейін.

2. Мәслихат Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы белгілегеноның депутаттары жалпы санының кем дегенде төрттен үші сайланған жағдайда құқылы деп саналады. Мәслихат тұрақты әрекет ететлін мемлекеттік басқару орган болып табылмайды. Мәслихат сессиялар бойынша жұмыс істейді, сессия мәслихаттар қызметінің негізгі нысаны болып табылады. Мәслихаттың өкілеттіктері бірінші сессияның ашылу сәтінен басталады және жаңа шақырылған мәслихаттың бірінші сессиясының жұмысы басталғанда аяқталады. Әкімшілік-аумақтық бірліктердің қайта ұйымдастырылуы (қосу, біріктіру, қайта құру, бөліп шығару немесе бөлу орын алуы) мүмкін.

Мәслихат депутатының құқықтарын үш топқа бөлуге болады: мәслихаттың жұмысына байланысты құқықтар. Оларға мәслихаттың жұмысына қатысу, саяси партиялар депутаттарының депутаттық топтары түрінде бірлестіктер құру және басқа құқықтар жатады; 2) жергілікті атқарушы органдардың қызметімен танысуға байланысты құқықтар. Депутат өз құзыретінің мәселелері бойынша тиісті мәслихаттың аумағында орналасқан жергілікті атқарушы органдар мен ұйымдарға мәслихаттың құзыретіне жатқызылатын мәселелер бойынша сауалдар беруге және жолданымдар жіберуге; өз құзыретінің мәселелері бойынша тиісті мәслихаттың аумағында орналасқан жергілікті атқарушы органдар мен ұйымдарға лауазымды адамдарының есептемелерін сессияда тыңдау туралы ұсыныстар енгізуге; тиісті әкімдік отырыстарының жұмысына қатысуға құқылы; 3) сайлаушылармен араласу; өз округі сайлаушыларымен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен кездесулер және жиналыстар өткізу құқығы.

Тақырып: 12.3. Әкімдер және әкімшіліктерді құру, құзыреті және қызметінің ұйымдастырылуы.
Жоспар:


  1. Әкімдер және әкімшіліктерді құру

  2. Әкімшіліктерді құзыреті және қызметінің ұйымдастырылуы

Әкімшіліктердің төмендегі буындары құрылады: 1) облыстық, республикалық маңызы бар қалалық, астаналық; 2) аудандық (облыстық маңызы бар қалалардың), республикалық маңызы бар қаладағы (астанадағы) аудандық, аудандық маңызы бар қалалық, кенттік, ауылдық (селолық), ауылдық (селолық) округтік әкімшіліктер түзілмейді.

Облыстық (Алматының, астананың), аудандық (облыстық маңызы бар қалалардың), әкімдіктері Қазақстан Республикасының біртұтас атқарушы органдар жүйесіне кіреді. Республикалық маңызы бар қаладағы (астанадағы) аудандық, аудандық маңызы бар қалалық, кенттік, ауылдық (селолық), ауылдық (селолық) округтік әкімдіктер түзілмейтін болғандықтан, олар тиісті атқарушы органдардың бір бөлігі болып саналады.

Облыстық (Алматының, астананың), аудандық (облыстық маңызы бар қалалардың) әкімшіліктерінің ортақ бір міндеті бар : тиісті аумақтың мүдделері мен даму қажеттіліктеріне тіркес атқарушы үкіметтің жалпы мемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз ету. Әрине, әкімшліктердің аталған буындарының әрқайсысы бұл міндетті өз құзыретінің шеңберінде шешеді. Облыс (Алматының, астананың) әкімшілігі алқалы орган болып табылады. Алқалық сипатына орай заң облыс әкімшілігінің құзыретін белгілейді: Облыс әкімшлігінің құзыретінің төмендегідей бағыттары бар:

1) ұйымдық шаруашылық; 2) басқарушылық; 3) реттеушілік; 4) үйлестірушілік; 5) консультативтік.

Ұйымдық - шаруашылыққа атап айтқанда, төмендегі өкілеттіктер жатады: облысты (Алматыны, астананы), облыстық (Алматының, астананың) бюджетті дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлеу, облыс (Алматының, астананың) аумағында кәспкерлі қызметті , инвестициялық ахуалды дамыту үшін жағдайлар жасау, облыс (Алматының, астананың) аумағында су құбырларының тазартқыш құрылыстары, электр беру желістерінің басқа да инфрақұрылым обьектілерінің құрылысын ұйымдастыру, қоғамдық тәртіп қорғау және қауіпсіздік сақтауды қамтамасыз етуді ұйымдастыру және т.б.

Басқарушылыққа, атап айтқанда төмендегі өкілеттіктерді жатқызуға болады: аграрлық сектордың ұтымды және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, облыстық (Алматы , астаналық) маңызы бар жолдарды ұтымды іске пайдалану мен күтіп ұстауды қамтамасыз ету, мемлекеттік стандарттарды сақтьауды қамтамасыз ету, азамтьтардың кепілдік берілген медициналық қызметке құқығын іске асыруын қамтамсыз ету, облыстық (Алматы , астаналық) коммуналдық меншікті басқару оны қорғау бойынша шараларды жүзеге асыру, мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер құру.

Реттеушілікке заңдарға сәйкес жер қатынастарын реттеуді жүзеге асыру жатады: әкімшілік нормативтік қаулылар қабылдайды.

Облыстық (Алматы , астаналық) әкімшілік аудандық әкімшіліктердің құзыретіне кіретін мәселелер бойынша олардың жұмысын үйлестіреді, халықтың әлеуметтік осал топтарына қайырымдылық және әлеуметтік көмек көрсету бойынша жұмысты үйлестіреді.

Ақырында, облыстық (Алматы , астаналық) әкімшілік консультативтік жұмысты жүзеге асырады, ол үшін ведомство- аралық сипаттағы мәселелер бойынша консультативтік – кеңестік органдар түзейді.


ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН- ӨЗІ БАСҚАРУ

Сайлау


Жергілікті өзін-өзі басқару
Жолымен жүзеге

асырылады




Халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастық-

тарға сайланбалы және басқа жер-

гілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы



Тақырып: 12.4. Қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі.
Жоспар:

1. Қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі.

2. Алматы қаласының ерекше мәртебесі


Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 20 мамырдағы “Қазақстан Республикасы астанасыфның мәртебесі туралы” Заңы астананың құқықтық мәртебесін, қызмет етуінің ұйымдық-саяси және экономикалық негіздерін белгіледі.

Қазақстан Республикасы астанасы Астана қаласы (бұрынғы Ақмола қаласы) болып табылады. Астана- әкімшілік-саяси орталық, Президент, Парламент, Үкімет, Конституциялық Кеңес, Жоғарғы Сот, Бас Прокуратура және орталық атқарушы органдардың орналасқан жері. Кейбір жекелеген орталық атқарушы органдар астанадан тыс орналаса алады. Бұл мәселе заңдық жолмен шешіледі.

Заңда астанадағы жергілікті мемлекеттік басқаруды заңдар белгілеген тәртіпте жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады делінген. Осындай тәртіпті 2001 жылғы 23 қаңтардағы “Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заң белгілеген, ол уралы жоғарыда айтылды. “Астананың мәртебесі туралы” Заң да сондай-ақ өкілді орган (Астана мәслихаты) үшін және атқарушы орган (Астана әкімшілігі) үшін облыстық мәслихаттар мен әкімшліктерге берілмеген ерекше өкілеттіктер белгіледі.

“Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заң белгілеген өкілеттіктермен қатар, астаналық мәслихат:



  1. қаланың Қазақстан Республикасының астанасы міндеттерін жүзеге асыруын ескере отырып, астананың бюджетін, оның атқарылуы туралы есептерді аумақты дамыту жоспарларын экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын бекітеді.

  2. Қазақстан Республиасының астанасын басқару схемасын бекітеді.

Астана әкімшілігі өз құзыретінің шектерінде “Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” Заң белгілеген өкілеттіктермен қатар мәселелердің едәуір ауқымды шеңберін шешеді. Оларға төмендегілер жатады:

а) Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдары мен шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктерінің мұқтаждары үшін үйлер, құрылыстар, ғимараттар салуға жер учаскелерін береді;

б) Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тәртіпке сәйкес мемлекеттік, сондай-ақ мемлекеттік емес ұйымдар мен жеке тұлғалардың мұқтаждары үшін үйлер, құрылыстар мен ғимараттар салуға жер учаскелерін береді;

в) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктеріне коммуналдық меншіктегі үйлерді, құрылыстарды, ғимараттарды береді;

г) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының астанасында жалпымемлекеттік және халықаралық іс-шараларды өткізу үшін қажетті жағдайлар жасайды.

д) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламалары мен жергілікті бюджетті әзірлеп, олардың орындалуын қамтамасыз етеді;

е) Қазақстан Республикасы астанасының экологиялық қауіпсіздігін бақылауды жүзеге асырады және оны қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлейді;

ж) Қазақстан Республикасының астанасын басқару схемасын әзірлеп, оны жергілікті өкілді органға бекітуге ұсынады.


Алматы қаласының ерекше мәртебесі.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Орта жүздің қазақтары Ресейге қосылды. Осыдан кейін патша үкіметі Қытаймен аралықтағы шекарада күшейтілгенәскери мекендер тұрғыза бастады. Осындай мекендердің бірі қазақтар ежелгі заманнан “Ерен Қабырға ” деп атайтын айбынды “Алатау” тауының бөктерінде тұрғызылды. Кіші Алматы өзенінің жағасында қамал салынды, ал айналасында Ресейден көшіп келгендер, негізінен казактар қоныстай бастады. Сондықтан бұл жерде бастапқыда казак станциясы деп деп атала бастады. Кейіннен, мекен кеңейгенде, ол “Верное” деп аталды. Осы атау Кеңес үкіметі орнағанға дейін сақталды, содан соң ол Алма-Ата деп қайта аталды. 1925ж. Алма-Ата қаласына Қызылорда қаласынан Қазақ автономиялық Кеңес үкіметінің астанасы ауыстырылды. Алматыға қазақ автономиясының жоғарғы жәе орталық органдары көшірілді, мұнда жоғары, орта арнайы оқу орындары, ғылыми мекемелер, мәдени орталықтар құрыла бастады. 1944ж. Алма-Ата қаласында қыздар педагогикалық институты, консерватория ашылды. Бұл кезде ұлттық зиялы қауымның қалыптасуы үшін кең жол ашқан Абай атындағы Алматы педагогикалық институты (қазірде университет), Қазақ мемлекеттік университеті, Тау-кен (қазіргі политехникалық), Ауылшаруашылық, Мал дәрігерлік, Заң институттары мамандар шығарып жатты. 1938 жылғы КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы ашылды, ол кейіннен, 1946 жылғы Қазақ КСР Ғылым академиясы болып қайта құрылды. 1990 жылға қарай Академияның жанында барлық ғылым бағыттары бойынша 50 ден астам ғылыми – зерттеушілік институттары қызмет істеді және 10 мыңнан астам ғылыми қызметкерлер жұмыс істеді. Салтанатты Абай атындағы Опера және балет театры Қазақстанның мақтанышы болып табылды. Алма-Ата қаласы тек Қазақ КСР астанасы ғана болып қойған жоқ, сонымен бірге ғылым, мәдениет, білім орталығы және ондаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар салынғандықтан, өнеркәсіптік орталық болды.


Келесі сұрақтарға студенттердің өздері дайындалу керек :

1 . ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР

2. ЖЕРГІЛІКП ӨКІЛДІ ОРГАНДАР - МӘСЛИХАТТАР

3 Әкімдер және әкімшіліктерді құру, құзыреті және кызметінін ұйымдастырылуы

4. Алматы қаласының ерекше мәртебесі

Қолданылған Әдебиеттер тізімі :

1.Оспанов Қ.И.Құқық негіздері :Оқу құралы 2006 ж.

2.Баянов Е Мемлекет және құқық негіздері : Оқулық 2001 ж

3. Амандыкова С.К. Конституционное право РК. Караганда, 1998

4.Баишев Ж. Конституционное право РК: Учебно-методическое пособие. А.,

2001


5.Конституционное право РК: Учебник. /сост. д.ю.н., проф., А.Т. Ащеулов, А.,

2001


6. Сапаргалиев Г. Конституционное право РК: академический курс. А., 2002

7.Қазақстан Республикасының Конституциясы



“ҚР Конституциялық құқығы” пәнінің барлық тақырыптары бойынша оқып үйренуге ұсынылатын негізгі әдебиеттер.



Әдебиеттер.


  1. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Алматы 2004

  2. Сапаргалиев Ғ. ҚР конституциялық құқығы Алматы 2004

  3. Жоламанов Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелов А.Н.

  4. “Мемлекет және құқық теориясы Алматы Каз Мзу 1999

  5. Зиманов С.З. Конституция и Парламент РК Алматы 1996

  6. Котов А.К. Суверенный Казахстан; Гражданин, нации, нород Алматы 1997

  7. Ашитовтер З.О.Казахстан егемен құқығы Алматы 1995

  8. Бейсенова А., Біржанова Л. ҚР мемлекет және құқық негіздері

  9. оқып- үйренуге көмек Алматы 1997

  10. Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы, 2002

  11. Конституционное право Республики Казахстан. Сборник конституционно-правовых актов. Алматы, 2002

  12. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері (конституциялық актілер). Алматы, 1997

  13. ҚР Конституциясы. Ғылыми-құқықтық түсініктеме. Алматы, 1999

  14. ҚР Конституциясы. Схемалы альбом. Алматы, 1998

  15. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы

  16. Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан. Алматы, 2000

  17. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. (Екінші бөлімі). Алматы, 2001

  18. Мухамеджанов Э.Б. Избирательное право Республики Казахстан. Алматы, 2001

  19. Қазақстан Республикасы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. Алматы, 2001

  20. Сафинов К.Б. Правительство Республики Казахстан на переходном этапе. Алматы, 2002.

  21. Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти к президентской республике. Алматы, 1999.


Нормативтік құқықтық актілер


  1. ҚР Конституциясы 1993 ж.

  2. ҚР Конституциясы 1995 ж.

  3. ҚР Конституциясының түсіндірме сөздігі Алматы 1995 ж

  4. “ҚР сайлау туралы” Заңы 1995 жылы 28 қыркүйек Халық кеңесі 1995 жыл 30 қыркүйек

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі


“Құқықтану” кафедрасы
“ҚР Конституциялық құқығы” пәні бойынша

050301 “Құқықтану” мамандығының студенттері үшін


Студенттердің өзіндік жұмысының жоспары

(СӨЖ)
11.СӨЖ – ТАҚЫРЫПТАРЫ



№

Тақырыбы мен мазмұны

Сағат саны

Әдебиет

1

“ҚР конституциялық құқығы” – құқықтың және заң ғылымының бір саласы.

1

Ә-2-9

2

Конституциялық құқықтың бастаулары мен жүйесі.

1

Ә-4-15

3

Конституциялық-құқықтық нормалар

1

Ә-5-12

4

Конституциялық-құқықтық институттар.

1

Ә -9-17

5


Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің ата заңы

1

Ә-3-16

6

Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының арақатынасы және конституциялық заңдарының қалыптасу кезеңдері.

1

Ә-1-12

7

Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы Конституциялық негіздері.

1

Ә-5-11

8


Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері.

1

Ә-8-16

9

ҚР –ның конституциялық-құқықтық мәртебесі

1

Ә-3-9

10

Қазақстан Республиткасындағы басқару нысаны.

1

Ә-1-5

11

Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі

1

Ә-6-14

12

Сайлау органдары.

1

Ә-3-7

13

Қазақстан Республикасының Президенті.

1

Ә-5-13

14

Президентті сайлау және оны лауазымынан кетіру тәртібі

1

Ә-5-17

15

Президенттің өкілеттігі.

1

Ә-4,5

16

Қазақстан Республикасының Парламенті

1

Ә-6-15

17

Парламент жауапкершілігі.

1

Ә-1-13

18

Парламенттің құзыреті.

1

Ә-3-13

19

Үкіметтің ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық негіздері.

1

Ә-8-16

20

Үкіметтің құзыреті және қызметін ұйымдастыру.

1

Ә-3-9

21

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі.

1

Ә-1-5

22

Конституциялық Кеңестің құзыреті және іс жүргізу

1

Ә-6-14

23


Қазақстан Республикасының сот билігінің Конституциялық негіздері

1

Ә-5-17

24

Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі.

1

Ә-4,5

25

Әділ соттың конституциялық принциптері.

1

Ә-6-15

26

Қазақстан Республикасындағы саяси жүйесі

1

Ә-1-13

27

Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың жүйесі.

1

Ә-3-13

28

Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың конституциялық негіздері.

1

Ә-5-17

29

Әкімдер және әкімшіліктерді құру, құзыреті және қызметінің ұйымдастырылуы.

1

Ә-4,5

30

Қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі.

1

Ә-6-15




Барлығы:

30






“ҚР Конституциялық құқығы” пәнінің барлық тақырыптары бойынша оқып үйренуге ұсынылатын негізгі әдебиеттер.



Әдебиеттер.

  1. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Алматы 2004

  2. Сапаргалиев Ғ. ҚР конституциялық құқығы Алматы 2004

  3. Жоламанов Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелов А.Н.

  4. “Мемлекет және құқық теориясы Алматы Каз Мзу 1999

  5. Зиманов С.З. Конституция и Парламент РК Алматы 1996

  6. 6. Котов А.К. Суверенный Казахстан; Гражданин, нации, нород Алматы 1997

  7. Ашитовтер З.О.Казахстан егемен құқығы Алматы 1995

  8. Бейсенова А., Біржанова Л. ҚР мемлекет және құқық негіздері

  9. оқып- үйренуге көмек Алматы 1997

  10. . Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы, 2002

  11. Конституционное право Республики Казахстан. Сборник конституционно-правовых актов. Алматы, 2002

  12. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері (конституциялық актілер). Алматы, 1997

  13. ҚР Конституциясы. Ғылыми-құқықтық түсініктеме. Алматы, 1999

  14. ҚР Конституциясы. Схемалы альбом. Алматы, 1998

  15. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы

  16. Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан. Алматы, 2000

  17. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. (Екінші бөлімі). Алматы, 2001

  18. Мухамеджанов Э.Б. Избирательное право Республики Казахстан. Алматы, 2001

  19. Қазақстан Республикасы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. Алматы, 2001

  20. Сафинов К.Б. Правительство Республики Казахстан на переходном этапе. Алматы, 2002.

  21. Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти к президентской республике. Алматы, 1999.

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі


“Құқықтану” кафедрасы

“ҚР Конституциялық құқығы” пәні бойынша

050301 “Құқықтану” мамандығының студенттері үшін

Оқытушының басшылығымен студенттердің өзіндік жұмыс жоспары



(ОБСӨЖ).
ОБСӨЖ – оқытушының бақылауындағы студенттің өзіндік жұмысы

№

Семинар тақырыбы, жоспар

Сағат саны

Бақылау түрі

1

“ҚР конституциялық құқығы” – құқықтың және заң ғылымының бір саласы.

1

Ауызша талдау

2

Конституциялық құқықтың бастаулары мен жүйесі.

1

Реферет

3

Конституциялық-құқықтық нормалар

1

Сұрақ-жауап түрінде

4

Конституциялық-құқықтық институттар.

1

Тестілік сауалнама

5


Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің ата заңы

1

Реферет

6

Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының арақатынасы және конституциялық заңдарының қалыптасу кезеңдері.

1

Реферет

7

Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы Конституциялық негіздері.

1

Реферет

8

Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері.

1

Ауызша талдау

9

ҚР –ның конституциялық-құқықтық мәртебесі

1

Жазбаша бақылау жұмысына арналған сұрақтар

10

Қазақстан Республиткасындағы басқару нысаны.

1

Сұрақ-жауап түрінде

11

Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі

1

Тестілік сауалнама

12

Сайлау органдары.

1

Реферет

13

Қазақстан Республикасының Президенті.

1

Реферет

14

Президентті сайлау және оны лауазымынан кетіру тәртібі

1

Ауызша талдау

15

Президенттің өкілеттігі.

1

Реферет

16

Қазақстан Республикасының Парламенті

1

Реферет

17

Парламент жауапкершілігі.

1

Ауызша талдау

18

Парламенттің құзыреті.

1

Реферет

19

Үкіметтің ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық негіздері.

1

Реферет

20

Үкіметтің құзыреті және қызметін ұйымдастыру.

1

Тестілік сауалнама

21

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі.

1

Реферет

22

Конституциялық Кеңестің құзыреті және іс жүргізу

1

Реферет

23

Қазақстан Республикасының сот билігінің Конституциялық негіздері

1

Реферет

24

Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі.

1

Ауызша талдау

25

Әділ соттың конституциялық принциптері.

1

Реферет

26

Қазақстан Республикасындағы саяси жүйесі

1

Реферет

27

Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың жүйесі.

1

Тестілік сауалнама

28

Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың конституциялық негіздері.

1

Реферет

29

Әкімдер және әкімшіліктерді құру, құзыреті және қызметінің ұйымдастырылуы.

1

Реферет

30

Қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі.

1

Ауызша талдау




Барлығы:

30






“ҚР Конституциялық құқығы” пәнінің барлық тақырыптары бойынша оқып үйренуге ұсынылатын негізгі әдебиеттер.



Әдебиеттер.


  1. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Алматы 2004

  2. Сапаргалиев Ғ. ҚР конституциялық құқығы Алматы 2004

  3. Жоламанов Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелов А.Н.

  4. “Мемлекет және құқық теориясы Алматы Каз Мзу 1999

  5. Зиманов С.З. Конституция и Парламент РК Алматы 1996

  6. 6. Котов А.К. Суверенный Казахстан; Гражданин, нации, нород Алматы 1997

  7. Ашитовтер З.О.Казахстан егемен құқығы Алматы 1995

  8. Бейсенова А., Біржанова Л. ҚР мемлекет және құқық негіздері

  9. оқып- үйренуге көмек Алматы 1997

  10. . Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы, 2002

  11. Конституционное право Республики Казахстан. Сборник конституционно-правовых актов. Алматы, 2002

  12. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері (конституциялық актілер). Алматы, 1997

  13. ҚР Конституциясы. Ғылыми-құқықтық түсініктеме. Алматы, 1999

  14. ҚР Конституциясы. Схемалы альбом. Алматы, 1998

  15. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы

  16. Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан. Алматы, 2000

  17. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. (Екінші бөлімі). Алматы, 2001

  18. Мухамеджанов Э.Б. Избирательное право Республики Казахстан. Алматы, 2001

  19. Қазақстан Республикасы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. Алматы, 2001

  20. Сафинов К.Б. Правительство Республики Казахстан на переходном этапе. Алматы, 2002.

  21. Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан: от ханской власти к президентской республике. Алматы, 1999.

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі


“Құқықтану” кафедрасы


“ҚР Конституциялық құқығы” пәні бойынша

050301 “Құқықтану” мамандығының студенттері үшін
Студенттердің білімін бақылау түрлері:
а) Тестілік сауалнамалар

б) Жазбаша бақылау жұмыстары.

в) Коллоквиумдар

г) Сөзжұмбақтар

д) Глоссарий

е) Эссе
ҚР конститутциялық құқық курсын толық игеру үшін машықтану әдісіне арналған сұрақтар




  1. ҚР демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ҚР қызметiнiң түбегейлi принциптерi

  2. Президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет ҚР-ның егемендiгi

  3. ҚР-ның әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы, астанасының орналасатын жерi мен мәртебесi

  4. Конституциясының күшiне енуі - Қазақстан Республикасының Конституциясы Күнi

  5. Конс-да белгiленген мемлекеттiң бiртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайды. ҚР Конституциялық Кеңесінің 04.12.99 ж. N 13/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  6. ҚР және Қазақстан атауларының мәнi Мемлекеттiк билiктiң бастауы

  7. Халықтың билiктi жүзеге асыруы Билiктi иемденуі, билiк жүргiзуі

  8. Билiктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылуы.

  9. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. ҚР Конституциялық Кеңесінің 15.02.02 ж. N 1 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз -Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң нысандары

  10. ҚР Конституциялық Кеңесінің 14.04.01 ж. N 1/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз Сот билiгiнің мақсаты. - Сот билiгiнің негiзi

  11. Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның күшi, қолданылуы.

  12. Нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың шартты.

  13. Республика бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдылығы, қолданылуы.

  14. Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулылар шығарады. - Премьер-Министрi өкiмдер шығарады.

  15. Қазақстан Республикасының Конституциялық құрамы -Конституциялық Кеңестiң Төрағасы

  16. Республика бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдылығы, қолданылуы.

  17. Нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың шартты.

  18. ҚР-да идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылады

  19. Қоғамдық бiрлестiктер заң алдында бiрдей Қоғамдық бiрлестiктерге байланысты шектеулер

  20. Парламент - Заң шығару қызметiн жүзеге асыратын органы-Парламенттiң өкiлеттiгi

  21. ҚР-да басқа мемлекеттердiң партияларына, кәсiптiк одақтарына, дiни негiздегi партиялардың қызметiне, т.б. шектеулер.

  22. Шетелдiк дiни бiрлестiктердiң Республика аумағындағы қызметi, Республиканың тиiстi мемлекеттiк органдарымен келiсу арқылы жүзеге асырылуы

  23. Жер және табиғи ресурстар - мемлекет меншiгiнде болады. Жер, заңда белгiленген негiздерде жеке меншiкте болуы. ҚР Конституциялық Кеңесінің 03.11.99 ж. N 19/2; 13.04.00 ж. N 2/2; 12.04.01 ж. N 1/2 қаулыларымен берілген түсініктемелерді қараңыз

  24. Меншiк. Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi ҚР-да мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiгі

  25. Парламент депутаты бiр мезгiлде екi Палатаға бiрдей мүше бола алмайды ҚР Конституциялық Кеңесінің 03.11.99 ж. N 19/2; 13.04.00 ж. N 2/2; 12.04.01 ж. N 1/2 қаулыларымен берілген түсініктемелерді қараңыз

  26. ҚР-ғы мемлекеттiк тiл ҚР-ның мемлекеттiк нышандары.

  27. Орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.

  28. Мемлекет ҚР халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту ҚР халықаралық саясаты

  29. Парламенттiң сенiмсiздiк бiлдiруi - Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн тоқтату

  30. Үкiмет мүшелерiнің құзыретi -Үкiмет мүшелерiне шектеулері

  31. ҚР-ның азаматтығы ҚР-ның азаматының құқығы

  32. ҚР өз азаматтарын қорғауға, қамқорлық жасауға кепiлдiк бередi ҚР азаматының басқа мемлекеттiң азаматтығында болуы танылмайды

  33. ҚР-ның халықаралық шарттарында өзгеше белгiленбесе, ҚР-ның азаматын шет мемлекетке беруге болмайды.

  34. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. ҚР Конституциялық Кеңесінің 15.02.02 ж. N 1 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз -Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң нысандары

  35. Қазақстан Республикасының Конституциялық құрамы -Конституциялық Кеңестiң Төрағасы

  36. ҚР-да Конс-ға сәйкес адам құқықтары Адам құқықтары мен бостандықтары, абсолюттi құқықтары

  37. ҚР азаматының құқықтары, мiндеттері Шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар құқықтары, бостандықтары, мiндеттер

  38. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтарына нұқсан келтiрмеуге тиiс.

  39. Жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асырады.

  40. Жергiлiктi атқарушы органдардың қарауындағы міндеттер -Жергiлiктi атқарушы органды әкiмi басқарады

  41. Әркiмнiң заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы

  42. Әркiмнiң сот арқылы қорғалуына құқығы бар . Әркiмнiң бiлiктi заң көмегiн алуға құқығы бар

  43. Заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең Кез келген жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды

  44. ҚР Президентi - мемлекеттiң басшысы. - Президент - бостандықтарының нышаны әрi кепiлi

  45. Президент жарлықтар мен өкiмдер шығарады. - Президент заңдар шығарады

  46. Әркiмнiң өмiр сүруге құқығы бар Әркiмнiң өзiнiң жеке басының бостандығына құқығы бар

  47. Ешкiмнiң өз бетiнше адам өмiрiн қиюға хақысы жоқ. Өлiм жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшiн ең ауыр жаза ретiнде заңмен белгiленедi, ондай жазаға кесiлген адамның кешiрiм жасау туралы өтiнiш ету хақы бар.

  48. Әркім адвокаттың (қорғаушының) көмегiн пайдалануға құқылы Заңда көзделген реттерде адамға сотқа шағымдану құқығы берiледi

  49. Президентiне, оның абыройы мен қадiр-қасиетiне ешкiмнiң тиiсуiне болмайды. - Президентi мен оның отбасын қамтамасыз ету

  50. Президентi қызметiнен мерзiмiнен бұрын босаған кезде лауазымдарды иелену -Уақытша Президентiнiң Кон-на өзгерiстер жасауға құқығы жоқ.

  51. Адамның қадiр-қасиетiне қол сұғылмайды. Әркiмнiң жеке құқығы.

  52. Ешкiмдi азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадiр-қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайды

  53. Әркiмнiң қимылдарының құпиялылығын сақталуына құқығы. Шектеуге заңда белгiленген тәртiп бойынша жол берiледi.

  54. Әрбiр азаматқа өзiнiң құқықтары мен мүдделерiне қатысты құжаттармен,ақпарат көздерiмен танысу мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi

  55. Президентi мерзiмiнен бұрын босатылуы - Президентке айып тағу, қызметтен босату- Республика Президентiн қызметiнен кетiру туралы мәселе

  56. Әркiм өзiнiң қай ұлтқа, қай партияға және қай дiнге жататынын өзi анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы. Әркiмнiң ана тiлi мен төл мәдениетiн таңдап алуға құқығы бар

  57. Заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және таратуға құқығы бар.

  58. Сөз бен шығармашылық еркiндiгiне кепiлдiк берiледi. Цензураға тыйым салынады

  59. ҚР қатыгездiк пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгiттеуге жол берiлмей

  60. Парламент - Заң шығару қызметiн жүзеге асыратын органы. -Парламенттiң өкiлеттiгi -Парламенттiң өкiлеттiгi тоқтатылуы - Парламенттiң ұйымдастырылуы

  61. ҚР аумағында заңды түрде жүрген әрбiр адам еркiн жүрiп-тұруға құқығы бар. Әркiмнiң Республикадан тыс жерлерге кетуiне құқығы бар

  62. Әркiмнiң ар-ождан бостандығына құқығы бар. Ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру шектемеуге тиiс

  63. ҚР азаматтарының бiрлесу бостандығына құқығы бар

  64. Егер Үкiмет жүктелген мiндеттердi жүзеге асыру мүмкiн емес деп есептесе, олар Республиканың Президентiне өз орнынан түсетiнi туралы мәлiмдеуге хақылы

  65. Парламенттiң сенiмсiздiк бiлдiруi - Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн тоқтату.

  66. Мем-к қызметшілердің партияларда, кәсiптiк одақтарда болмауға, қандай да бiр саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиiс. ҚР Конституциялық Кеңесінің 05.07.00 ж. N 13/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  67. Еңбек ету бостандығы, қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдау құқығы. Ерiксiз еңбекке соттың үкiмi бойынша, төтенше жағдайда жол берiледi.

  68. Еңбек ету жағдайы, еңбегi үшiн сыйақы алу, жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалу . Әркiмнiң тынығу құқығы бар

  69. Заңмен белгiленген тәсiлдердi қолдана отырып, жеке,ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы.

  70. Қазақстан Республикасының Конституциялық құрамы -Конституциялық Кеңестiң Төрағасы -Конституциялық Кеңестiң мүшесi

  71. ҚР Конституциялық Кеңесінің 10.03.99 ж. N 2/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  72. Тұрғын үйге қол сұғылмайды ҚРазаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшiн жағдайлар жасалады

  73. ҚР азаматтары заңды түрде мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады Меншiкке, оның iшiнде мұрагерлiк құқығына заңмен кепiлдiк берiледi

  74. Соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды

  75. Сот билiгiнің мақсаты. - Сот билiгiнің негiзi

  76. Судьяның өкiлеттiгi Судьяны тұтқынға алу -Судьяларына заң бойынша талаптар - Судьяға байланысты шектеулер

  77. Әркiмнiң кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгi Неке мен отбасы мемлекеттiң қорғауында болады

  78. Балаларына ата-ананың етене құқығы, мiндетi Балалардың ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi

  79. ҚР азаматына әлеуметтiк қамсыздандырылуына кепiлдiгі

  80. Конституция күшiне енген кезде Конституция күшiне енген кезде Вице-Президент өкiлеттiгiн сақтайды ҚР Конституциялық Кеңесінің 15.06.00 ж. N 8/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  81. Сенат депутаттарына байланысты - Мәжiлiсi депутаттарына байланысты

  82. Әлеуметтiк сақтандыру, қамсыздандыруы, қайырымдылығы ҚР азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар

  83. ҚР азаматтарына медициналық көмек Ақылы медициналық жәрдем алу

  84. Тегiн орта бiлiм алуына кепiлдiк. Орта бiлiм алу мiндеттi

  85. Конституциялық заңдарды енгізу тәртібі- Конституцияда аталған өзге заңдардың қабылдануы

  86. Республика Президентiнiң өзiне берiлген қосымша өкiлеттiк

  87. Мемлекеттiк жоғары оқу орнында конкурстық негiзде тегiн жоғары бiлiм алу. Ақылы бiлiм алу

  88. Бiлiм берудiң жалпыға мiндеттi стандарттары Қатер төндiретiн деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы

  89. Адамның өмiр сүруi мен денсаулығына қолайлы орта

  90. Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылдануы

  91. Конс-да белгiленген мемлекеттiң бiртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайды. ҚР Конституциялық Кеңесінің 04.12.99 ж. N 13/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  92. ҚР азаматтары бейбiт әрi қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингiлер,демонстрациялар, шерулер өткiзуге,тосқауылдарға тұруға хақылы.

  93. ҚР азаматтарының мемлекет iсiн басқаруға қатысуы . ҚР азаматтарының мемлекеттiк қызметке кiруге тең құқығы

  94. ҚР азаматтарының сайлауға және оларға сайлануға,референдумға қатысуы

  95. Іс-әрекетке қабiлетсiз азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.

  96. Конституциясының күшiне енуі - Қазақстан Республикасының Конституциясы Күнi

  97. ҚР Конс-н және заңдарын сақтауға мiндеттi Мемлекеттiк нышандарын құрметтеу мiндетi

  98. Салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу мiндетi

  99. ҚР қорғау - оның әрбiр азаматының қасиеттi парызы және мiндетi. ҚР азаматтары заңда белгiленген тәртiп бойынша әскери қызмет атқарады

  100. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару танылады. - Жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды сайлау

  101. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртiбiн

  102. ҚР азаматтары тарихи және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлығы

  103. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын заңмен шектелуi конституциялық емес әрекет

  104. Саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына шектеу

  105. Мәслихат шешiмдерiнiң күшi сот тәртiбiмен жойылуы мүмкiн. -Әкiмдердiң шешiмдерi сот тәртiбiмен жойылуы мүмкiн. ҚР Конституциялық Кеңесінің 31.05.00 ж. N 3/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  106. ҚР Президентi - мемлекеттiң басшысы

  107. Президентi - бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Президентi мемлекеттiк билiктiң жұмысын қамтамасыз етедi

  108. ҚР 07.10.98 ж N 284-1 Заңымен 41-бап өзгертілдіПрезидентiн сайлауы. Президенттікке азаматтың сайлануы

  109. През-ң сайлауы Парламентiнiң құрамын сайлаумен тұспа-тұс келмеуге тиiс

  110. Мәслихат өз депутаттарның өкiлеттiгi -Жергiлiктi атқарушы органдардың құзыретi

  111. Мәслихаттар шешiмдер мен өкiмдер қабылдайды. -Мәслихаттардың бюджет ұлғайтуды көздейтiн шешiмдерiнiң жобалары

  112. Кандидаттардың дауыс жинауы Президентi ант берген сәттен бастап қызметiне кiрiседi Ант беру қаңтардың екiншi сәрсенбiсiнде өткiзiледi ҚР Конституциялық Кеңесінің 09.10.98 ж. N 9/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз ҚР 07.10.98 ж. N 284-1 Заңымен 42-бап өзгертілді

  113. Республика Президентiнiң өкiлеттiгiнің тоқтатылуы. экс-Президентi

  114. Атқарушы билiктiң жалпы мемлекеттiк саясатын жүргiзудi қамтамасыз етедi. - Жергiлiктi атқарушы органдардың қарауындағы міндеттер

  115. Жергiлiктi атқарушы органды әкiмi басқарады. Әкiмдерiн қызметке тағайындауы

  116. Мәслихаттардың қарауындағы мәселелер -Мәслихаттың өкiлеттiгiн мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы

  117. Президентiнiң ақы төленетiн қызметтердi атқаруға құқығы жоқ. Қазақстан Республикасының Президентiнің міндеттері

  118. Президент жарлықтар мен өкiмдер шығарады Президентiне, оның абыройы мен қадiр-қасиетiне ешкiмнiң тиiсуiне болмайды ҚР Конституциялық Кеңесінің 30.06.99 ж. N 10/2; 07.03.00 ж.; 12.11.01 ж. N 14/2 қаулыларымен берілген түсініктемелерді қараңыз

  119. Уақытша Президентiнiң Кон-на өзгерiстер жасауға құқығы жоқ.

  120. Жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асырады.

  121. Жергiлiктi өкiлдi органдар - Мәслихаттарды сайлау

  122. Парламент - Заң шығару қызметiн жүзеге асыратын органы.

  123. Парламенттiң өкiлеттiгi Парламенттiң өкiлеттiгi тоқтатылуы Парламенттiң ұйымдастырылуы

  124. Парламент екi Палатадан: Сенаттан және Мәжiлiстен тұрады Сенатың құрылуы. Мәжiлiстің құрылуы

  125. Мәжiлiс депутаттарын сайлау Сенат депутаттарын сайлау

  126. Прокуратура сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi -Республика Прокуратурасы

  127. Республиканың Бас Прокуроры - Республика прокуратурасының құзыретi ҚР Конституциялық Кеңесінің 26.12.00 ж. N 23/2 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  128. Парламент депутаты қандай да болсын аманатты мандатпен байланысты емес. Парламент депутатының жұмысы Парламент депутатына қайылатын шектеулерПарламент депутатын жауапқа тарту тәртібі.

  129. Парламент Палаталардың бөлек отырысында мәселелердi әуелi Мәжiлiсте, ал содан кейiн Сенатта өз кезегiмен қарау арқылы:

  130. Сенат пен Мәжiлiс сайлаған төрағалар Палаталардың төрағаларының керi шақырылып алынуы Парламент Палаталарының төрағалары мiндеттеріМәжiлiс Төрағасының міндеттері

  131. Палаталардың төрағаларының өкiмдері

  132. Парламент сессиясын Республика Президентi ашылуы,жабылуы

  133. Палатадығы комитеттер Тепе-тең негiзде бiрлескен комиссиялар. Комитеттер мен комиссиялар қаулылар Комитеттер мен комиссияларды құру

  134. Заң шығару бастамасы Заңдар жобаларын қараудың тәртібі

  135. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастары Депутаттары қараған заң жобасы

  136. Парламент заң актiлерiн қабылдайды. Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар Конституциялық заңдар қабылдануы.

  137. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуге тиiс. Республиканың заң және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлеу

  138. Президенттің Парламенттi тарату жағдайыПарламенттi таратпау жағдайы

  139. Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгi Үкiмет өзiнiң бүкiл қызметi

  140. Президентi Үкiметтi Конституцияда көзделген тәртiппен құрады.

  141. Үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы ұсыныс

  142. Қазақстан Республикасының Үкiметiнің міндеті Қазақстан Республикасының Премьер-Министрiнің міндеті

  143. Үкiмет мүшелерiнің құзыретi Үкiмет мүшелерiне шектеулері

  144. Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулылар шығарады. Премьер-Министрi өкiмдер шығарады.

  145. Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Парламенттiң сенiмсiздiк бiлдiруi Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн тоқтату

  146. Қазақстан Республикасының Конституциялық құрамы Конституциялық Кеңестiң Төрағасы Конституциялық Кеңестiң мүшесi

  147. Конституциялық Кеңестiң Төрағасы мен мүшелеріне шектеулер

  148. Конституциялық Кеңестiң Төрағасы мен мүшелерiн жауапқа тарту Конституциялық Кеңестiң ұйымдастырылуы

  149. Конституциялық Кеңесінң міндетіКонституциялық Кеңес соттардың өтiнiштерi

  150. Конс-қ Кеңес өтiнiш жасалған ретте тоқтатылуы -Конс-қ Кеңес актiлерге қол қою бекiту мерзiмiнiң өтуi тоқтатыла тұрады -Конст-қ Кеңес өтiнiштер қысқартылуы

  151. Конституциясына сәйкес емес заңдар халықаралық шарттарға қол қойылмайды - құқықтық актiлердiң күшi жойяды және қолданылуға жатқызбайды. -Конституциялық Кеңестiң шешiмдерi

  152. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. ҚР Конституциялық Кеңесінің 15.02.02 ж. N 1 қаулысымен берілген түсініктемені қараңыз

  153. Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң нысандары - Республиканың соттары

  154. Сот билiгiнің мақсаты. - Сот билiгiнің негiзi Соттар шешiмдерiнiң үкiмдерi мiндеттi күшi болады. ҚР Конституциялық Кеңесінің 22.03.99 ж. N 7/2; 20.12.00 ж. N 21/2 қаулыларымен берілген түсініктемелерді қараңыз

  155. Судья сот төрелiгiн iске асыру кезiнде- Сот төрелiгiн iске асыру жөнiнде

  156. Заңды қолданған кезде судья төмендегi принциптерi -

  157. Судьяның өкiлеттiгi - Судьяны тұтқынға алу -Судьяларына заң бойынша талаптар Судьяға байланысты шектеулер

  158. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы -Облыстық және оларға теңестiрiлген соттардың төрағалары Республиканың басқа соттарының төрағалары

“Құқықтану” кафедрасына қарасты “ҚР Конституциялық құқығы” пәні бойынша дәріс берудің тестік сұрақтары


1.ҚР басқару нысаны:

А) Парламенттік республика

В) Президенттік республика

С) Аралас республика

Д) Парламенттік басқару нысаны белгісі бар президенттік

республика

Е) Сайланбалы президенттік және парламенттік республика

2.ҚР адам және азаматтық конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуының кепілі кім болып табылады.

А) ҚР Президенті

В) ҚР Конституциялық Кеңесі

С) ҚР Парламентінің депутаттары.

Д) ҚР Премьер-Министрі

Е) Барлық халық депутаттары.

3.ҚР азаматтығына қабылдануы үшін қойылатын талаптар:

А) ҚР аумағында үзілсіз 10 жыл тұру.

В) ҚР аумағында үзіліссіз 5 жыл тұру.

С) Мемлекеттік тілді меңгеру.

Д) Ешқандай талаптар жоқ.

Е) ҚР аумағында үзіліссіз 15 жыл түру.

4.Заң шығару бастамасының құқығы қай органда жүзеге

асырылады?

А) Президент аппаратында.

В) Мәжілісте.

С) Сот мәжілісінде.

Д) Сенат қарауында.

Е) Үкімет отырысында.

5.Қазақстан Республикасы Конституциясында жеке тұлғаның құқықтық

мәртебесін анықтайтын бөлім қалай аталады?

А) Адам және қоғам.

В) Адам және азамат.

С) Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі.

Д) Жалпы ережелер.

Е) Адам және жеке тұлға.

6.Қандай жағдайда ҚР Президенті заң шығарушылық құзіретке ие болады?

А) Барлық жағдайда.

В) Мұндай құзіретке ие емес.

С) Егер мұндай құзірет Парламентпен берілген жағдайда.

Д) ҚР Үкіметін тарату барасында.

Е) ҚР Парламент Палаталары сессиясы арасында.

7.Мәжіліс депутаты болып Қазақстан Республикасының азаматы қанша жастан бастап сайлана алады?

А) 20 жасқа толғанда сайлана алады.

В) 25 жасқа толғанда сайлана алады.

С) 30 жасқа толғанда сайлана алады.

Д) 18 жасқа толғанда сайлана алады.

Е) 35 жасқа толғанда сайлана алады.

8.ҚР Премьер-министрінің нормативтік актілері:

А) Бұйрықтар.

В) Жарлықтар.

С) Қаулылар.

Д) Директивтер.

Е) Өкімдер.

9.Төмендегі көрсетілгендердің қайсысы конституциялық- құқықтық қатынастың қатысушысы болып табылмайды?

А) Халық.

В) Қоғамдық ұйымдар.

С) Кредитор.

Д) Мемлекеттік органдар.

Е) Діни бірлестік.

10.“Мемлекеттік егемендік туралы” Декларация қай жылы қабылданды?

А) 25 қазан 1990 ж.

В) 4 қыркүйек 1978 ж.

С) 6 сәуір 1999 ж.

Д) 14 шілде 1997 ж.

Е) 17 маусым 1991 ж.

11.Конституциялық Кеңестің шешемі қашан күшіне енеді?

А) Қол қойылғаннан кейін.

В) Қабылдаған күннен бастап.

С) Конституциялық Кеңес отырысында талқыланғаннан кейін.

Д) Арнайы жарияланғаннан кейін.

Е) Президентпен қол қойылғаннан кейін

12.Қандай жағдайда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру жүргізілуі мүмкін?

А) Кез-келген жағдайда

В) Мүліктен күштеп айыруға тыйым салынады.

С) Заңмен көзделген жағдайларда оның құны тең бағамен өтелген

кезде.


Д) Жергілікті атқарушы органдардың шешімі бойынша

Е) Айрықша жағдайларда ғана.

13.Төменде аталған құқықтардың қайсысы ҚР азаматтарына олар тек 18 жасқа толғаннан кейін беріледі?

А) Сөз еркіндігіне құқығы

В) Діни наным-сенім бостандығына құқығы

С) Саяси партияларға бірлесу бостандығына құқығы

Д) Еркін жүріп тұру құқығы

Е) Тұрғын үйге құқығы.

14.Белгілі бір заңды жалпы халықтық дауыс беру арқылы қабылдау үшін өткізілетін референдум ол:

А) Императивтік референдум.

В) Заң шығарушы референдум

С) Факультативті референдум

Д) Диспозитивтік референдум

Е) Аймақтық референдум

15. ҚР Парламентінде кезекті және кезектен тыс сайлауларды кім

тағайындайды?

А) ҚР Конституциялық Кеңесі

В) ҚР Парламенті

С) Орталық сайлау комиссиясы

Д) ҚР Үкіметі

Е) ҚР Президенті.

16. ҚР Парламенті қандай мерзімге ҚР Президентіне заң шығару өкілеттіктерін беруге құқылы?

А) Алты айға

В) Бір жылдан артық емес мерзімге

С) Бір айдан артық емес мерзімге

Д) ҚР Парламенті белгіленген мерзімге

Е) ҚР Парламентінің ҚР Президентіне заң шығару өкілеттіктерін беруге

құқығы жоқ

17.Парламент Палаталарының отырыстары мүшелерінің қаншасы қатысқан жағдайда құқылы ?

А) Кемінде үштен екісі.

В) Кемінде бестен бірі.

С) Кемінде үштен бірі.

Д) Кемінде екіден бірі

Е) Толық құрамда.

18.Жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің экономикалық және қаржылық негізін не құрайды?

А) Республикалық бюджет.

В) Азаматтардың жинақтары.

С) Мәслихат қаражаты.

Д) Мемлекеттік бюджет

Е) Жергілікті бюджет.

19.ҚР мемлекеттік органдарында саяси партиялардың ұйымдарын құруға рұқсат етіле ме?

А) Мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға

мүмкіндік береді.

В) Мемлекеттік органдардың келісімімен рұқсат етіледі?

С) Мемлекеттік билік тармағына байланысты.

Д) Нақты саяси институт қызметінің бағытына байланысты.

20.Жоғарғы сот судьяларының саны бекітіледі:

А) Жоғарғы Сот Төрағасымен және орынбасарларымен

В) Әділет Министрімен және Бас Прокурормен

С) Әділет Министрінің ұсынуы бойынша Сенатпен.

Д) Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша ҚР Президентімен

Е) Бас Прокурормен.

21.Саяси партияны мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін қанша мүшесі болуы керек ?

А) Бір мың адамнан кем емес

В) Екі мың адамнан кем емес.

С) Бес жүз адамнан кем емес.

Д) Екі мың адамнан көп емес

Е) Елу мың адамнан кем емес.

22.ҚР Президенті Конституциялық Кеңестік шешім шығару мерзімін неше уақытқа қысқартуы мүмкін ?

А) Он бес күнге дейін

В) Он күнге дейін

С) Бес күнге дейін

Д) Бір аптаға дейін

Е) Өзі белгілеген мерзімге.

23.Біртұтас сайлау комиссиялар жүйесіне не жатады?

А) Аумақтық сайлау комиссиялары, округтік сайлау комиссиялары,

учаскелік сайлау комиссиялары.

В) Республикалық орталық сайлау комиссиясы, аумақтық сайлау

комиссиясы, огругтік сайлау комиссиясы.

С) Орталық сайлау комиссиясы,аумақтық сайлау комиссиясы,

округтік сайлау комиссиясы, учаскелік сайлау комиссиясы.

Д) Республиканың орталық сайлау комиссиясы,

округтік сайлау комиссиясы, учаскелік сайлау комиссиясы

Е) Республиканың орталық сайлау комиссиясы,

аумақтық сайлау комиссиясы, учаскелік сайлау комиссиясы

24.Сенат депутаттарын сайлау кезіндегі қайта дауыс беру қашан өткізіледі?

А) Алғашқы дауыс беруден кейін 7 күн ішінде

В) Алғашқы дауыс беруден кейін 5 күн ішінде

С) Алғашқы дауыс беруден кейін 3 күн ішінде

Д) Алғашқы дауыс берілген күні

Е) Мүлдем өткізілмейд

25.ҚР меншіктің қандай нысандары танылады және бірдей қорғалады?

А) Мемлекеттік және жеке.

В) Мемлекеттік

С) Муниципалдық

Д) Мемлекеттік, кооперативтік және жеке.

Е) Жеке және кооперативтік

26.Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығына ие:

А) ҚР Президенті

В) ҚР-ның кез-келген азаматы.

С) Мәслихаттардың депутаттары.

Д) Бас Прокурор

Е) Өз қорғауындағы азаматтың құқықтары бұзылды деп есептеген

жағдайда адвокат.

27.ҚР Конституциялық Кеңес мүшелерінің өкілеттілік мерзімі неше жылға созылады?

А) 3 жыл


В) 4 жыл

С) 5 жыл


Д) 6 жыл

Е) 7 жыл


  1. Кім ҚР-ның Президенті бола алады.

А) Тумысынан ҚР азаматы болып табылатын 40 жасқа толған бірақ

65 тен аспаған және Қазақстанда кемінде 15 жыл тұрған азамат.

В) Тумысынан ҚР-ның азаматы әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл тұрған

40 жасқа толған және қазақ тілін еркін меңгерген азамат.

С) Жасы 40 толмаған қазақ тілін еркін меңгерген Қазақстанда кемінде

15 жыл тұрған азамат.

Д) Жасы 40 толған ҚР кез-келген азаматы.

Е) Жасы 35 толған ҚР кез-келген азаматы.

29.ҚР Конституциясы қабылданды:

А) 1995 жылы 30 тамызда жалпы халықтық референдуммен.

В) 1993 жылы 30 тамызда жалпы халықтық референдуммен

С) 1998 жылы қазан айындағы конституциялық реформамен.

Д) 1995 жылы ҚР Президентімен

Е) 1991 жылы 16 желтоқсанда ҚР Парламентімен

30.Төменде аталған құқықтардың қайсысы саяси құқықтар тобына жатады?

А) Адамның абыройы мен ар-намысына қол сұқпау құқығы.

В) Қолайлы қоршаған табиғи ортаға құқығы.

С) Бірлесу бостандығы құқығы

Д) Әрекет еркіндігі құқығы

Е) Еңбек ету бостандығы құқығы.

31.Төмендегі көрсетілгендердің қайсысы тұлғаның Конституциямен көрсетілген тікелей міндеті болып табылады?

А) Дауыс беру

В) Адал еңбек ету

С) Табиғи байлықтарды ұқыпты пайдалану.

Д) Орта білім алу.

Е) Мемлекет мүддесін шет елде қорғау.

32.Төменде аталғандардың қайсысы жанама сайлау арқылы сайланады?

А) ҚР Президенті

В) ҚР Премьер-Министрі

С) Мәжіліс депутаттары

Д) Мәслихат депутаттары.

Е) Сенат депутаттары.

33.Конституцияның жоғарғы заңды күші қалай көрсетіледі?

А) Қоғамдық қатынастардың басты мәселелерін шешеді.

В) Құқықтық жүйенің ядросы болып есептеледі.

С) Арнайы мемлекеттік органдармен қорғалады.

Д) Ерекше тәртіппен қабылданады.

Е) Оның нормалары өзге құқықтық нормалардан үстемдікке ие, егер

Конституцияға қарама-қайшылық туғанда соңғысы күшін жояды.

34.Мәжіліс депутаттығына кандидаттың қанша сенімді өкілі болады?

А) Үшке дейін

В) Беске дейін

С) Елуге дейін

Д) Жиырма беске дейін

Е) Жетіге дейін

35.Президенттің нормативтік сипаттағы актілері қандай аралықта күшіне енеді?

А) Арнайы жарияланғаннан кейін 7 күн өтісімен.

В) Арнайы жарияланғаннан кейін 4 күн өтісімен

С) Арнайы жарияланғаннан кейін 1 ай уақыт өтісімен

Д) Арнайы жарияланғаннан кейін 15 күн өтісімен

Е) Арнайы жарияланғаннан кейін 10 күн өтісімен

36.Республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ адамдарды көрсетіңіз:

А) ҚР-ның азаматтығын өтініш арқылы алған адамдар.

В) 20 жасқа толмаған адамдар.

С) Шетел азаматымен некеге отырған азаматтар.

Д) Бас бостандығынан айырылған азаматтар.

Е) Әкімшілік жауапкершілікке тартылған азаматтар.

37.ҚР Президенті қандай жағдайларда Парламентті таратып жіберуі мүмкін?

А) Конституцияға қайшы заң қабылдаса.

В) Төтенше немесе әскери жағдай кезеңінде.

С) Президент өкілеттігінің соңғы алты айы мерзіміне.

Д) Парламент Үкімет бағдарламасын тоқтатып тастаса.

Е) Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын білдірсе.

38.Парламент құзіретіне кірмейтін мәселелерді көрсетіңіздер:

А) Конституциялық заңдарды қабылдайды.

В) Республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды.

С) Республикалық бюджетті бекітеді.

Д) Премьер-Министрді тағайындауға келісім береді.

Е) Соғыс және бейбітшілік сұрақтарын шешеді.

39.Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидат болуы үшін қойылатын талап:

А) Жасы 25-тен кем емес ҚР азаматы.

В) Тумысынан ҚР азаматы.

С) Жасы 18-ден кем емес ҚР азаматы.

Д) 5 жылдан кем емес уақыт ҚР азаматы

Е) Жасы 30-дан кем емес тумысынан ҚР азаматы.

40.Парламент палаталарының отырысы қандай жағдайда өткізіледі?

А) Әр палата депутаттарының жалпы санының 2/3-нің қатысуымен.

В) Әр палата депутаттарының жалпы санының 1/3-нің қатысуымен

С) Барлық депутаттардың жалпы санының

Д) Әр палата депутаттарының жалпы санының жартысының

қатысуымен.

Е) Әр палата депутаттарының жалпы санының 3/5-нің қатысуымен

41.Үкімет отырыстарының өткізілу уақыты:

А) Тоқсан сайын

В) Айына бір реттен кем емес.

С) Жыл сайын

Д) Айына екі рет

Е) Апта сайын

42.Әкімнің өкілеттігіне төменде көрсетілген қандай өкілеттілік жатпайды?

А) Бюджетті бекітеді.

В) Жергілікті жолаушылар тасымалдайтын транспорттардың маршрутымен қозғалыс графигін бекітеді.

С) Тұрған үй қорын бөледі.

Д) Денсаулық сақтау мекемелерін басқарады.

Е) Жер қатынастарын реттеуді жүзеге асырады.

43.ҚР Бас Прокурорының өкілеттік мерзімі:

А) Алты жыл

В) Жеті жыл

С) Төрт жыл

Д) Бес жыл

Е) Өмір бойы.

44.Жергілікті өзін-өзі басқару қалай жүзеге асырылады?

А) Әкімшілік аппарат арқылы

В) Тікелей тұрғындар арқылы және сайланбалы жергілікті өзін-өзі

басқару органдар арқылы.

С) Аудан, қала, облыс, әкімдерімен

Д) Облыс мәслихатымен

Е) Облыс әкімімен.

45.ҚР аумағында өзге мемлекеттердің саяси партияларына қызмет жасауға жол беріле ме?

А) Жол берілмейді.

В) Арнайы мемлекеттік органдардың рұқсатымен жол беріледі.

С) Егер бұл Заңда көрсетілсе жол беріледі.

Д) Халықаралық шарттарда көрсетілсе жол беріледі.

Е) ҚР Президентінің рұқсатымен жол беріледі.

46.Конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзіне не жатады?

А) Конституциялық заңдар.

В) Конституциялық Кеңестің қаулылары.

С) Халықаралық шрттар

Д) Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары.

Е) Конституция

47.Азаматтық алу туралы өтінішті қараудың жалпы мерзімі:

А) 1 айдан артық емес.

В) 1 жылдан артық емес.

С) 5 жылдан артық емес.

Д) 2 жылдан артық емес.

Е) 6 айдан артық емес.

48.Заң шығару бастамашылығы құқығына Парламент депутаттары мен Үкімет ие және бұл құқық тек қана.

А) Сенатта жүзеге асырылады.

В) Парламентте жүзеге асырылады.

С) Конституциялық Кеңесте жүзеге асырылады.

Д) Үкіметте жүзеге асырылады.

Е) Мәжілісте жүзеге асырылады.

49.ҚР Президентінің қызметіне кіретін құзіретті көрсетіңіздер:

А) Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын қамтамасыз етеді.

В) Бюджет жобасын бекітеді.

С) Парламент жұмысына жауап береді.

Д) ҚР азаматтығына қабылдау туралы мәселені шешеді.

Е) Үкімет қызметін басқарады, ұйымдастырады және тұрақты түрде жұмысына жауап береді.

50.Мемлекеттік құрылыс нысаны-дегеніміз:

А) Мемлекет аумағының оның жекелеген бөлшектерінің құқықтық

мәртебесінің және тұтасымен алғандағы мемлекеттің және оның

құрамдас бөліктерінің арақатынастарының сипатын айқындайтын

мемлекеттің аумақтық ұйымдастырылуы.

В) Мемлекеттік биліктің жүзеге асу әдістері мен тәсілдерінің

жиынтығы:

С) Мемлекетте жоғарғы биліктің ұйымдастыруы.

Д) Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлініске бөлінуі.

Е) Жоғарғы және жергілікті билік органдарының құзіреті

Наурызбаев Ерлан Амангельдинович


Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ




Редакционно-издательский центр Кокшетауского государственного университета имени Ш.Уалиханова Подписано в печать 12.12. 2012 г. Объем 8,5 пл. Тираж 10 экз.

Заказ № 50. Бумага ксероксная. Ризография. Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің баспаханасьнда басылған. Отпечатано в типографии Кокшетауского государственного университета

имени Ш.Уалиханова.

Наш адрес: Казахстан, Акмолинская область. г.Кокшетау, Ул.Абая, 76, РИЦ КГУ им.Ш.Уалиханова www.kgu.kz





Каталог: Книги
Книги -> 3. ҚАбдолов әдебиет теория – сының негіздері жоғары оқу орындарына арналған оқУ ҚҰралы мазмұНЫ
Книги -> “Қош,махаббат” Алматы 1988 жыл Ақынның жыр жинақтары
Книги -> Қазақcтан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Книги -> Көкшетау 2011 Құрастырғандар
Книги -> АҚША, несие, банктер
Книги -> А. А. Букаева 5В090200 Туризм мамандығына арналаған КӘсіби қазақ тілі
Книги -> М а 3 м ұ н ы қазақ тілі леқсикологиясына кіріспе қазақ лексикологиясының мақсаты мен зерттеу объекгісі лексика
Книги -> Қ а з а қ тіліні ң грамматикас ы 1 т о м Алматы, 1967
Книги -> Сүлейменова Зәуре Екпінқызы Қошанова Мараш Төлегенқызы

жүктеу/скачать 5,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2



©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет