Транскрипцияны реттеу -жасушадағы процестер жиынтығы, ол арқылы транскрипцияны бақылау жүзеге асырылады — ДНҚ матрицасындағы РНҚ синтезі — ген экспрессиясының кезеңдерінің бірі. Геннің транскрипциялық белсенділігін бірнеше механизм басқара алады. Бұл механизмдер прокариоттар мен эукариоттарда ерекшеленеді.
Эукариоттардағы транскрипцияны реттеу өзара байланысты екі деңгейде жүзеге асырылады
аппарат және транскрипция факторлары деңгейінде;
хроматин құрылымы деңгейінде.
Эволюция процесінде әртүрлі оперондарды қосу және өшіру үшін бірнеше жүйелер құрылды. Көбінесе реттеуші репрессор ақуызы оператор аймағына байланысты, ол РНҚ полимеразасының ДНҚ бойымен қозғалуына кедергі келтіреді және транскрипция бұғатталады. Алайда, егер белгілі бір төмен молекулалы зат (эффектор) репрессормен байланысса, онда оның формасы (конформациясы) оператор аймағына байланыса алмайтындай етіп өзгереді және транскрипция қайта басталады. Транскрипция жылдамдығын тездету немесе бәсеңдету үшін белсенді ақуыздар бар. Оператормен байланысқан кезде РНҚ полимеразасының қозғалысы тездетіледі, ал эффектормен байланысқан кезде ол белсенді болмайды және транскрипция жылдамдығы баяулайды.
Эволюция процесінде әртүрлі оперондарды қосу және өшіру үшін бірнеше жүйелер құрылды. Көбінесе реттеуші репрессор ақуызы оператор аймағына байланысты, ол РНҚ полимеразасының ДНҚ бойымен қозғалуына кедергі келтіреді және транскрипция бұғатталады. Алайда, егер белгілі бір төмен молекулалы зат (эффектор) репрессормен байланысса, онда оның формасы (конформациясы) оператор аймағына байланыса алмайтындай етіп өзгереді және транскрипция қайта басталады. Транскрипция жылдамдығын тездету немесе бәсеңдету үшін белсенді ақуыздар бар. Оператормен байланысқан кезде РНҚ полимеразасының қозғалысы тездетіледі, ал эффектормен байланысқан кезде ол белсенді болмайды және транскрипция жылдамдығы баяулайды.
Қорытынды
Ақуыз синтезіне қатысатын кез-келген байланыстың бұзылуы немесе жоғалуы әрдайым дерлік патологияның дамуына әкелетінін тағы бір рет атап өткен жөн, аурудың клиникалық көріністері синтезі бұзылған ақуыздың табиғаты мен функциясымен анықталады (құрылымдық немесе функционалды ақуыз). Кейде мутагендік факторлардың әсерінен және сәйкесінше генетикалық кодтың өзгеруі нәтижесінде анормальды ақуыздар синтезделеді (мысалы, орақ жасушалы анемиядағы гемоглобин). Бұл бұзылулардың салдары әртүрлі синдромдардың дамуында көрінуі мүмкін немесе өліммен аяқталуы мүмкін.Атап өткен жөн, алайда, бұл ағзаға қажетті қуатты механизмдерін қорғау. Генетикалық аппараттағы мұндай өзгерістер белгілі бір шектеулі ферменттермен тез танылады, өзгертілген тізбектер кесіліп, полимераздар мен лигазалардың қатысуымен тиісті нуклеотидтермен ауыстырылады.
