Қазақ тілінің ережелері 1-11 сыныптар үшін Фонетика - Фонетика – тіл туралы ғылымның бір саласы. Онда дыбыстар, екпін және буын, үндестік заңы қарастырылады.
- Қазақ тілінде 42 әріп және 37 дыбыс бар.
- Екі белгі бар: ъ-айыру белгісі, ь- жіңішкелік белгісі.
- Қазақ тілінде тән әріптер 10: ә,і,ң,ғ,ү,ұ,қ,ө,һ,ы.
- Дыбыстар(звуки): дауысты, дауыссыз.
- Дауысты(гласные)-12 дыбыс: а,ә,о,ө,е,э,ү,ұ,у,ы,и,і
- 1) Еріндік(5):ү,ұ,у,о,ө; Езулік(7):а,ә,е,ы,і,и,э;
- 2) Ашық(6): а,ә,о,ө,е,э; Қысаң(6):ү,ұ,у,ы,и,і,;
- 3) Жуан(5): а,о,ұ,ы,у; Жіңішке(7):ә,ө,ү,і,е,и,у,э;
- Дауыссыз (согласные)– 25 дыбыс: б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ,у(тау)
- қатаң(11):к,қ,п,с,т,ф,х, ч,ш,щ,ц
- ұяң(8): б,в,г,ғ,д,ж,з,һ,
- үнді(7): л,м,н,ң,р,й,у(уақыт)
- Буын(слог):
- ашық: а-на, қа-ла
- тұйық: ат, ақ, ән, ет
- бітеу: нан, тіл, қыс
- Тасымал - перенос
- Екпін(ударение) сөздің соңғы буынға түседі(постоянно падает на последний слог).
Үндестік заңы (Закон сингармонизма). - 1)Буын үндестігі (слоговой сингармонизм)
- 2) Дыбыс үндестігі (звуковой сингармонизм)
- Буын үндестігі
- жуан+жуан + жуан
- жіңішке+ жіңішке+ жіңішке
- Бағынбайтын қосымшалар(не подчиняются правилу)
- көмектес септіктің жалғаулары: мен,пен,бен
- нікі,дікі,тікі
- еке,тай,жан,сымақ,(әкетай, көкежан)
- шет тілінен енген қосымшылар: паз,қор,ғой,кер, гер,кеш,хана,күнем,дар,ист,изм,бан,тал,уар,ов,ев
- (әсемпаз, еңбекқор, Әуезов)
- Дыбыс үндестігі
- Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция)
| | | | | | - 2) Если слова оканчиваются на Ж,З, үнді или дауысты, то аффиксы начинаются с ұяң или үнді
| | - 3) Если слова оканчиваются на Ш, а прибавляемый аффикс начинается со звука С, то при произношении слова звук С превращается в звук Ш
| - Қаш+са – қашша
- Іш+сің - ішшің
| | | - Айт+бай – Айтпай
- Көп бала – көп пала
| - 5) Между слогами, если слог оканчивается на гласный, звонкий или сонорный, а следующий слог начинается на глухие ҚиК, то при произношении глухие ҚиК превращаются в звонкие
- Ғи Г
| - Қара+көз-Қара+ғөз
- Талды+қорған-Талды+ғорған
| - 2)Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция)
- Түбірдің соңғы буыны
- Последний слог слова
| | - 1) Если последний звук основы Қ,К,П, а прибавляемый аффикс начинается с гласного, сонорного или Д,Ж,З, то Қ,К,П озвучиваются Қ-Г, К-Ғ, П-Б
| - Жүрек+і –жүрегі
- Қасық+ы – Қасығы
- Мектеп+ім - мектебім
| - 2) Если к словам оканчивающимся на глухой П прибавить деепричастия –ЫП,
- І П, то П заменяется сонорным У.
| - Тап(найди)+ып – тауып
- Кеп(высохни)+іп- кеуіп кеуіп(в (высыхая)
| | | - Н+Б – М+Б Он бес – ом бес
- Н+П-М+П он парақ-ом парақ
- Н+М – М+М келген+мін – келгем+мін
| - 4) Если слова оканчиваются на Н, а прибавляемый аффикс или следующее начинается на Қ, К, Ғ,Г, то звук Н произносится как Ң
| - Н+Қ – Ң+Қ сән+қой – сәң+қой
- Н+Г – Ң+Г сен+гем – сең+гем
- Н+Ғ – Ң+Ғ тон+ға – тоң+ға
| - 5) Если слова оканчиваются на З, а прибавляемый аффикс или следующее начинается на С, то звук З произносится как С.
| - З+С – С+С
- жаз+са – жас+са
- күз сайын – күс сайын
| - 3)Тоғыспалы ықпал (прогрессивно- регрессивная ассимиляция)
- это влияние с двух сторон согласных звуков.
Достарыңызбен бөлісу: |
