3 і-тарау. Бастауыш мектеп кезеңінде шығармашылық қабілетінің дамуын зерттеудің теориялық негізі
Шығармашылық - нәтижелі оқыту негізі
жүктеу/скачать 298 Kb.
|
Дип.-01-Оқушылардың шығармашылық тапсырмалар арқылы ой - өрісін дамыту
Дип.-02
| 1.5. Шығармашылық - нәтижелі оқыту негізі.
Оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту - бүгінгі күннің талабы. Жалпы білім беру үрдісінде: - жаңа педагогикалық технологияларды ендіре отырып, оқыту үрдісінде демократияландыру және ізгілендіру, субъект қатынасын қалыптастыру, сабақтағы оқушының шығармашылық ролін аттырып, еркіндігін қамтамасыз ету, сол арқылы оқушылардың даралық интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін, бейімділіктерін ашу және дамыту. Шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде: - мәселені қарастыруда қырағылық, көрегенділікті; - ақылдың икемдігі, ойдың орамдылығын; - әрекетті бағалай білуді қарастырады; Адам әрекеті: - шығармашылықтардағы қарама-қайшылықтардың болуы; - әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы; - шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайлардың болуы; - шығармашылық түлғаның жекелік қасиеттерінің болуы; - нәтиженің жаңалығы; Бұдан шығармашылық - қайшылықтарды шешуге бағытталған, ол үшін жекелік қасиеттердің болуын талап ететін, нәтижеде әлеуметтік не жеке адам үшін мәні бар, соны жаңалыққа әкелетін адам әрекеті деген тұжырым жасалады. Шығармашылықтың негізгі сипаты жаңалық ашуға, жаңа тәсілдер табуға ұмтылу деп айтуға толық негіз бар. Шығармашылыққа, жаңа, тың нәрсе жасау тән десек, ертеден белгілі нәрсені қайталауды немесе көшіруді шығармашылық деп айтуға болмайды, бірақ бұрыннан белгілі таныс нәрселердің өзінен қандай да бір ерекшелік табу, оны жаңаша түрде жасау, ерекше қасиеттерін табу шығармашылыққа тән құбылыс деуге болады. Шығармашылық әрекетке - оқушының проблеманы көре білуі, өз іс-әрекетінің бағдарламасын жасай білуі және ойды іске асыру үшін жаңа идеялар алуы жатады. Оқыту сабактарының шығармашылық сипаты оқушының танымдық белсенділігін оятып, шығармашылық қабілеттерінің дамуына, тәртіптілік пен жолдастыққа, адамгершілік қасиеттеріне әсер етеді. Ұжымдық сабақтарда өзінің сыныптасының кемшілігін көруге, оған достық қолын созуға, өзгелердің ісінен сабақ алуға, саналылыққа, танымдылық, әлеуметтік ұстанымының қалыптасуына өз ортасының пікірінің әсері зор. Мұндай сабақтарда оқушылардың ұжымдық ой пікірлері қалыптасып, сыныптағылардың пікірі бойынша ортақ тұжырым жасауға үйренеді: ортақ іске өз үлесін қосады, жолдасының жауабына пікір айтып, бағалауға үйренеді; оқушының өзіндік жұмысы талқыланады: шығарма, реферат, баяндама, бақылау жұмысы, т.б; сайыстар ұйымдастырылып, оқушылардың жарысу серпінін туғызады; ортақ мақсаттарының болуы есебінен ұжымдық шешім шығады, болжамдар жасайды, эксперименттер жүргізіледі. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту проблемасын ұқыпты қадағалау, оқу процесінің тиімді болуында қандай көрініс табады? Жалпы үлгерім, яғни олардың шығармашылық қабілетін дамытуға және логикасын дамытуға бағытталған тапсырмалар тек білім мен ұқыптылығына ғана әсер етіп қана қоймай оқушылардың ойлау қабілетін дамытады. Баланың ойлау қабілетін дамыту мәселесі мектеп тәжірибесінде үлкен орын алады. Оқушы қабілетіне қарай ең басты мәселені айыра білсе, демек, ол күрделі шығармашылық мәндегі тапсырмаларды орындай алады. Оқушының шығармашылық қабілеті практикалық әрекеттері, ізденімпаздығы арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар -жаңа технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық қабілет қалыптасады. Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетін ұйымдастыратын, ұжымдық, шығармашылық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана оқушы интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Сонымен қатар, шығармашылыққа үйрету интеллектуалдық аспектісі ғана емес, оның психологиялық, мінез-құлық ерекшеліктерін көздейді. Оған жігерлілік, жаңа жағдайларға бейімделуге икемділік, қажырлылық пен табандылық, тәуелсіздік пен адамгершілік сезімі, ынтымақтастық, қажырлы еңбекке қабілеті, белгісіз жағдайдағы өзіне сенімділік, ақиқатты іздеудегі және қарым-қатынастағы адалдық жатады. Әр аудиторияда әр оқушыға байланысты мұғалім өзінің мақсатқа жету жолдарын іздейді. Оның басты шарты - аталған қасиеттерді көрсетуге тырысады. Оқушылардың шығармашылығын, ізденімпаздығын қалыптастыруда сыныптан тыс, жеке, ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық, пәндік апталықтар мен ғылыми шығармашылық апталық, жобалар, пәндік үйірмелер мен факультативтік сабақтардың маңызы зор. Барлық жұмыстарда оқушылардың қалауы, таңдауы мен ұсыныстарын ескеру қажет. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығы мен белсенділігін, шығармашылық бағыттылығына негізделген жұмыс түрлерін пайдалану - олардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Сондай-ақ мектептегі пәндік олимпиадалар, сайыстар, көркемөнер және техникалық көрмелер, түрлі шығармашылық кештер оқушылардың ізденіс қабілетін ұштап, дербес оң нәтижеге жетуге ықпал етеді. Оқу процесінде шығармашылық түсінігін жеке бастың қасиеті емес, оқушының оқу процесіндегі іс-әрекет құралы табыстың белгісі деп білу керек. Оқу процесіндегі негізгі мәселеле - оқушылардың белсенді іс-әрекеті және ол шығармашылықтың дамуына негіз болады. Оқушылардың іс-әрекеті неғұрлым үйлесімді, кемелденеген, тиімді оқыту әдістермен ұйымдастырылса, онда олардың белсенділігі де соғұрлым жоғары болып, шығармашылықтың дамуы қарқынды түрде көрінеді. Осы бағытта алғашқы маңызды қадамдар жасалып та үлгерді. Республикамыздағы қосымша білім беру жүйесін бағалау және мониторингін іске асыру мақсатында балалардың қоғамдық ұйымдары (135 тіркелген), мектептен тыс ұйымдары (649), үздік қосымша білім беру педагогтері (90 педагог), облыстарға тиесілі балалардың сауықтыру лагерлері (266 лагерь) бойынша негізгі мәліметтер банкі құрылды. Еліміздің барлық мектептен тыс ұйымдарымен дәстүрлі байланыс құралдары және электрондық пошта арқылы байланыстар орнатылды. «Қосымша білім және тәрбие. Внешкольник Казахстана» республикалық оқу-әдістемелік журналын шығару жүзеге асты. Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығының ақпараттық сайты ашылды және ол апта сайын жаңартылып отырады. Еліміздің барлық мектептен тыс ұйымдарын біріктіру мақсатында Интернетте бірыңғай портал құру жөнінде жұмыстар жүргізілуде (облыстық мектептен тыс ұйымдарда серверлер орнату, сайттар ашу және жаңарту, т.б.) Сондай-ақ, республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығында және республика деңгейінде өткізілген шараларға сапалық және сандық жағынан талдау жұмыстары жүргізілетін болады. Республикамыздағы қосымша білім беру жүйесіндегі жұмыстардың жағдайына талдау жасауға 2005 жылы өткен авторлық бағдарламалардың, мектептен тыс ұйымдардың және қосымша білім беру педагогтерінің республикалық байқауларының қорытындысы мүмкіндік туғызды. Дегенмен, жергілікті жерлерден жіберілетін кеңейтілген есептерсіз бұл мәліметтер толық болмайтыны және белгілі. Демек, бұл үшін білім беру ұйымдарындағы балалар мен жасөспірімдердің білім сапасын анықтау, мектептен тыс ұйымдардың қызметтерін бағалау, түрлі типті мектептен тыс ұйымдарды материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ғимарат алаңдары нормаларын анықтайтын белгілер (критерий) әзірлеу жөнінде алдағы уақытта қыруар жұмыстар атқару қажет. Сол сияқты республика бойынша қосымша білім беретін педагог кадрларға деген сұранысының болжамына талдау жүргізген жөн. Жүргізілген талдау жұмыстарының қорытындысы бойынша ҚР Білім және ғылым министрлігіне еліміздің жоғары оқу орындарында қосымша білім беретін мамандар даярлау туралы ұсыныс жасауға болады. Сондықтан қосымша білім беру ұйымдарының типтері және түрлері бойынша анықтау жұмыстарын жүргізу қажет. Оқыту үрдісі екі жақты процесс болғандықтан, оқушының өздік жұмысы, дербес іс-әрекетті мұғалімнің басшылығымен қатар олардың іздемпаздығын, белсенділігін, өз ықыласымен жасайтын әрекетін де керек етеді. Осыған байланысты кейбір педагогтар мен психологтар оқушылардың өздік жұмыстарын негізгі ерекшеліктері - олардың ықыласын және өз еркімен әрекет жасауына байланысты деп пікір айтады. Оқушылардың өздік жұмысының жоғарғы түріне олардың өз еркімен амал-тәсілдер қолданып жасайтын шығармалық жұмыстары жатады. Өз бетінше іздемпаздықпен жұмыс істей білу, яғни оқу материалын таңдау, жаңаны қабылдау мен меңгеру, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білу, оңайлы әдістерді таңдап алу, белгілі бір нәтижеге жетуге үмтылу, т.б. Оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың алғашқы болып табылады. Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары өзінен өзі пайда болады, ол мақсатты оқу қызметінің нәтижесі және өз кезегінде шығармашылық, практикалық сипаттағы әртүрлі тапсырмаларды орындау үрдісінде қалыптасады. Оқудағы дербестік оқып-үйренген тақырыпқа, пайда болған мәселеге, міндетке тұрақты ынталық пайда болумен, назар мен ой-сана әрекетінің бағыттылығымен (талдау мен жинақтау, салыстыру мен салмақтау, т.б.), оқып жатқан материалды түсінумен бейімделінеді. Белсендірудің қандай да тәсілі мен әдістерін пайдалануда оқушының қабілет дәрежесін ескеру керек. Күрделі танымдық міндеттерді танымдық қабілет дәрежесі жоғары оқушыларға ғана тапсыруға болады. Оқушыға таным күшіне сәйкес келмейтін, мүмкіндігінен жоғары, білім деңгейінен анағұрлым асып түсетін міндеттер жүктеу, білім беруде оңды нәтиже бермейді. Оқушылардың шығармашылық дербестігін, іздемпаздығын қалыптастыруда сыныптан тыс, жеке, ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық ой, пәндік апталықтар мен ғылыми - шығармашылық апталық, жобалар, пәндік үйірмелер мен факультативтік сабақтардың маңызы зор. Барлық жұмыстарда оқушылардың таңдауы, қалауы мен ұсыныстарын ескеру қажет. Оқушылардың танымдық іздемпаздығы мен белсенділігін, шығармашылық бағыттылығына негізделген жұмыс түрлерін пайдалану - олардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Сондай-ақ мектептегі пәндік олимпиадалар, сайыстар, көркемөнер және техникалық көрмелер, түрлі шығармашылық кештер оқушылардың ізденіс қабілетін ұштап, дербес оң нәтижеге жетуге ықпал етеді. Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық дербестігі мен іздемпаздығын қалыптастыруда мұғалімнің педагогикалық шеберлігі қажет. Мұғалім оқушыларға шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру мақсатында түрлі танымдық тапсырмалар дайындауда мынадай талаптар қойылады. - шығармашылық тапсырмалар дайындауда оқылатын пәннің жеке сипатын, мазмұнын ескеру; - шығармашылық тапсырмалар түрлі деңгейде болуы; - кезекті тапсырма бұрын берілген тапсырмамен байланыста және бір жүйеде берілуі; - білім мен біліктерін жетілдіретіндей болуы; - тапсырмалардың қарапайымнан күрделіге қарай өзгеруі; - оқушының жеке қабілеттерін ашатындай болуы және шығармашылық дербестігін дамытатындай дәрежеде болуы керек. Сонымен, оқушылардың дербес, шығармашылықпен жұмыс істей алу әрекеті мейлінше белсенділікті, ынталықты, іздемпаздылықты, өз еркімен жүйелі жұмыс істеуді талап етеді, оны оңтайландыру оқушының күнделікті рухани қажетіне айналдыру орта мектептің қазіргі кезеңдегі маңызды міндеті. Шығармашылық - оқушының танымдық қабілеттеріне мотивациялық тұрғыда басшылық жасау нәтижесінде туындайды. Оқушының шығармашылық дербестігінің пайда болуы оның іс-әрекетінен айқын аңғарылады. Ең әуелі оқушының іс-әрекетке деген көзқарасы өзгеріп, танымдық белсенділігі арта түседі. Оқушының шығармашылық дербестігі қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады. Шығармашылық дербестік әртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші екендігін көрсетеді. Мәселені шешуде талданған негізгі ұғымдардың көлемі мен мазмұнына үңіле отырып, оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мәні мынада деген тұжырымға келдік. - қоғамда болып жатқан өзгерістерді танып-білуге, ғылым жаңалықтарына түрақты қызығушылықтың пайда болуына; - оқу-танымдық міндеттер мен мақсаттарын орындауға талпыну; - білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылық; - оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы; - жеке тұлғаның сапалық көрсеткіші ретінде көрінетін қасиеттерінің дамуы; - жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңейуі; - тұрақты ізденімпаздық, шығармашылық іс-әрекетінің нәтижелі дамуына әсер етеді; Шығармашылық дербестік ұғымы төңірегіндегі тұжырымдар, анықтамалар бұл ұғымның өзіндік ерекшеліктерін, әртүрлі психикалық процестерден туындайтын интеллектуалдық, эмоциялық бағыттаушы (зейін, ерік) байланысын және жеке тұлғаға беретін білімнің маңызын ашып көрсетеді. Ғалымдардың бұл мәселе төңірегінде айтқан ойларын қолдай отырып, өз зерттеу пәнімізге байланысты шығармашылық дербестік ұғымына өз анықтамамызды береміз. Біздің пайымдауымызшы, шығармашылық дербестік - жеке тұлғаның танымдық қажетсінуі мен қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық іздемпаздығын қамтитын сан қырлы білім алуынан көрінетін, күрделі шығармашылық қалыптасуымен аяқталатын интеллектуалдық қабілет. Шығармашылық дербестік оқушы іс-әрекетінің сапасы ретінде көріне отырып, үнемі ізденіп, белсенді әрекет ететін жеке тұлғасының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Шығармашылық дербестік адам өмірін жаңа деңгейге көтеріп, түрлі туындылар мен жаңалықтардың шығуына негіз болып, жағымды эмоциялық көңіл-күй орнатады. Жүйелі жүргізілген зерттеулеріміз оқушының шығармашылық дербестігінің деңгейі, бағыты мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне тікелей байланысты екендігін көрсетті. Мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, оқу материалының түсініктілігі, мазмұндылығы, оқытуды ұйымдастырудағы тиімді әдіс-тәсілдер, мұғалім мен оқушы арасындагы жылы қарым-қатынас оқушылардың шығармашылық дербестігінің қалыпатасуына үлкен септігін тигізді. Демек, сабақтың жоғарғы деңгейде өтуі, оқушылардың дамуы мен дайындығына сәйкес әртүрлі әдістерді қолдану, жеке ерекшеліктерін ескеру, сабақта түрлі танымдық тапсырмаларды мейлінше кеңінен пайдалану оқушыларда оқу материалына деген қызығушылығын тудырады. Жұмыс түрлерін шығармашылық сипатқа өзгертіп, сабақтан тыс уақытта өздігінен ізденіп, белгілі бір оң нәтижеге жетуге бағыттау дербестіктің қалыптасуына негіз болады. Мәселен, бала сабақты жақсы оқиды, қабілетті, белсенді, бірақ оқу жұмысын ол міндеті ретінде түсінеді. Демек, баланың шығармашылық іс-әрекетке тұрақты қызығушылығы, ізденімпаздығы дамымаған. Мұғалімнің шығармашылық іс-әрекетке бағыттаушылығы болмаған жағдайда оқушыда «интеллектуалдық енжарлық» пайда болады. Шығармашылық дербестік жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және адамгершілік қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын белсендіретін қызықты интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс табады. Ол жеке тұлғаның қоғамда беделін көтеруде және оның өз-өзіне баға бере білуіне ықпал етеді. жүктеу/скачать 298 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|