ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АҒАРТУШЫЛАРЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ

ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АҒАРТУШЫЛАРЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ

В статье говориться о роли и место казахских просветителей в становлений и развития национальной педагогики в конце 19в. и в начале 20в. Также рассматривается и педагогические идеи педагога-просветителя М.Жумабаева.

In the article are considered the problems of development of Pedagogic at the beginning of XX century, concepts of the Kazakh educational specialists and application of the achievements to the modern Pedagogic.

1. 
   Қазақ жерінің шекараларына әскери-стратегиялық маңызы бар бекіністер салу және оларға Ресейдің басқа аймақтарын мекен еткендерді шоғырландыру.
   
2. 
   Саяси-құқықтық реформа жасау арқылы қазақ халқын өзін-өзі басқару, билік жүргізуден айырып, тіке басқаруды енгізу.
   
3. 
   Экономикалық саясатпен, яғни салық салу жүйесі арқылы жергілікті халықты қанау.
   

1. 
   Қырғыз-қазақ халқының бір ру басшыларын екінші ру басшыларына араз етіп, бірімен-бірін қас етіп,бірінің етін бірі жеуге себеп болыңыз.
   
2. 
   Сұлтандарын бірімен-бірін араз қылып, бірімен-бірін иттей тартыстырып,бірінің етін бірі жеуге себеп қылардай іс қылыңыз.
   
3. 
   Қырғыз-қазақтыңбасшы адамдарын сұлтандарымен араз қылып,сұлтандарын өз қол астындағы ақсақал адмдармен араз қылыңыз.Арасына от түскен уақытта жанып кетердей көкір-сөкір даярлай беріңіз» - деп сол кезге тән сұрқия саясат жүргізеді.
   

ХІХ ғасырдың 2-жартысынан бастап қазақтың жазба әдебиеті мен ұлттық тәлім-тәрбиесін қалыптастыруда, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин еңбектерінің тарихи маңызы зор. Олардың озық ойларын ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде, Ә.Диваев, М-Ж.Көпеев, Ш.Құдайбердиев, М.Сералин, А.Байтұрсынов, Ғ.Қарашев, С.Көбеев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев жалғастырып, ұлттық педагогика ғылымының туып, қалыптасуына көп еңбек сіңірді. XX-ғасырдың басында қазақ зиялылар қауымы да елдегі ауыртпалықты көре отырып, отарлаудан құтылудың бірден- бір амалы білім жолы екендігін түсіне білді.Жас жеткіншектерді ұлтжандылыққа тәрбиелеуде бабалар дәстүрін ұлтымыздың ұлы ағартушыларыА.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин жалғастырса, кейіннен олардың тәлімдік ойларын А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, М.Сералин, Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, С.Көбеев, Ш.Құдайбердиев тағы басқа ғұламалар XX ғасыр басында қазақ мектебінің негізіне қабыстырды. Осы және басқа зиялылар халықты сауаттандыру үшін өздері оқулықтар жазды, әдістемелік құралдар шығарды, шығармаларында оқу-білімді насихаттады.Өкінішке орай, көпшілік бұл зиялылардың педагогикалық еңбектерінен бейхабар болып, тек олардың саяси-қоғамдық істері жайында ғана білді.Сол себептен де, бұлардың педагогикалық іс-әрекеттері соңғы кезге дейін терең зерттелмей, таратылмай да келді.

Мағжан Жұмабаев өз еңбектерінде қазақ педагогикасының дербес, өзіндік нақышы бар, бала тәрбиесінде ұлттық қағидалардың жетекші орын алатындығын көрсетті.

Әсіресе, 1918-1926 жылдардың аралығында Мағжан Жұмабаевтың педагогика саласында өндіртіп еңбек еткен жылдары болды.

М.Жұмабаевты зерттеушілер оған бір жақты тоқтап, тек әдеби поэзиялық шығармашылығына басты көңіл бөліп отырды. Сонымен бірге көпшілік М. Жұмабаевты тек ақын ретінде ғана біліп, оның ұстаздық дүниетанымына онша көңіл бөлмей келді. Мағжанның ақындағы туа біткен табиғи дарындылығы болса, ал өмірдегі негізі мамандығы ұстаз-педагог болған. М. Жұмабаев заманынан озып туған педагог. Оған оның сол кездегі жазған мақалалары мен еңбектері, әсіресе, “Педагогика” оқулығы куә. А.Байтұрсыновты ұлттың сол кездегі идеялық ұстазы ретінде білсек те, педагогика саласында алғашқы болып фундаментальды еңбек жазған М.Жұмабаев деуге болады. Ол өзінің “Педагогика” оқулығында тұнғыш рет ұлттық педагогиканы психологиямен байланыстыра оқытудың тәсілдерін қарастырып, бала тәрбиелеудің және олармен қарым-қатынас жасаудың жолдарын ғылыми тұрғыдан көрсетті. Оның озық ойлы сол кездегі айтқан тұжырымдары бүгінгі күні де өзекті. ”Баланы заманына лайық етіп отырып, тәрбиелеу керек” - деген Мағжанның ойы бүгінгі күн үшін айтылғандай. Бүгінгі атом, компьютер, космос заманында оқушы ғылымның соңғы жаңалықтарын біліп қана қоймай, оны игере білу өмір талабы. Білім беру жүйесінің алғашқы баспалдағы мектепке дейінгі тәрбие. Сол себептен де Мағжан шығармашылығы мен танысу балабақшадан басталғаны дұрыс. Ол үшін балалардың жас шамаларына қарай Мағжанның өлеңдерін сараптап, бала бақшада өткізудің әдістемесін ұсыну қажет. Мектеп жасына дейінгі балаларға тәрбиелік мәні үлкен Мағжан өлеңдерімен үзінділер жаттатып, оларға ұлтжандылық, имандылық, махаббат сезімдерін ұялатуға зер салыну керек. Осыған орай:

• 
  Мағжанның балалық шағын оқытып, үйрету.
  
• 
  Мағжан өлеңдерін жатқа айтқызу.
  
• 
  Ақын-педагогтың шығармаларынан сахналық көріністер (“Батыр Баян”) қою,суретті альбом шығару.
  
• 
  Мағжан өлендеріне ән-шығарып, оны жұртшылық арасында кеңінен насихаттау. Біздің осындай тұжырым жасаумызға ең алдымен оның өмір жолының өзі куә болса, қала берді архив құжаттары мен педагогикалық еңбектері дәлел. Сондықтан да М.Жұмабаевты қазақ педагогикасының негізін қалаған және оның көш бастаушыларының бірі деп айтуымызға әбден болады. М.Жұмабаевтың әдеби- поэзиялық еңбектерін шолу жасағанда тағы байқағанмыз, оның барлық шығармарлары ұлттық нақышта жазылып, патриоттық руһқа толы, отансүйгіштік, түрікшілдік идеялар өзекті орын алған. Педагог-ақын өзінің әрбір шығармасы арқылы оқушыларды отансүйгіштік қасиеттерге тәрбиелеуге бағыттады. Оның «Педагогика» атты оқулығы тұнып тұрған халықтық педагогика мен психологиясы. Онда халықтың мінез-құлқы, әдет-ғұрпы, бала тәрбиелеу тәсілдері ерекше нақышпен суреттелген. Педагог-ғалым М.Жұмабаев халық педагогикасын ғылымилықпен баяндай отырып,оларды қолданудың әдіс-тәсілдерін жаңаша жағдайда пайданудың қажеттілігін ұсынды. Сол мұралар арқылы оқушыларды ізгілікке, адамгершілікке, адами ұлы қасиеттерге тәрбиелеудің жолдарын көрсетті. Сонымен бірге М.Жұмабаев халық педагогикасының бәрін оқу- тәрбие ісіне талғаусыз енгізе бермей, оны бүгінгі күн талабына сай жаңаша, өркениетті жағдайға пайдаланудың жолдарын меңзейді. М.Жұмабаевтың қазақ педагогикасына енгізген ерекше жаңалығы, оның ұлттық психология ғылымына қосқан үлесі. Ол психологиялық ғылыми қағидаларды зерттей келе, оны қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық психологиясына жақындатуды қарастырды. Пәндерді оқытуда қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, сабақта пайдалану, дамыта оқыту, бала қиялын, фантазиясын өсіру,өздік ойлау процесіне ерекше мән беріп отырудың қажеттілігін М.Жұмабаевтың оқытудағы басты тәсілдердің бірі ретінде қарстырады. Әсіресе,тіл мәселесіне келгенде баланың бастапқы (1-4) сыныптарда тек қазақша оқу керектігін дәлелдеді. Сонымен бірге, баламен жұмыс істейтін үлкендердің таза әдеби қазақ тілінде сөйлеп, тіл тазалығын сақтау қажеттілігін алдыңғы орынға қоя білді. Сонымен бірге М.Жұмабаев шығармаралын негізінде мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда пайдалануға болатындығы көзіміз жетті. М.Жұмабаевтың қазақ ұлттық педагогикасына қосқан нақты үлесі туралы айтатын болсақ былайша тұжырымдауға болады;
  

1. 
   М. Жұмабаев XX ғасырдың 20 жылдары қазақ ұлттық педагогикасымен психологиясының ғылыми негізінің қалаушыларының бірі бола білді.
   
2. 
   Ұлттық мектептің қажеттілігін айта отырып, оқу – тәрбие ісінің халықтық сипатта болуын, білім беруді әсіресе, бастауышта таза қазақ тілінде оқытуды алға тартты.
   
3. 
   Ешкімге, ешқандай мемлекетке еліктемей қазақ халқының өз мектебі, оның сара жолы болуын қалады. Яғни, ол: “Әрбір ел келешегін негізгі балаларын тәрбиелейтін, дайарлайтын мектебін салмақ.Бір елдің тағдыры мектебінің құрылысына байланысқан нәрсе...” деген тұжырымдама айтады.
   
4. 
   М.Жұмабаев бала тәрбиесінде ізгілік педагогикасын алғаш ұсынған ұстаз.
   
5. 
   Оқушыларға таза қазақ тілінде білім беріп, қазақ тілінің мәртебесін көтеруді ұсынады.
   
6. 
   Халықтық педагогиканы басшылыққа ала отырып, оны әлемдік өркениетті елдірінің педагогикасы мен ұштастыруды уағыздады.
   
7. 
   Мұғалімдердің әрдайым білімдерін жетілдіріп, олардың жан-жақты білімдар болу, қажеттілігін көтерді.
   

Осыған орай төмендегідей ұсыныстар жасуға болады:

1. 
   М. Жұмабаевтың педагогикалық еңбектерін терең зерттеп, оның тәлімдік, тәрбиелік ой-пікірлерін (идеяларын) педагогикалық колледждермен орта мектептің оқу- тәрбие ісіне жүйелі еңгізу.
   
2. 
   Жоғары оқу орындарында, педколледждерде,қазақ педагогикасының тарихының бағдарламасына М.Жұмабаевтың педагогикалық ой-пікірлерімен,өмірі шығармашылығын кеңінен еңгізіп оқып үйрену.
   
3. 
   Мұғалімдер біліктілігін арттыруда М. Жұмабаевтың ұстаздық тәлімгерлік ой-пікірлерін және “Педагогика” оқулығын кеңінен оқып зерттеу.”Мағжантану”курсын еңгізу.
   
4. 
   М.Жұмабаевты қазақ халқының ұлы педагогы, тәлімгер-тәрбиеші әдіскері ретінде танып, қазақ педагогика тарихынан өзіне лайықты орнын беру. Жоғары және орта мектептерде М.Жұмабаевтың педагогикалық еңбектерін арнайы курс ретінде оқуға зер салу.Оның портретін ұлы педагогтар қатарына еңгізіп, ілу.
   
5. 
   Оқушыларға ұлт және адамгершілік, отансүйгіштік, азаматтық тәрбие беруде М.Жұмабаевтың тәрбие туралы идеяларының педагогикалық еңбектерін, адамзаттық құндылық идеясымен байланыстырып, бүкіл әлемдік педагогика тұрғысынан қарап бағалау.
   

Бүгінгі таңда Батыс пен Шығыс, Еуропа мен Азия идеологиясының қарама-қайшылық кезеңінде ұлттық идеологияны қалыптастырып, жастарды жат идеология ықпалынан аман алып қалу ең өзекті мәселе болып саналады. Әр нәрсеге еліктегіш келетін жастарды Батыстың бейресми мәдениеті мен моральдық азғындаушылық іс-әрекетінен аман алып қалудың бірден-бір жолы - ұлтымыздың тарихы мен халық педагогикасы арқылы тәрбиелеу болмақ. М.Жұмабаев өз ғасырынан озып туған ғұлама адам. Ол ұлы ұстаз,ақын, философ, әдебиетші,тарихшы. Оны оқып, зерттеу бүгінгі ғалымдар мен ізденушілер үлесіне тиесілі болмақ. Мағжанның әділ бағасын беру, бүгінгі ұрпақ үлесіне тиісті. М.Жұмабаевтың өмірі мен өнегесін, оның әдеби-педагогикалық мол мұрасын жүйелі түрде оқу-тәрбие ісіне енгізіп, жас жеткіншектерді тәрбиелеуде қолдансақ, олардың жан-сезіміне, Отанға, ел-жұртқа деген сүйіспеншілік, нық сенім, ұлтжандылық, ұлы адами құндылықтарды қалыптастырамыз. Тағдыры тәлкекке түсіп, қасірет пен қайғы шырмауынан шыға алмай, қатыгез заманның құрбаны болған осынау аяулы жан, әліде болса, қоғамнан өз бағасын толық алған жоқ, оның бізге айтып кеткен аманатын біз әлі орындаған жоқпыз.

Қазіргі жаһандану дәуірінде, Қазақстан бірнеше сырт мемлекеттердің қоршауында тұрғаны анық. Олай болса, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен айтсақ: «...біздің ұрпағымыз өзіне тән тектілігімен, бұлалығымен, жасқануды білмейтін тәкаппарлығымен, батылдығымен, айлалығымен дараланатын Барыс болмақ. Ол, ешкімге бірінші болып шабуыл жасамайды, әрі тікелей соғыстардан тартынатын болады. Бірақ, ол өзінің еркіндігі, тұрағына, ұрпағына қатер төнген жағдайда, ол бұларды басын тігіп, бойындағы барын салып қорғайтын болады. Ол сыптай да, серпінді болуға және семіздік пен жалқаулыққа бой алдырмауға тиіс, әйтпеген күнде ол қатаң табиғи ортада өмір сүре алмайды» - деп тұжырымдаған.Ендеше, бүгінгі жас ұрпақты Мағжан Жұмабаев сынды ұлттың ұлы ұлдарының үлгісінде оқытып, тәрбиелеу-қазіргі заманның алға қойып отырған міндеттерінің бірі болса керек.
ӘДЕБИЕТ

1. 
   Н.Назарбаев.ҚР-ы мұғалімдерінің 2-шіқұрылтайындағы сөзі
   
2. 
   Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. - 448 б.
   
3. 
   Бекмаханов Е. Қазақстан тарихы. - Алматы: ҚМБ, 1960. – 350 б.
   
4. 
   Тажибаев Т. Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века. - Алма-Ата: Казахстан, 1965. - 163 с.
   
5. 
   Сембаев Ә.І. Қазақ совет мектебінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1967. – 150 б.
   
6. 
   Құнанбаев А. Шығармалары. 2 томдық.- Алматы: Жазушы, 1968.-350 б.
   
7. 
   Уәлиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1980. - 416 б.
   
8. 
   Ы. Алтынсарин. Таңдамалы педагогикалық мұралары. - Алматы: Рауан, 1991. - 200 б.
   
9. 
   Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. /құрастырған Шәріпов Ә.,
   
10. 
    Дулатұлы М. Шығармалары: мақалалар, зерттеулер. 2-том. - Алматы: Ғылым, 1997. - 344 б.
    

В данной статье автор затрагивает актуальные проблемы современного казахстанского общества воспитание высоконравственной личности. Главную роль в воспитании и образовании молодежи выполняет учитель, который прививает любовь к национальным ценностям казахского народа: к родной земле, ее истории, к государственному языку. Поднимая статус государственного языка, используя казахский язык и казахскую литературу учителя предметники воспитывают в молодом поколении патриотические высокие чувства.

In the article the author speaks of the problems connected with the modern Kazakh society, about the necessity of education of the moral personality. The main part in the education of the students plays a teacher. The teacher teaches them to love the national values of the Kazakh people, to love their native land and history, to know their state language. Raising the status of the state language using the Kazakh language and the Kazakh literature the teacher educates the young generation to love their Motherland training high patriotic feelings.

Бүгінгі таңда Егеменді еліміздің білім беру ісінде түбегейлі өзгерістер, мен жаңалықтар болып жатқаны мәлім.

Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- дей келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...”,- деп, баяндалған аманатында ұлттымыздың болашағы мен ұрпақ тағдыры зиялы ұстаздар қолында екендігін аңғарамыз. Жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат еткен ұстаздар қауымы, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. "Мектептің жаны- мұғалім",- деп А.Байтұрсынов айтқандай жан - жақты дамыған дарынды тұлға қалыптастыру заман талабына сай рухы өр, діні таза азамат тәрбиелеу ұстаз құзырында.

Білім мен тәрбие егіз ұғым. Білім - парасаттылыққа, тәрбие - адамгершілікке уағыздайды. "Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз білім адамзаттың қас жауы" деген ұлы ғұлама әл-Фарабидің сөзі дәл айтылған.

Келешекте еліміздің өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болып табылатын парасатты және бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң маңызы зор. Бiлiммен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақ қана, болашағын барынша болжай алатын, бүгінгі қоғам сұраныстарына жауап беретін тұлға ретiнде танылатыны анық.

Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері – рухани және адами қасиеттер, құлықтылық (моральдық нормалар) үлгілері бар. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие-ұлттық тұрғыдағы тәрбие үлгісі болып табылады. өйткені, мұнда тәрбиенің негізін замандар бойы қалыптасып келген асыл рухани құндылықтар және биік ізеттілік пен құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір–салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды. Ұлттық тәрбие – адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпы – адамзаттық рухани құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен үндесіп жатады. Бұлар бір-бірін байытып, құнарландырып отырады. Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр алған адам – рухани бай адам. Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдан мәдени және рухани құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл адам дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет – тұнып тұрған рухани қазына. Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт-дәстүрі мен наным-сенімі болсын – мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты рухани дүниелер. Әсіресе, наным-сенімнің әрбір халықтың өмірінде алатын орны өзгеше.

Ұлттық тәлім-тәрбиенің дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан қазақтың көптеген зиялы оқымыстылары жеке басқа табынудың құрбаны болды, қудалауға түсті. Мұның өзі ұлт мәдениетінің өсуін үлкен тежелуге әкеліп соқтырды. Халық педагогикасы жөнінде ғылыми-зерттеулер жүргізуге шек қойылды. Ұлттық салт-дәстүрлерді дәріптеу, өмірге енгізу санадағы ескінің сарқыншағы деп бағаланды. Халықтық дәстүрлер өзінің қоғамдық мәнін жойып, отбасылық мәнге ғана ие болды. Оның өзі бертін келе, мектеп, жоғарғы оқу орындарының тәрбие жұмыстарының негіздеріне кірді. Тәрбиелік жұмыстар коммунистік идеологияға негізделіп, оқу-тәрбие жұмыстары негізінен орыс тілінде жүргізілуіне байланысты қазақ тілі біртіндеп өмірден шеттеле бастады.

Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар орыс тілінің аудармасы негізінде пайдаланылып, қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері ескерілмеді. Жан-жақты тәрбие беруде үлкен жауапкершілікті мойындарына алған жастар ұйымдары негізінен коммунистік тәрбие принциптеріне сүйенді. Оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәлім-тәрбиенің ерекшеліктерімен санаспады, ұлттық тәрбиедегі ұрпақ сабақтастығы сақталмады. Осыған орай кейбір мәселелердің басын ашып алмай тұрып патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қою мүмкін емес екені анық. Республикамыз бір саяси құрылымнан екіншісіне ауысып, басқару жүйесі жаңа сападағы қарым-қатынасқа бет бұрған өтпелі кезеңде қазақ этнопедагогикасы негізінде тәрбие беру жұмыстары дағдарысқа ұшырағаны белгілі. Бұндай жағдайда заман ағымына қарата пайда болған тың ұғымдарды айқындап, оларға анықтама беру қажеттігі туындады.

Ұлттық тәрбиені қалыптастыруда салт-дәстүрлердің атқаратын орны ерекше. Ұлттық патриотизм дегеніміз – ең алдымен қазақ халқына сүйіспеншілікпен қарау, оның ұрпақтан ұрпаққа үзілмей жалғасып келе жатқан құндылықтарын бойына сіңіру. Тереңірек пайымдасақ, мұның өзі ұлттарды ұлылауға бағытталып, ілгеріде жүргізілген кереғар ұлт саясатының кесірінен ұмтылып қалған дәстүрлердің жаңғаруы ұлттық патриотизмін күшейте түсіру. Жалпы мектеп табалдырығындағы оқушыларға қазақ этнопедагогикасы негізінде патриоттық тәрбие беру ісінің маңызы зор екенін біз өз зерттеулерімізден көріп жүрміз. Өйткені егеменді ел болған соң сол елдің елдік белгісі ұлттық патриотизм тәрбиесі айқын көрінуге тиіс.

Ұлттық қасиеттерімізді ұрпақ бойында қалыптасуы қоғам игілігі үшін маңызды. Оқушыларға ұлттық құндылықтар негізінде тәрбие беру мектеп табалдырығынан басталуы керек. Этнопедагогика – ұлттық тәрбие негізі деп білеміз. Ал ұлттық тәрбие ғаламдағы құндылықтарды бойына сіңіріп, өз құндылықтарын арттыра береді. Бірақ ол өндіріс және экономика сияқты «ғаламдастыруға» келмейді, өркениеттілік пен дамып, қалыптасады. Қазақ этнопедагогикасы - өркениеттілік қасиеттерді бойына сіңірген ғылым. Сондықтан оқушылар ұлттық тәрбиемен сусындасын десек, қазақ этнопедагогикасы негізінде ұлттық тәрбие берудің тарихын жүйелі талдап, зерттеп, орта мектептерде келешек ұрпақ тәрбиелеуде ұлттық тәрбие негіздері енгізілуі керек. Ұлттық құндылықтардың негізгі білім беру құралдары: ұлттық тіл, ұлттық-әдеп ғұрыптар мен салт-дәстүрлер, ауызекі халық шығармашылығы, ұлттық тарих, ұлттық сәндік-қолданбалы өнер, ұлттық ойындар, тағы басқалар, ұлттық патриотизм болып табылады.

Ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әрбір оқытушы өз тәрбие жұмысының негізгі мақсатын от жүрегі Отан деп соғатын жастар тәрбиелеу деп алса, ұлт болашағына, ел тыныштығына сеніммен қарауға болады.

Білім мекемесі қашанда оқу - білім мен тәрбие ордасы болған. Орта мектепте оқытылатын әр пәннің өзіндік өмірлік мәні бар. Дегенмен, орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесінде қазақ тілі мен әдебиет пәнінің алар орны, оның маңызын ешқандай өлшеммен өлшеуге болмайды.

Бұл пәндердің жас ұрпақ болашағына, тыныс-тіршілігіне тигізер ықпалын тілмен жеткізу мүмкін емес.

Қазақ тілінің көркемдігін, сұлулығын шәкірт санасына дарыта отырып,әдебиет арқылы адамгершілікке, қоғамдық-әлеуметтік ортадағы жағдайларға орай адам тағдырын суреттеу арқылы өмірді танытып, адами асыл мұраларға жетелейді.

Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани құндылықтарды елеп-екшеп және рухани құндылықтардың қорына өлшеусіз үлес қосатын мұраларын зерделеп зерттеу бүгінгі ұрпақ тәрбиесінің керегіне жарату, өзекті мәселелердің бірі болуда. Шынымен, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақтар ғана ұлт тағдырын тереңiнен таразылап, болашағын барынша болжайтын қоғам сұраныстарына жауап беретін және барынша әлеуметтенген тұлға ретiнде танылатыны анық.

Сонымен, жас ұрпақты тәрбиелеу жұмысы қазіргі білім жүйесінің қажетті компоненті болып табылады. Тәрбиенің күрделі процесінің маңызды бір қыры оқушыларды ұлттық құндылықтар негізінде тұлғасын тәрбиелеу болуы тиіс. Жастарды патриоттық рухта тәрбиелеу тек қоғам мен мемлекеттің сұраныстарына ғана емес, әрбір оқшының дара тұлғалық дамуына бағытталған педагогика ғылымының қазіргі бағыттарына да сәйкес келуі қажет. Өйткені отанға сүйіспеншілік адамның өзін тұлға ретінде сезінуіне, өз елін мақтан тұтуына, өзін онымен байланысты сезінуіне мүмкіндік береді, ал бұл болса, оның өмірде өзіне сенімді болуына, рухани және адамгершілік құндылықтарының артуына септігін тигізеді. Оқушылардың бойында патриотизмнің белсенді немесе баяу дамуы жеке тұлғаның қажеттіліктеріне, мүдделеріне, мотивтеріне байланысты.

Қазіргі уақытта «Қазақстандық керемет» деген ұғым пайда болды. Ол тек бастамасы. Оған нағыз сай болу үшін жан-жақты дамуымыз керек. Қазақ – құдіреттілігі, имандылығы, адамгершілігі көзінен, жүрегінен көрініп тұрған, патриоттығы ішінде ұйып жатқан кең халық. Бүкіл білім беру жүйесі арқылы осыларды сыртқа шығару, жоғарғы дәрежеге көтеру қажет, ол үшін сапалы ұлттық тәрбие керек. Бұл сырттан ғана келетін әсер емес, ол іштен шығатын, дамитын, қалыптасатын ерекше қасиет. Ол қазақ менталитетінің ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан халыққа тән санамен келген ойлау нәтижесі.

Қазақы дүниетаным, ақыл-ой, тағылымдық ұлағат ғасырлар бойы шыңдалып қалыптасты. Сан ғасырлық ұлттық тәрбиенің этнопсихологиялық негіздерін бір арнаға түсіріп, қазақ ойшылдары мен ағартушыларының, қоғам қайраткерлерінің еңбектеріндегі ұлттық тұлға тәрбиесі туралы ой - пікірлердің дамуын, халқымыздың шынайы ұлттық тұлғасы болған ақын - жазушы, ғалым және қоғам қайраткерлерінің үлгі-өнегесін тәрбие мәселесінде пайдалану да қарастырып келеді.

Қазақ этнопедагогикасындағы білім өз мәні жағынан оқушылардың ішкі дүниесін, оның рухани – адамгершілік келбетін қалыптастыруға бағыттала алуы мүмкін және солай бағытталуы тиіс. Қазақ этнопедагогикасының бұл арада ерекше мүмкіндіктері бар. Өйткені оның мазмұнында ұлттық құндылықтар жарасымды үйлесім тауып жатады. Мұның өзі халқының өзіне тән ұлттық ерекшелігін терең танып, көре білуге мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда еліміздің шын мәнінде егемендігі танылып, ұлт тағдыры, ұлт тілі және адам тағдыры жөніндегі жаңаша түсінік қалыптасуда.

Адам әрқашан даму үстінде. Жалпы, барлық адамзат шапшаң қарқынмен ілгері жылжып отырады. Демек, біз де осы игі істе өз үлесімізді қосуымыз керек.Ол үлес мемлекеттің дамуына, тіліміз бен мәдениетіміздің өркендеуіне қосқан үлесіміз болады. Тіліміздің мәртебесін көтере отырып, біз ата-бабамыздың, халқымыздың мәдениетін жандандырамыз. Ендеше, мектеп табалдырығында ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да парасатты тұлғаны тәрбиелеу тіл жанашырларының құзырында.

1. 
   Мемлекетiк “Мәдени мұра” бағдарламасы, Егемен Қазақстан, №311-312, 29.11.2003, №184-188, 16.08.2005. -Б.14-17
   
2. 
   Педагогика және психология //Қазақ тілі терминдерінің салааралық ғылыми түсіндірме сөздігі.А:Мектеп, 2002, 251 бет.
   
3. 
   Отансүйгіштік тәрбие-басты міндет //Қазақстан мектебі. - 2005. - №5-6. - Б.3-5.
   
4. 
   Қазақ этнопедагогика құндылықтарын патриоттық тәрбиеге қолдану. //Экологияның өзекті мәселелері: ІІІ халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. Т.2. - Қарағанды: ҚарМУ, 2004. - Б.234-235.
   

Оқу қызметіндегі дербестіктіқалыптастыру қыруар қасиеттерге итермелеудің және осы шақтағы қызмет түрлерінің көрінісі болып табылады

The formation of self – consciousness in learning activities is a prerequisite of manifestation of many qualities in other activities, not only in those, in which the students are included in the present time but also those which he need in future.

В узком смысле понятие самостоятельности используется для характеристики отдельных личностных свойств человека или мышления. Самостоятельность - это характеристика воли, которая непосредственно связана с инициативностью. Самостоятельность проявляется в способности осознанно принимать решения и в умении не поддаватьсявлиянию различных факторов, препятствующих достижению поставленной цели. Самостоятельный человек способен, критически оценивая советы и предложения других людей, действовать на основе своих взглядов и убеждений и при этом вносить в свои действия коррективы, сформированные на основе полученных советов.

В последние годы большую актуальность приобретают вопросы становления школьника как субъекта, достижения такого уровня развития учащихся, когда они оказываются в силах самостоятельно ставить цель деятельности, актуализировать необходимые для решения задачи знания и способы деятельности, когда они могут планировать свои действия, корректировать их осуществление, соотносить полученный результат с поставленной целью, то есть самостоятельно осуществить учебную деятельность.

Постоянное совершенствование знаний и умений, самообразование - неотъемлемые составные части жизни каждого работника производства. Поэтому важно со школьных лет обучать молодёжь этим умениям, используя все возможности изучаемого предмета, его содержание, методы и формы учебной работы. Необходимо, обучая учащихся предмету, чаще предоставлять учащимся возможность самостоятельно работать с книгой на уроках. Эти умения важны для пополнения знаний путём самообразования и для последующей трудовой деятельности. В процессе обучения он должен достичь определённого достаточно высокого уровня самостоятельности, открывающего возможность справиться с разными заданиями, добывать новое в процессе решения учебных задач.

Сегодня ребёнок, переступающий порог учебного заведения, вышеуказанными умениями не владеет [1].

О необходимости формирования самостоятельности учащихся в процессе обучения писал ещё К.Д. Ушинский: "...Необходимо постоянно помнить, что следует передавать ученику не только те или иные познания, но и развивать в нем желание и способность самостоятельно, без учителя, приобретать новые познания... дать ученику средство извлекать полезные знания не только из книг, но из предметов, его окружающих, из жизненных событий, из истории собственной души. Обладая такой умственной силой, извлекающей отовсюду полезную пищу, человек будет учиться всю жизнь, что, конечно, и составляет одну из главнейших задач школьного обучения"[2].

Процесс познавательной деятельности сложен и многообразен.Различают три главных звена самостоятельной деятельности учащихся:

1. 
   Выделение школьником познавательной задачи, т.е. умение выбрать цель, увидеть задачу;
   
2. 
   Подбор, определение и применение адекватных способов действий, ведущих к решению задачи, т.е. умение выбрать пути и средства для ее решения;
   
3. 
   Выполнение операций контроля за тем, решается ли поставленная задача найденными и применяемыми способами, т.е. умение применять усвоенные знания и навыки в процессе практической реализации решения задачи.
   

Самостоятельные работы классифицируют по следующим признакам:

1. 
   Дидактические цели (самостоятельные работы для повторения опорных знаний и подготовки к восприятию нового материала, для изучения нового материала, для систематизации знаний, для закрепления знаний, проверочные, контролирующие.)
   
2. 
   Характер познавательной деятельности учащихся (копирующего характера, частично-поискового, исследовательского характера).
   
3. 
   Форма организации работы учащихся (фронтальные, групповые, индивидуально-дифференцированные).
   
4. 
   Источник знаний и средства обучения (с учебником, справочником; по составлению плана, конспекта; с раздаточным материалом; по выполнению опытов; с устным и письменным решением задач; по написанию диктантов).
   

Во-вторых, повышение степени самостоятельности достигается за счёт такого построения обучения, в процессе которого осуществляется переход от указаний учителя на необходимость использования определённых знаний и действий в решении учебной задачи к самостоятельному отысканию подобных знаний и действий.

В-третьих, формирование учебной деятельности школьников должно предусматривать такую организацию работы, при которой учащиеся переходят от формирования отдельных операций выполняемых действий к формированию всего действия. Подобная работа должна иметь место как по отношению к конкретным, так и общим учебным действиям, по отношению к отдельным процессуальным компонентам учебной деятельности и к процессу решения учебной задачи в целом.

В-четвертых, степень самостоятельности учащихся будет возрастать и в том случае, если они будут переходить от овладения действиями в готовом виде к самостоятельному открытию отдельных действий и их систем. Причём очень важно, чтобы и здесь предметом деятельности учащихся были конкретные и общие действия, структура конкретной деятельности и учебной деятельности в ее специфическом значении.

В-пятых, повышение степени самостоятельности должно иметь в виду переход учащихся от осознания необходимости овладения данным конкретным умением к осознанию важности овладения целостной структурой учебной деятельности.

В-шестых, переход от задач репродуктивного характера к задачам творческим, требующим использования знаний и действий межпредметного характера.

Нетрудно заметить, что во всех случаях речь идёт о постепенном сокращении меры помощи учащимся в осуществлении учебной деятельности, о превращении их всубъектов этой деятельности [1]. Очевидно, что данное положение особенно значимо как в теоретическом, так и практическом плане организации учебного процесса, поскольку осознание школьником мотивов, целей, способов, приёмов учения, осознание себя как субъекта учебной деятельности требует такого построения обучения, при котором развивается активность, самостоятельность обучаемого, постепенное превращение его из объекта педагогического воздействия в субъекта осуществляемой учебной деятельности. Такой переход возможен, если правильно строятся взаимоотношения учителя и ученика, в ходе развития которых активные функции постепенно передаются обучаемому. Так как учитель это главный направляющий учебного процесса, ему необходимо правильно контролировать работу учащихся и следить за тем, на каком этапе урока учащимся необходимо работать самостоятельно.

1. Организация самостоятельной работы учащихся при повторении и закреплении опорных знаний и умений.

Цель: Подготовка учащихся к восприятию нового материала.

Это значит, прежде всего, повторить факты, понятия, теоритические положения, с которыми связано содержание нового материала, т.е. воспроизвести опорные знания. Учителю необходимо проверить усвоение этих опорных знаний, чтобы убедиться в готовности учащихся к изучению нового материала.

Формы организации работы:

1. 
   фронтальные письменные работы частично-поискового характера;
   
2. 
   групповые самостоятельные работы;
   
3. 
   комбинированные задания
   

1. 
   использование тестов;
   
2. 
   диктантов;
   
3. 
   заданий для самопроверки правильности ответов.
   

2. Значительное место в процессе обучения занимают методы самостоятельной работы учащихся по восприятию и осмыслению новых знаний.

Цель: Научить учащихся самостоятельно приобретать знания, формировать умения, применять полученные знания.

Это очень важные методы. К.Д. Ушинский, например, считал, что только самостоятельная работа создаёт условия для глубокого овладения знаниями и развития мышления учащихся. П.Ф. Каптерев подчёркивал, что каждый новый шаг в усовершенствовании школы был применением начал самообразования к школьному образованию юношества [3]. Практика показывает, что слушание рассказа учителя, даже сопровождаемое конспектированием, не столь эффективная форма усвоения нового материала по сравнению с самостоятельной его проработкой под руководством учителя. Но самостоятельное изучение нового материала можно организовать только тогда, когда его содержание раскрывается в значительной мере на основе приобретённых ранее знаний и умений. Работа учащихся будет активной тогда, когда они достаточно хорошо подготовлены к выполнению действий, требующихся по заданию.

Усвоение понятие - более сложная деятельность. Для этого требуется выявить существенные признаки, т.е. правильно применить сравнение, провести анализ, установить аналогию изучаемого материала. Элементы творческого мышления проявляются при нахождении всевозможных связей в изучаемом материале.

Самостоятельно и активно разбираться в новом материале учащиеся будут тогда, когда учитель сумеет пробудить в них интерес к исследованию. Исследовательская деятельность-это совокупность действий поискового характера, ведущих к открытию неизвестных учащимся фактов, теоретических знаний и способов деятельности. Учащиеся таким путём знакомятся с основными методами исследования, овладевают умениями самостоятельно добывать знания. Важно, чтобы в процессе выполнения самостоятельных заданий, учащиеся не только усваивали основные теоритические положения, но и приобретали необходимые умения. На уроках наряду с индивидуальной самостоятельной работой можно использовать парную и коллективную формы работ, тем самым учащиеся общаются, оказывают помощь друг другу. Самостоятельная познавательная деятельность способствует более осмысленному и заинтересованному изучению материала, приобретению навыков самообразования, повышает прочность и осознанность знаний, вырабатывает навыки общения. К урокам самостоятельного изучения учитель может готовить вопросы, упражнения, выполнение которых предусматривает познавательную деятельность различных уровней: репродуктивную или творческую.

3. Самостоятельная работа учащихся при закреплении знаний и умений.

Цель: Закрепить знания и умения, полученные на уроке.

Знания и умения учащихся необходимо закрепить, чтобы добиться осмысления связей между ранее усвоенными понятиями и вновь приобретёнными, обеспечить возможность использовать знания и умения для получения новых, для решения различных вопросов, возникающих в учебной, трудовой, производственной практике. Для совершенствования знаний и умений учащихся большое значение имеет правильная организация практических работ, в том числе включающих решение экспериментальных задач. Выполнение практических заданий учащимися должно учить их делать обобщения, открывать новые взаимосвязи в новом материале, экспериментально проверять теоритические суждения. При этом у учащихся формируются умения самостоятельно определять цель задания, составлять план работы, проводить эксперименты, анализировать полученные результаты и делать вывод.

4. Самостоятельная работа учащихся на уроках обобщения и повторения.

Цель: Повторить, обобщить и на этой основе углубить знания учащихся.

Обобщение - это переход от единичного к общему, от менее общего к более общему.

Обобщить - это значит мысленно выделить какие-либо свойства всего класса предметов и затем сформулировать вывод, который распространяется на каждый предмет данного класса.

Особенность уроков на этом этапе определяется их триединой дидактической задачей: повторением, обобщением и на этой основе углублением знаний.

Часто уроки обобщения проводят в нетрадиционной форме. Это уроки путешествия, конкурсы, соревнования, уроки- смотры. Тем самым возрастает интерес учащихся к уроку и добиваюсь лучших знаний ребят по предмету.

5. Организация самостоятельной работы учащихся по домашним заданиям.

Цель: Развитие самостоятельности, творческого мышления, проверка прочности знаний.

Развитие самостоятельности и творческого мышления учащихся может осуществляться при выполнении ими домашней работы. Система домашних заданий должна быть такой, чтобы учитель мог легко проверить работу ученика в течение всего времени изучения темы, оценить, как он усвоил материал, и определить, какие упражнения ему необходимо предложить для своевременной ликвидации пробелов. В домашние задания целесообразно включать элементы исследования, проведение “мысленного эксперимента” или выполнение эксперимента, который возможен в домашних условиях.

Много внимания необходимо уделять решению задач, ребята получают задания на дом в зависимости от их способностей.

Формирование самостоятельности в учебной деятельности является предпосылкой проявления многих качеств в других видах деятельности, не только в тех, в которые ученик включается в настоящее время, но и тех, которые ему предстоят в будущем. В связи с этим особое значение приобретает задача формирования у учащихся творческого мышления [4].

Повышение степени самостоятельности в процессе формирования учебной деятельности может идти по разным направлениям, однако успех их реализации зависит от того, насколько разумной будет мера конкретного и общего в организации деятельности школьников по каждому из названных направлений. Отработанные дидактические условия составляют основу технологии обучения учащихся умениям учиться.

Таким образом, можно сделать вывод, что одним из важнейших источников развития и саморазвития личности обучаемого является его самостоятельная работа в процессе учебной деятельности. Самостоятельная работа учащихся в имеющихся научных исследованиях рассматривается как высшая форма учебной деятельности, направленная на эффективное усвоение объективизированного опыта человечества, на развитие и самосовершенствование познавательной сферы будущего специалиста.

Учебные достижения оказываются возможными только при высоких уровнях сформированности структуры собственной деятельности учащихся и их положительной мотивации. Поэтому необходимо помочь обучаемому найти наиболее рациональные для него приёмы и способы работы за счёт активизации наиболее развитых сторон его личности, способы, которые наиболее всего отвечают индивидуально-психологическому складу личности учащегося [5].

Организация самостоятельной работы как формы учебной деятельности требует специального обучения её приёмам, формам и содержанию. Программа такого обучения может включать:

1. 
   диагностирование обучаемыми своей познавательной потребности в расширении, углублении полученных знаний;
   
2. 
   определение собственных интеллектуальных, личностных и физических возможностей;
   
3. 
   определение цели самостоятельной учебной работы – ближайшей и отдалённой (для чего она нужна);
   
4. 
   самостоятельный выбор обучаемым объекта изучения и его обоснование для себя;
   
5. 
   разработку конкретного плана, долгосрочной и ближайшей программы самостоятельной работы;
   
6. 
   определение форм и времени самоконтроля.
   

Самостоятельная работа включает наличие задания, руководство преподавателя, отдельно отведённое время (внешняя сторона самостоятельной работы). Кроме того, для ее реализации требуются активность и усилия обучаемых, наличие цели, мотива, интереса, инициативы [6]. Таким образом, самостоятельная работа активизирует учащихся, как своим организационным устройством, так и содержанием знаний и позволяет работать в индивидуальном темпе и стиле, что является необходимым требованием для формирования современной личности учащегося.

1. 
   Пидкасистый П.И. Педагогика. Учебное пособие для студентов педагогических вузов и педагогических колледжей. - М.: Педагогическое общество России, 1998.- 640 с.
   
2. 
   Ушинский К.Д. Собр. соч. в 11 томах. М.-Л., 1950. Т. 2. С. 500
   
3. 
   Харламов И.Ф. Педагогика. - М.: Гардарики, 1999. - 520 с.
   
4. 
   Жарова Л.В. Управление самостоятельной деятельностью учащихся.Учебное пособие. - Л.ЛГПИ, 1982. - 75 с.
   
5. 
   Горностаева З.Я. Проблема самостоятельной познавательной деятельности. Учебное пособие. - 1998. - №2
   
6. 
   Ёсипов Б.П. Самостоятельная работа учащихся на уроках. - М.: Учпедгиз, 1961. - 239 с.
   

Оқушылардың Кадет корпусының күнделікті қызметіне бейімделуі кадеттің, оның қызметінің әр түрлі саланы игеруіне, жаңа социумға енудің үрдісі мен нәтижесі және сәтті әлеуметтік дамудың және өзін-өзі жетілдірудің сапасының негізі.

Adaptation of pupils to life activity of Cadet Corps as the process and result of entering the cadet in new society, studying various spheres of his life activity and actualization of the qualities that is necessary for successful social functioning and self-realization.

Переход к комплектованию Вооруженных Сил военнослужащими по контракту диктует ряд особых требований к младшему командному составу. Сержантский состав - важное звено, выполняющее широкий спектр задач: командно-организаторских, военно- специальных, воспитательных.

Необходимость комплектования Вооруженных Сил военнослужащими по контракту вызвало потребность в создании принципиально новых подходов в системе их профессиональной подготовки.

Важная роль в формировании младшего командного состава по праву принадлежит Кадетскому корпусу МО РК им. Ш.Уалиханова. Созданный в 1996 году, он стал фундаментом и главным звеном в системе подготовки сержантского состава.

На протяжении всего периода образовательной деятельности, командование, преподавательский состав Кадетского корпуса постоянно ведут планомерную и целенаправленную работу по качественной подготовке готовых к защите национальных интересов сержантов - профессионалов.

Важными направлениями деятельности коллектива на современном этапе являются повышение профессионального и методического уровня преподавательского состава, интенсификация процесса обучения за счет наличия и активного применения современных обучающих средств, постоянное обновление и совершенствование учебно-материальной базы, а также придание практической направленности в процессе обучения будущих младших командиров.

В последние годы в образовательном процессе произошли большие изменения. Увеличено время на изучение иностранного языка и информатики, успешно внедряются в учебный процесс мультисервисные информационные обучающие средства и технологии обучения. Все учебные кабинеты оборудованы программно-аппаратными комплектами «Интерактивная доска» и другими современными техническими средствами, введены в действие стрелковый тренажер «Профи-2», динамический тренажер механика-водителя боевой машины пехоты, в полном объеме используется учебный полигон «Амандык» для проведения полевых выходов.

Все это, в совокупности, позволило существенно повысить качество знаний, умений и навыков кадетов.

В настоящее время утвержден и идет процесс внедрения нового государственного общеобязательного стандарта образования, в соответствии с которым образовательный будет соответствовать квалификационному уровню «Специалист среднего звена».

Анализируя фактор профессиональной ориентации обучаемых, их возрастной состав, закрепляемость выпускников в войсках, а также острую потребность в младшем командном составе, с 2009 года Кадетский корпус полностью перешел на подготовку сержантов-профессионалов с комплектованием на базе общего среднего образования - 11 классов, а также военнослужащих срочной службы.

Эти меры позволят в ближайшей годы сократить дефицит в частях и подразделениях данной категории военнослужащих.

В Кадетский корпус принимаются лица из числа гражданской молодежи, выпускники Республиканской школы «Жас улан», достигшие семнадцатилетнего возраста на день зачисления на учебу, но не старше двадцати одного года, отвечающие всем требованиям профессионального отбора. Также принимаются военнослужащие срочной службы, независимо от своей воинской специальности и срока службы в возрасте не старше двадцати трех лет. Для обучения Кадетский корпус располагает современной учебно-материальной базой и необходимыми бытовыми условиями. Срок обучения - 1 год 10 месяцев. По окончании Кадетского корпуса выпускники получают диплом технического профессионального образования по специальности 1122000 «Военное управление», квалификации: младший специалист военного управления (менеджер), механик - водитель БМП, водитель автотранспортных средств категории «В,С».

В процессе исследования были выявлены следующие виды адаптации учащихся к жизнедеятельности Кадетского корпуса: социально-бытовая, учебная, профессионально-служебная и социально-психологическая.

Обучение в Кадетском корпусе предполагает четкое соблюдение распорядка дня, повышение подвижности и физической нагрузки для подростков (обязательная утренняя зарядка, спортивная подготовка), строгую служебную иерархию, известное ограничение степени личной свободы, необходимость подчинять свои желания и потребности общим целям и коллективным устремлениям на фоне высокой информационной нагрузки по общеобразовательной и военной подготовке.

Поступление школьника в Кадетский корпус приводит к значительным изменениям его социального статуса, межличностных контактов, жизненных стереотипов, сложившейся системы взаимоотношений с окружением и неизбежно требует пересмотра установок, отношений, представлений о социальных ролях таким образом, чтобы они были адекватны вновь сложившимся условиям жизнедеятельности. После поступления в Кадетский корпус ко вчерашнему школьнику предъявляются новые, можно сказать, повышенные требования. Условия обучения, в Кадетском корпусе существенно отличаются от прежнего образа жизни подростка. За сравнительно короткий срок первокурсник должен адаптироваться к армейскому укладу жизни: жесткой дисциплине, строгому распорядку дня, общению в гомогенной среде, необходимости беспрекословного подчинения командирам, дефициту свободного времени.

В условиях Кадетского корпуса у первокурсника должны сформироваться качества, не всегда присущие ученикам гражданского образовательного учреждения: личная дисциплинированность и исполнительность, ответственность, готовность точно и своевременно выполнить приказ командира, решительность, выдержка и самообладание, устойчивость в ситуациях повышенной напряженности, высокая работоспособность, физическая выносливость. Не всем школьникам, поступившим в Кадетский корпус, удается безболезненно и быстро адаптироваться к новым условиям и требованиям. У первокурсников происходит переориентация ценностей, взглядов, меняется поведение. Эффективность процесса адаптации в значительной мере определяет успешность освоения кадетами новых видов деятельности.

Одним из видов адаптации учащихся к жизнедеятельности Кадетского корпуса является социально-бытовая адаптация.

Важнейшей особенностью обучения в условиях Кадетского корпуса является изменение привычного образа жизни подростков. Военизированное обучение предполагает строгое соблюдение распорядка дня (подъем, отбой, регламентированные прием пищи и досуг). Все виды деятельности воспитанников строго определены по времени. Так, например, в Щучинском Кадетском корпусе имени Ш. Уалиханова установлен нормированный распорядок дня.

В выходные дни для кадетов, которые в течение недели не получили дисциплинарное взыскание за нарушение воинской дисциплины и неудовлетворительных оценок по предметам обучения, предусматривается увольнение.

Так как Кадетский корпус - интернатное учебное заведение, воспитанники проживают в общежитии, обустроенных по типу военных казарм. Как правило, учащиеся расселяются по комнатам, предусматривающим проживание четырех человек. Кадету полагается кровать, табурет, тумбочка, шкаф для белья. Другие предметы быта (стол, полочка для книг) используются всеми кадетами, проживающими в одной комнате. Также всем кадетам выдается одинаковое постельное белье, и устанавливаются определенные требования по заправке постели. На протяжении всего дня запрещено садиться на кровать, разрешается сидеть только на стуле.

После команды "Отбой", кадеты должны сложить свою форму на стуле в установленном порядке. Хранить одежду, не предусмотренную требованиями, в комнате строго запрещается. Для проведения досуга в общежитии предусмотрены специальные комнаты отдыха. Для ухода за кадетской формой используются бытовые комнаты. Если кадет нарушает данные требования, он подвергается дисциплинарному взысканию. Кадеты обязаны соблюдать чистоту и порядок в расположении, с этой целью на каждый день назначаются дежурные по комнате и по роте.

Таким образом, социально-бытовая адаптация заключается в приспособлении кадета к новым бытовым условиям (казарменный образ жизни, строго установленное время утреннего, вечернего туалета и приема пищи и т.п.), в выработке навыков самообслуживания, привычки соблюдения нового распорядка дня, требований воинской дисциплины, в разносторонней включенности в жизнь кадетского коллектива.

В Кадетском корпусе первокурсники проходят также процесс адаптации к учебному процессу - учебную адаптацию. Учебная деятельность - это целенаправленная и внутренне мотивированная система действий личности в учебном процессе. Следовательно, учебная адаптация - активное и творческое приспособление к новым условиям обучения, в процессе которого происходит перестройка познавательной, мотивационной и эмоционально-волевой сфер подростка. У первокурсников формируются умения рациональной организации умственного труда, система работы по профессиональному самообразованию и самовоспитанию.

К внешним условиям учебной адаптации, определяющим ее эффективность, можно отнести усвоение кадетом знаний и освоение им навыков, необходимых для успеха в учебной деятельности.

Основным внутренним условием и одновременно показателем эффективной адаптации субъекта к учебной деятельности является изменение его отношения к последней.

Рассматривая субъекта учебной деятельности как многоуровневую структуру, выделяют три соподчиненных между собой уровня:

1. 
   личностный - направленность интересов, жизненных планов, ценностных ориентаций, понимания смысла учения для развития творческого потенциала личности;
   
2. 
   деятельностно-ролевой - мотивы и цели, средства и способы, предметное содержание и организационные формы, результаты учебной деятельности;
   
3. 
   процессуальный уровень - психические процессы и состояния, посредством которых реализуются познавательные цели (процессы восприятия, понимания, осмысления, запоминания и воспроизведения учебного материала. Это мыслительные процессы анализа и синтеза, абстрагирования и конкретизации, сравнения и обобщения).
   

Поэтому процесс учебной адаптации первокурсника требует от него соотнесения своих особенностей с характером, нормами и требованиями осуществляемой в Кадетском корпусе учебной деятельности.

Учебная адаптация кадетов-первокурсников, прежде всего, связана с требованиями усложненной учебной программы Кадетского корпуса. Учебная нагрузка кадетов превышает школьную в 1,5 - 2 раза.

В Кадетском корпусе основное значение придается самостоятельной работе, к которой школьники не всегда оказываются в достаточной мере подготовленными.

Так как при реализации учебной программы по физкультуре преследуется цель не только укрепить здоровье кадетов, но и обеспечить физическую подготовленность ребят к службе в Вооруженных Силах РК, к их физическим качествам предъявляются гораздо более высокие требования, чем к ученикам гражданских лицеев и колледжей. Кадет должен суметь адаптироваться к новым психофизиологическим нагрузкам и нормативам. Он должен освоить новые для него виды физической культуры: например, преодоление полосы препятствий, стрельба по мишени, рукопашный бой. В рамках дисциплин боевой подготовки, которые предусматривают как теоретические, так и практические занятия кадеты должны изучить воинские уставы, тактическую и огневую подготовки другие военные предметы изучения.

Так как Кадетский корпус включает в образовательный процесс программы для подготовки сержантов-профессионалов, следует выделить профессионально-служебную адаптацию.

Профессионально-служебная адаптация учащихся заключается в освоении роли кадета, связанных с ней служебных обязанностей, приспособлении к новым психофизиологическим нагрузкам.

Во время учебы кадеты привлекаются к выполнению обязанностей дежурного и дневального по роте, благоустройству территории, закрепленной за Кадетским корпусом, а на старших курсах - и к выполнению обязанностей других лиц суточного наряда под руководством сержантов и офицеров-воспитателей.

Следует отметить, что детально продуманный режим и установленный порядок имеют огромное значение в формировании качеств, необходимых для обучения в Кадетском корпусе, способствуют наиболее успешной профессионально-служебной адаптации учащихся. Все передвижения по территории Кадетского корпуса и за его пределами кадеты осуществляют строем, часто сопровождаемые строевой песней, передаваемой от курса к курсу. Изучение воинского устава позволяет кадетам познакомиться с особенностями военной службы, а принятая на уроке уставная форма обращения к преподавателю, призвана воспитать в кадетах военную выправку и заложить основы воинской дисциплины.

Следует отметить, что вопросы воинской дисциплины выдвигаются на первый план в условиях военной подготовки воспитанников Кадетского корпуса. Воинская дисциплина есть строгое и точное соблюдение военнослужащими правил, установленных законами, общевоинскими уставами, другими нормативными правовыми актами и приказами командиров (начальников). От того насколько осознанно первокурсник усвоит основы воинской дисциплины, во многом зависит успешность его профессионально-служебной адаптации.

В ряду проблем профессионально-служебной адаптации кадета помимо необходимости усвоения им определенной суммы военно-специальных знаний и усвоения основ воинской дисциплины выделяется и формирование устойчивой мотивации к военной подготовке.

Большое значение имеет психологическая готовность подростка к обучению в Кадетском корпусе, которая включает в себя и определенный уровень его социальной зрелости. Доминирование мотива, побуждающего выполнять требования, предъявляемые военно-профессиональным обучением, осознание роли воспитанника учебного заведения, осуществившего свое первое самостоятельное профессиональное самоопределение, профессионально-ориентированные познавательные интересы обеспечивают ему успешную адаптацию к новым социальным условиям. Несформированность мотивационно-потребностной сферы, недостаточная степень усвоения установленных норм, правил, традиций препятствуют эффективному овладению знаниями в военно-профессиональной системе обучения.

Под социально-психологической адаптацией понимается оптимизация взаимоотношений личности и группы, сближение целей их деятельности, ценностных ориентаций, усвоение индивидуумом норм и традиций группы, вхождение в ее ролевую структуру.

1. 
   Барбанщиков А.В. Военная педагогика и психология / А. В. Барабанщиков, В.П. Давыдов, Э.П. Утлик, Н.Ф. Феденко. – М.: Воениздат, 1986.
   
2. 
   Общевоинские уставы ВС РК. – Астана, 2009.
   
3. 
   Голованова Н.Ф.. Социализация и воспитание ребенка. Учеб. Пособие для студентов высших учебных заведений. – СПб.: Речь, 2004.