Адилханов олжас шайзандаевич

Қазақстан Республикасы аймақтары мысалында өңдеу өнеркәсібінің экспортық әлеуетін бағалау

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

бет	13/28
Дата	27.02.2023
өлшемі	1,79 Mb.
	#170278
түрі	Диссертация

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 28

Байланысты:
adilhanov-o-povtor-phd-s-sp
2-дәріс. Бейнелеу өнерінің даму тарихы

2.2 Қазақстан Республикасы аймақтары мысалында өңдеу өнеркәсібінің экспортық әлеуетін бағалау
Бұл бөлімде Қазақстанның аймақтар мысалында өңдеу саласының экспорттық әлеуетін түрлі индекстер арқылы бағаланады. Сонымен қатар экспортты әртараптандыруды индекстік тәсіл арқылы бағалау ұсынылады. Қазақстан 1993-2021 жылдар ішінде жылына орташа 8,8 пайыз ЖІӨ өсімінің жоғары қарқынына қол жеткізді,. Осы уақыт аралығында екі өсу кезеңі болды. Бірінші, 2000-2007 жылдары мұнай бағасының өсуі аясында мұнай өндірудің ұлғаюына байланысты. Екінші, 2010-2014 жылдары шикізат тауарларына бағаның өсуімен тұспа-тұс келді. Дегенмен, өсудің жоғары қарқынына қарамастан, ЖІӨ-нің өсу коэффициентінің орташа мәні соңғы жылдары төмендеуде.
Статистикалық мәліметтер Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі, Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы деректері пайдаланылды.
Дүниежүзілік банктің мәліметтеріне сәйкес еліміздің орташа және жоғары технологиялық өнімдердің экспорт көлеміндегі үлесі бар-жоғы 0,41%. []. Себебі Қазақстандық экспорттың 75% шикі мұнай мен шикізат ресурстарының үлесінде. Америкалық ғалым Р.Хаусманның зерттеуіне сайкес мемлекетте қаншалықшы қосылған құны бар, жоғары технологиялы күрделі тауарлар экспорты артқан сайын, сол мемлекет мықты, қуатты мемлекетке айналады. Экспортты әртараптандыру елдерге шектеулі тауарлар мен сауда серіктестеріне тәуелділікті азайтуға мүмкіндік береді. Табыс деңгейі төмен елдердегі соңғы зерттеулер көрсеткендей, экспортты әртараптандыру үлкен экономикалық маңызға ие: экспортты әртараптандыру көрсеткішін бір стандартты ауытқуға арттыру орташа жылдық өсу қарқынын 0,8 пайыздық тармаққа арттыруды қамтамасыз етеді [^⁷⁵].
Экспортты ынталандыру экономикалық өсуге әсер етеді. Сауда, әсіресе экспорт өсу қарқынын, білім деңгейін және бәсекеге қабілеттілігін арттыруда шешуші рөл атқара алады. Саудадан түсетін пайданың ішінде - өндірістің мамандануы және ресурстарды неғұрлым тиімді бөлу, аралық тауарлардың немесе қызметтердің алуан түрлілігінің қолжетімділігі (көбінесе неғұрлым төмен құны бойынша), ауқымның ұлғаюы есебінен үнемдеу, бәсекелестіктің өсуі, сондай-ақ білім мен технологиялар трансфері. Сонымен қатар, зерттеулер экспорт пен жұмыспен қамту арасындағы тікелей байланысты көрсетеді [^⁷⁶].
Енді Қазақстан Республикасының әлемдік сауда және сыртқы сауда деректерінің негізінде салыстырмалы артықшылық (Revealed Comparative Advantage), Экспорттың бәсекеге қабілеттілік (Export Competitiveness Index), Херфиндаль-Хиршман индекстерін пайдаланып Қазақстанның аймақтары мысалында 13 жылдық мәліметтері жиналып, өңдеу саласының экспорттық әлеуеті талданады. Сонымен қатар, аймақтардың экономикалық және саудалық мамандануы, импортты алмастыру мүмкіндіктерінің ағымдағы жағдайының талдауы ұсынылған.

Кесте 13 – Қазақстан аймақтар мысалында өңдеу өнеркәсібінің «салыстырмалы артықшылық (RCA)» индексі 2013-2020 жж. көрсеткіштері

	Аймақтар	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	Деңгейі
1	Алматы	1,3656	1,4358	1,3707	1,3440	1,2553	1,2705	1,2124	1,1788	Жоғары
2	Жамбыл	1,0145	0,8779	0,6824	1,3040	1,3448	1,3419	1,3313	1,2667
3	Қарағанды	1,2965	1,1321	1,2824	1,3155	1,231	1,2498	1,2264	1,2465
4	Шымкент қ.						1,1734	1,1716	1,1377
5	Шығыс Қазақстан	1,4185	1,3472	1,316	1,2235	1,209	1,1373	0,9784	0,9335	Орта
6	Түркістан	0,9573	1,083	1,1055	1,098	1,0255	0,9195	0,7146	0,9062
7	Павлодар	1,2858	1,2163	1,1637	0,998	0,7386	1,0621	1,0522	0,9048
8	Алматы қ.	0,7874	0,9394	0,7638	0,8287	0,6445	0,7129	0,8079	0,8719
9	Ақтөбе	0,3675	0,4618	0,622	0,787	0,835	0,6575	0,7102	0,7667
10	Ақмола	0,6202	0,6318	0,6579	0,6658	0,4437	0,5385	0,4830	0,7529
11	Қызылорда	0,0262	0,0364	0,1101	0,1294	0,2243	0,2951	0,3872	0,7670
12	Солтүстік Қазақстан	0,5333	0,5085	0,5009	0,7718	0,5987	0,5987	0,5409	0,4480	Төмен
13	Астана қ.	0,4792	0,4307	0,5873	0,6698	0,3742	0,2597	0,3036	0,4046
14	Қостанай	0,2933	0,3455	0,4655	0,5285	0,4177	0,4175	0,3214	0,3958
15	Атырау	0,1203	0,1163	0,0982	0,0948	0,0986	0,0817	0,0878	0,0995	Өте төмен
16	Батыс Қазақстан	0,0707	0,078	0,0433	0,0736	0,0548	0,0516	0,0513	0,0551
17	Манғыстау	0,0384	0,0724	0,0428	0,0635	0,0496	0,0162	0,0201	0,0434
Ескертпе – автормен есептелді

Аймақтар бойынша «анықталған салыстырмалы артықшылық» (RCA) индекс нәтижесін 4 негізгі топқа бөлдік.
Ең төменгі деңгей 0,1000-ға дейінгі индекс елдің батыс өңіріндегі 3 облыста Маңғыстау, Батыс Қазақстан мен Атырауда байқалды. Бұл аймақтар тау-кен өнеркәсібіне жоғары деңгейде маманданғандықтан өңдеу өнеркәсібінде салыстырмалы артықшылық индексінің мәні өте төмен. Дегенмен, бұл батыс аймақтарда шикі мұнай экспортының есебінен экспорттық түсімнің ауқымы жоғары.
Төмен деңгей 0,5000- ға дейінгі көрсеткіш - Ақмола, Қостанай, Астана қ., Қызылордада, Орта деңгей 1-ге дейінгі көрсеткіш – Ақтөбе, Павлодар, Алматы қ., Солтүстік Қазақстан облыстарында. Ал Түркістан, Қарағанды, Алматы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан облыстарында индекс 1-ден жоғары, яғни өңдеу саласы экспортын арттыруға әлеуеті зор. Бұл аймақтардың көрсеткіштері әлемдік деңгейден жоғары. Алайда ескеретін жағдай, мәселен Қарағанды облысының көрсеткіші 4 млрд. АҚШ долларына өңдеу өнеркәсібі тауарын экспорттағанымен 700 млн.АҚШ долларына өңдеу саласының тауарын экспорттаған Жамбыл облысының индексінен төмен болып тұр. Сондықтан бұл индекс өңдеу өнеркәсібі экспортының жалпы экспорттағы үлесімен есептелетін болғандықтан экспорттың жалпы құндық мөлшері ескерілмейді. Индекс нәтижелерін аймақтар бойынша тағы да төменде талқылаймыз, ал қазір ХСІ индексінің нәтижесін қарайық (14 кесте).
RCA индексі бойынша Қазақстанның 5 облысында жоғарғы көрсеткіш байқалса, ал ХСІ индекс нәтижесі бойынша сол бесеуінің тек Шығыс Қазақстан облысында ғана экспорттық бәсекеге қабілеттілік индексі жоғары. Жамбыл, Алматы, Қарағанды облыстарында экспорттық бәсекеге қабілеттілік бар деп айтуға болады. Бұл облыстарға жеке тоқталар болсақ, Шығыс Қазақстан облысы бірінші кезекте өңделмеген қорғасын және цинк өндірісіне маманданған. Өңдеу өнеркәсібінің экспорт көлемі бойынша Республикада 15% үлесімен 3 орынды алады. Өңдеу өнеркәсібі саласының экспортында металлургия өнеркәсібінің экспорты басым (облыстың өңдеу өнеркәсібінің экспортынан 89%).
Алматы облысы темекі өнімдері өндірісінде аса жоғары мамандануға ие. Одан басқа, облыс 13 тауар өндірісі (темекі, жүзім шарабы, ірі қара мал немесе жылқы тұқымдас малдардың терілерінен жасалған былғары, дәрілер, үй құсының еті, этил спирті т.б.) бойынша аймақтар ішінде 1 орынды алады. Негізгі экспорт тауарлары темекі, бидай ұны, мұздатылған балық еті,.
Кесте 14 – Қазақстан аймақтар мысалында өңдеу өнеркәсібінің «экспорттық бәсекеге қабілеттілік (XCI)» индексі 2013-2020 жж. көрсеткіштері

	Аймақтар	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	Деңгейі
1	Шығыс Қазақстан	1,1014	1,126	1,3319	1,6164	1,5185	1,3065	1,0741	0,9981	Жоғары
2	Түркістан	0,7878	0,9	0,9575	0,9857	0,8572	1,0385	0,8858	0,9683
3	Жамбыл	0,8378	0,649	0,521	0,955	0,9812	0,9849	0,9892	0,9579
4	Қарағанды	0,8704	0,7829	0,9294	0,9517	0,951	0,9346	0,9075	0,9288
5	Алматы қ.	0,5893	0,6444	0,5476	0,6111	0,4818	0,4811	0,6065	0,9011
6	Алматы	0,9531	1,0166	1,0105	1,0023	0,9752	0,9547	1,0605	0,8724	Орта
7	Шымкент қ.						0,8524	0,9064	0,8600
8	Павлодар	1,2099	0,8427	0,8213	0,7236	0,5462	0,7642	0,7702	0,6638
9	Ақтөбе	0,2524	0,3246	0,4383	0,5748	0,6131	0,4777	0,5269	0,5768	Төмен
10	Ақмола	0,412	0,4255	0,4658	0,4686	0,3248	0,3931	0,3589	0,5561
11	Қызылорда	0,0171	0,0241	0,0761	0,0907	0,1608	0,2050	0,2768	0,5417
12	Солтүстік Қазақстан	0,3555	0,3498	0,361	0,5562	0,4431	0,4387	0,4078	0,3370
13	Астана қ.	0,3314	0,3127	0,4566	0,4913	0,2874	0,2142	0,2567	0,3107
14	Қостанай	0,2035	0,2391	0,3399	0,4056	0,315	0,3228	0,2419	0,2943
15	Атырау	0,0799	0,0779	0,0682	0,0656	0,071	0,0569	0,0616	0,0699	Өте төмен
16	Батыс Қазақстан	0,0512	0,0586	0,0314	0,0522	0,0415	0,0377	0,0380	0,0407
17	Манғыстау	0,0259	0,049	0,0302	0,0462	0,0378	0,0117	0,0150	0,0336
Ескертпе – автормен есептелді

аккумулятор және сұйытылған пропан (облыстың өңдеу өнеркәсібі экспортының 65%). Аймақ өндірісінің 15%-ы экспортқа шығады. Аймақтың негізгі экспорттаушы елдері – Қырғызстан (81 млн. АҚШ долл. жалпы экспорттың 29%) және Ресей (63 млн.АҚШ долл. жалпы экспорттың 22%) [] Соңғы жылдары Жамбыл облысы өңдеу өнеркәсібінің экспорты ұлғаюда. Облыс өңдеу өнеркәсібі тауарларының жергілікті өндірісінің 93% экспортқа шығарады. Сондықтан RCA индексінде ең жоғарғы көрсеткішке ие. Жамбыл облысының экспортында металлургия өнеркәсібінің экспорты басым (облыстың өңдеу өнеркәсібінің экспортынан 52%), негізгі экспортталатын тауарлар табиғи уран және сары фосфор (облыс экспортының 71%). Өңдеу өнеркәсібі үшін негізгі экспорттаушы нарық – Қытай, 304 млн. АҚШ долл. (аймақтың өңдеу өнеркәсібі экспортынан 42%) құрайды.
Қарағанды облысы бірінші кезекте тас көмірден жасалған кокс және шалакокс өндірісіне маманданған. Бұдан басқа, қоспасыз болат (86,9%), тазартылмаған болат (86,8%), маргарин (82%), өсімдік ұны (79%), тазартылған мыс (78%), қорғасын концентратындағы қорғасын (54%), сөнген әк (48%) және нан-тоқаш өнімдерін даярлауға арналған қоспалар (25%) өндірісі бойынша Республикада 1 орынды алады. Облыс өңдеу өнеркәсібі тауарларының жергілікті өндірісінің 71% экспорттайды. Өңдеу өнеркәсібі салаларының тұрғысында Қарағанды облысының экспортында металлургия өнеркәсібінің экспорты басым (облыс бойынша сектор экспортынан 96%) [].
Енді аймақтар экспортының әртараптандырылу деңгейін талдаймыз. 2020 мәлімет бойынша әртараптандырылу деңгейі бойынша мұнда да 4 негізгі топқа бөлдік. Ең төмен деңгей 0,1000 дейін, мұнда экспорты басқа аймақтармен салыстырмалы түрде әртараптанған тек Алматы қаласы. Оған себеп басқа аймақтарға қарағанда Алматы қаласының экспорты бір сала тауар тобына тәуелдігі төмен. 2020 жылғы экспортының құрамында 8% ауылшаруашылығы саласы, 43 % тау-кен өндірісі, 46 % өңдеуші өнеркәсіп, 3%-ға жуық басқа секторларға тиесілі. Басқа өңірлерде экспорттың шоғырлану деңгейін аңғардық. Мысалы, Түркістан, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Алматы, Қостанай облыстарында шоғырланудың орташа деңгейі, енді Павлодар, Ақтобе, Жамбыл, Қарағанды өңірлері мен Астана қаласы экспортының әртараптану деңгейі басқа өңірлермен салыстырғанда төмен екенін байқадық. Херфиндаль Хиршман индексінің негізгі көрсеткіштерін төмендегі кестеде келтірдік.

Кесте 15 – 2013-2020 жж. Қазақстан аймақтарының экспорттың әртараптандырылу деңгейі бойынша Херфиндаль-Хиршман индексінің көрсеткіштері

	Аймақтар	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	Деңгейі
1	Алматы обл.	0,9025	0,896	0,8288	0,8738	0,884	0,9063	0,9438	0,9580	Жоғары
2	Жамбыл	0,9096	0,9313	0,9031	0,7874	0,7791	0,7296	0,7372	0,9341
3	Алматы қ.	0,8948	0,923	0,8495	0,919	0,9004	0,9443	0,9138	0,9251
4	Түркістан	0,7895	0,7713	0,8241	0,8444	0,8711	0,8711	0,8888	0,9220
5	Шығыс Қазақстан	0,8874	0,877	0,8776	0,8885	0,8612	0,9203	0,8554	0,8708	Орта
6	Шымкент қ.						0,8941	0,899	0,8508
7	Солтүстік Қазақстан	0,7979	0,8198	0,8262	0,8775	0,8774	0,8941	0,896	0,8508
8	Ақмола	0,8419	0,8548	0,8518	0,847	0,8354	0,8348	0,8688	0,8173
9	Павлодар	0,8443	0,8717	0,8024	0,8092	0,7959	0,836	0,8414	0,8166
10	Қостанай	0,7794	0,7938	0,8557	0,858	0,8486	0,8621	0,8557	0,8110
11	Ақтобе	0,5209	0,6083	0,7156	0,7384	0,7217	0,7595	0,7518	0,7692	Төмен
12	Қызылорда	0,0364	0,0482	0,1565	0,1974	0,331	0,3697	0,4682	0,7649
13	Астана қ.	0,6903	0,6847	0,7183	0,7356	0,7077	0,6438	0,7015	0,7388
14	Қарағанды	0,7674	0,8685	0,7753	0,7997	0,806	0,7793	0,7374	0,7343
15	Атырау	0,1866	0,1792	0,1881	0,1997	0,1904	0,1459	0,1352	0,1678	Өте төмен
16	Батыс Қазақстан	0,0936	0,1002	0,0763	0,1086	0,0941	0,0797	0,0873	0,0904
17	Маңғыстау	0,0513	0,0945	0,0618	0,092	0,0735	0,2043	0,0409	0,0737
Ескертпе [] дереккөз негізінде автормен құрастырылды

Жоғарыдағы кестенің көрсеткіштерін графикке түсірсек Батыстағы 3 облыс пен Қызылорда өңірлері экспортның әртараптану дәрежесі аса төмен дәрежеде, бұл дегеніміз экспортының шоғырлану дәрежесі өте жоғары болғанын көрдік. (11 сурет). Дегенмен, еліміздің экспортында құны тұрғысында осы өңірлердің үлесі басым, ол шикі мұнай экспортының басымдығын көрсетеді.
Кестеден байқағанымыздай соңғы уақытта Қызылорда облысының экспортында әртараптану дәрежесі артуда. Соңғы жылдары 0,96 - дан 0,66 - ға шейін тұрақты түрде төмендеген серпін аңғардық. Шоғырлану дәрежесі жоғары қалған 3 өңірде әртараптану дәрежесінде айтарлықтай өзгеріс жоқ.

Сурет 11– Қазақстан аймақтары бойынша ННІ индексі көрсеткіші

Бұл облыстардың әртараптанудың өте төмен дәрежесін өңірлердің шикі мұнай саласына мамандануымен байланыстырамыз (16 кесте). Аталған аймақттардың экспорты құрамына тоқталсақ, мысалы Маңғыстау өңірі экспортының 96% астамы шикі мұнай мен газ өндіруге жатады. Аймақта ауылшаруашылығы өнімдерінің экспорты 0,1%, өңдеуші өнеркәсіп 3,5%, басқа салалар 0,1% шамасында []. Бұл аймақтарда өңдеу саласын дамыту маңызды. Тау-кен өндірісі жанынан шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту арқылы өңдеу өнеркәсібін жандандыру мүмкіндіктерін қарастырған жөн.

Кесте 16 – Экспорттың әртараптану дәрежесі өте төмен өңірлердің экспортының құрылымы

	Өңір	Тау-кен өнеркәсібі экспорты	Экспорттағы үлесі	Экспорт млн.АҚШ доллары
1	Атырау	15652,7	92,9	18 863,7
2	Батыс Қазақстан	4475,9	95,2	4 703,2
3	Маңғыстау	4060,4	96,2	4 218,7
4	Қызылорда	520	83,7	621
Ескертпе – [] дереккөз негізінде автормен құрастырылды

Атырауда жалпы экспортта табиғи газ өңдеу мен шикі мұнайдың үлесі шамамен 93% құрап 15 653 млн.АҚШ долларына жетті. Бұл аймақ экспорттың жоғары шоғырлану дәрежесін көрсетті. ННІ индексі көрсеткішеріне сәйкес 0,8096 тең, бұл оңтайлы шамадан (0,1000-0,1800) әлдеқайда жоғары. Аймақ экспорты 5 тауар тобына аса ірі мөлшерде шоғырланған. Аймақ өнімдерінің негізгі импорттаушы елдер Франция, Италия, Нидерланды, Испания, Үндістін және Оң.Корея болып табылады. Атырауда шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау арқылы өндіруші кәсіпорындардың жанынан өңдеуші кәсіпорындарды жандандыру маңызды.

Батыс Қазақстанда жалпы экспорт көлемі Атыраумен салыстырғанда әлдеқайда төмен болғанымен үлес бойынша Атыраумен шамалас. Яғни, жалпы экспортта мұнай және газ өндірісі 95% асып, құндық мөлшерде шамамен 4,5 млрд.АҚШ долларын құрады. Аймақтың негізгі импортерлары Атыраумен ұқсас: Испания, Италия, Нидерланды, Хорватия, Грекия, Оң.Корея. Бұл аймақта Херфиндал-Хиршман индексі 0,9059 көрсетті. Аймақ экспортының 98%-ы 5 қана тауар тобына шоғырланған.
Қызылордада жоғарыдағы аймақтармен шамалас көрсеткіштерді байқадық. Мұнай мен газ өндірісі аймақ экспортының 81% құрайды. Дегенмен, Херфиндал-Хиршман индексі бойынша оң серпін жүруде. Негізгі экспортталатын сыртқы нарық Қытай болып табылады. Сыртқы сауда экспортының 571 млн.АҚШ доллары осы елге тиесілі және аймақ экспортының 92%.
Аталған 4 аймақтың экспорты мұнай және газ өндірісіне шоғырлануы жоғары. Қалған 6 амақта шоғырланудың орта деңгейі бар. Жалпы орта деңгейдегі 11 аймақта тау-кен өндірісімен қатар өңдеуші өнеркәсіп пен АӨК тауарларының экспортын ілгерілетуге, экспортталатын тауар ассортиментін арттырып аймақтарда экспортты әртараптану дәрежесін жақсартуына мүмкіндіктері бар.
Сонымен, бұл зерттеудің нәтижелері Қазақстанның өңірлеріндегі экспортының жағдайын ашық әрі жан жақты көрсетеді. Аймақтардағы экспорттық стратегиялық саясатты әр өңірдің өзіне сай ерекшеліктеріне қарай жүргізу маңызды. Әсіресе экспорттық қоржыны бірнеше ғана тауар тобына шоғырланған аймақтарда экспортты әртараптандыру қажеттілігі басым. Зерттеуде қолданылған индекс нәтижелері адекватты, оған себеп бұл төрт өңірде өңдеуші саланы одан әрі дамыту мүмкіндіктері жоғары. Дегенмен, әр аймақ мысалында экспорттық мүмкіндіктерді жеке дара талдау жүргізу қажет. Бұл алынған зерттеу қорытындылары өңірлерде экспорттық саясатты жүргізуде тиімді шешімдер қабылдауда қажетті құрал болып табылады. Сондықтан зерттеу нәтижелері ҚР Сауда және интеграция министрлігіне жолданады.
Заманауи инфрақұрылым, адами капитал мен институционалды құрылымның тиімді жұмыс істеуі – экспортты дамытуда оң ықпал етеді. Экспорттық түсімді өңдеуші салаға бағыттау, технологиялық трансферт жасап жаңғыру арқылы экспортты әртараптандыруға талпынуда. Сонымен қатар инвестиция тарту, инфрақұрылымды жетілдіру, ішкі өндірісті әртараптандыру, сыртқы нарықта келісім-шарттарды арттыру, логистикалық шығындарды төмендету, тауар түріне қарай субсидиялау, ішкі өндірісі бар сала тауарлары импортына квота қою, аймақтардың географиялық орналасу ерекшеліктерін пайдалы қолдану маңызды.
Өңдеуші өнеркәсіптің экспортын ілгерілету үшін салаға қаражат салу да септігін тигізеді. Алайда, мемлекеттік бюджет шығысында өңдеуші салаға бар-жоғы 0,2% қарастырылған, тау-кен саласына шығын 1,1 %, ауылшаруашылық саласына берілген шығын - 3,8 %, демалыс пен өнер саласына қарастырылған шығындар 3 пайыздан асады [].
Экспортты әртараптандыруда сыртқы жеткізілетін нарық санының көбеюі өндірілетін тауар санының артуына қарағанда маңыздырақ . Дегенмен, жаңа өнім түрін ескі ескі өніммен салыстырғанда 1,44 есе сыртқы нарықта өткізу мүмкіндігі көп []. Еліміз мұхит тасымалдау жолына шыға алмағанымен көрші мемлекеттермен дұрыс қарым-қатынас орнатып, оларды транзиттік тасымал ретінде тиімді пайдалану қажет. Шекарадағы өңірлердің байланысы елдердің жақсы араласуына ықпал жасайды []. Азия мен Еуропаны байланыстырушы ел ретіндегі құрлықтық географиялық артықшылықтарын тиімді пайдалануы шарт. Көлік логистикалық дәліздерді әртараптандыру қажет. Батыс Қытай Батыс Еуропа жолы мысалында Ресей мен Орталық және Оңтүстік Азия елдерімен байланыс, Каспий теңіз жолымен Еуропаға шығу, Түркіменстан арқылы Парсы шығанағына шығу мүмкіндіктерін қарастыру керек. Бұл логистикалық әртараптану тасымалдау шығындарын төмендетіп, отандық өнімдерді әлемнің көптеген еліне жеткізу уақыты мен құнын азайтады
Қазақстан қазіргі әлемдегі дүрбелең кезінде әлемдік нарықта жаңа ойыншы ретінде шығуға әлеуеті бар. Оған өндіріс пен экспортты әртараптандыру арқылы қол жеткізе алады. Себебі, экспортты әратаптандыру тек кризис кезіндегі қысқа мерзімді іс-шара емес, экономиканы тұрақты және үдемелі дамытудың құралы.
Енді жоғарыда аталған көрсеткіштердің көмегімен экспортты әртараптандырудың кешенді интегралдық индексі есептеледі. Мұнда үш индекстің ортақ арифметикалық қосындысы аймақтардың экспорттық әлеуетін кешенді бағалауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижесі ретінде осы бағалау көрсеткіштері қорғауға шығарылады. Индекс нәтижесі бойынша жоғары аймақтар Жамбыл (1,05), Қарағанды (0,96), Шымкент (0,94) және Шығыс Қазақстан мен Түркістан облыстарында (0,93) байқалады. Жамбыл облысының өғдеу өнеркісібі экспортының номиналды құны басқа аймақтармен салыстырғанда төмен болғанымен біздің бағалауымызда жоғары мәнге ие болып тұр. Себебі Жамбыл облысы жалпы экспортында өңдеу саласы экспортының үлесі 89% құрайды. Ауылшаруашылығы 5,9%, тау-кен өндірісі 3,2%, басқа салалар 2,1%. Сондықтан бұл аймақтық өңдеу саласында экспорттық әлеуеті жоғары көрсеткішке ие. Дегенмен соңғы жылдары Жамбыл облысының өңдеу өнеркәсібі экспортында төмендеу динамикасы байқалады. 2020 жылдың құрытындысы бойынша өңдеу саласының негізгі тауарлары: химиялық және минералды тыңайтқыштар, фосфор қышқылы, табиғи уран, партланд цемент және цианид. Темір жол локомотивтері сияқты тауарларды жеткізу-100% - ға немесе 7,5 млн. АҚШ долларына, бидай мен меслинді - 61,6% - ға немесе 17,4 млн. АҚШ долларын (28,3 АҚШ долларынан 10,9 млн. АҚШ долл. дейін), қара металдардан
Кесте 17 – 2013-2020 жж. Қазақстан аймақтары бойынша экспортты әртараптандыру мүмкіндігінің кешенді индексі

	Аймақтар	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	Деңгейі
1	Жамбыл	0,9207	0,8195	0,7022	1,0155	1,0351	1,0188	1,0193	1,0529	Жоғары
2	Қарағанды	0,9781	0,9279	0,9957	1,0223	0,9960	0,9879	0,9571	0,9699
3	Шымкент қ.						0,9733	0,992336	0,9494
4	Шығыс Қазақстан	1,1358	1,1168	1,1752	1,2428	1,1963	1,1214	0,9693	0,9341
5	Түркістан	0,8449	0,9181	0,9624	0,9761	0,9179	0,9431	0,8298	0,9322
6	Алматы қ.	0,7572	0,8356	0,7203	0,7863	0,6756	0,7128	0,7761	0,8994	Орта
7	Алматы обл.	0,9531	1,0167	1,0106	1,0023	0,9752	0,9547	1,0605	0,8724
8	Павлодар	1,1134	0,9769	0,9292	0,8436	0,6936	0,8874	0,8879	0,7951
9	Ақмола	0,6247	0,6374	0,6585	0,6605	0,5347	0,5888	0,5703	0,7088
10	Ақтобе	0,3803	0,4649	0,5920	0,7001	0,7233	0,6316	0,6630	0,7042
11	Қызылорда	0,0266	0,0363	0,1142	0,1392	0,2387	0,2899	0,3774	0,6912
12	Солт.Қазақстан	0,5623	0,5594	0,5627	0,7352	0,6397	0,6439	0,6149	0,5453
13	Қостанай	0,4254	0,4595	0,5537	0,5974	0,5271	0,5342	0,4730	0,5004
14	Астана қ.	0,3154	0,4761	0,5874	0,6322	0,4565	0,3726	0,4206	0,4847	Төмен
15	Атырау	0,1289	0,1245	0,1182	0,1201	0,1200	0,0948	0,0949	0,1124	Төмен
16	Батыс Қазақстан	0,0719	0,0790	0,0503	0,0782	0,0635	0,0563	0,0589	0,0621	Өте төмен
17	Маңғыстау	0,0386	0,0721	0,0450	0,0673	0,0537	0,0774	0,0254	0,0503	Өте төмен
Ескертпе – автор ұсынған әдістеме бойынша есептелді

жасалған металл конструкциялар - 77,6% - ға немесе 6,7 млн. АҚШ долл. (8,6-дан 1,9 млн. АҚШ доларына дейін) төмендеді. Республиканың өңдеу өнеркәсібі .экспортында Жамбыл облысының үлесі – 2,7% құрайды.
Өңдеу саласы экспортының көшбасшысы ретінде Қарағандыны айтуға болады. 2020 өңдеу өнеркәсібі экспортының жалпы көлемдегі жоғары үлесі Қарағанды облысына – 8,1%, Шығыс Қазақстан облысына – 4,0%, Алматы қаласына – 3,9% және Павлодар облысына тиесілі – 3,9%. Жалпы экспорттағы ең төмен өңдеу саласының үлесі Маңғыстау – 0,6%, Қызылорда және Солтүстік Қазақстан облыстары тиісінше 0,2% құрады.
Қарағанды біздің бағалау әдістемемізге сәйкес жоғары көрсеткішке ие, өндірісі әртараптандырылған, негізінен өңдеу саласына мамандану байқалады және экспорттық әлеуеті жоғары. 2020 жылғы мәліметтерге сәйкес өңдеу өнеркәсібі саласының экспорты Республика бойынша номиналды құны бойынша ең жоғары 3,9 млрд.АҚШ долларын құрады. Жалпы экспортында өңдеу өнеркәсібі саласының үлесі 87,4%, тау-кен өндірісі 11,4, ауылшаруашылығы 0,2%, басқа салалар 1% құрайды. Өңдеу саласы экспортында металлургия өндірісінің үлесі 84%. Темір, күміс, мыс шартылай фабрикат күйінде экспортталады. Аймақта мол шикізат қоры жеткілікті, шағын орта кәсіпкерлікті дамыта отырып металлургия саласында өңдеу саласын одан әрі дамыту мүмкіндігі бар.
Шығыс Қазақстан облысында өңдеу саласы біршама дамыған. Өндірістің 42% осы өңдеу саласына тиесілі. Өңірдің өңдеу өнеркәсібінің салалық экспорты негізінен металлургия өнімдерінен (өңделмеген мырыш, жартылай өңделген күміс, тазартылған мыс) (91,6%), Тамақ өнімдерінен тұрды (күнбағыс майы, өзге де дәнді дақылдардан жасалған ұн т.б.) (3,5%), машина жасау саласы (1,6%) және химия өнеркәсібі (1,0%) [].
Сонымен біз ұсынған әдістемені пайдалану арқылы бағаланған аймақтардың экспортты әртараптандыру мүмкіндігінің деңгейін ескере отырып әр аймаққа жеке-жеке дамыту жолдарын жүргізу маңызды. Яғни, әр аймақтың географиялық, өндірістік, қаржылық ерекшеліктеріне сәйкес өндіріс саласын дамыту қажет. Әлеуеті жоғары аймақтарда қажетті ресурстар жеткілікті, өндіріс орындары бар, ол аймақтарда тиімді ұйымдастырушылық іс-шараларын арттыру қажет. Әлеуеті төмен аймақтарда өңдеу саласы кәсіпорындарын құру, жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру, жаңа салаларды дамыту қажеттілігі бар.

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 28