«Ауылшаруашылық дақылдарының апробациясы»

• 
  өндірістік жерлерде технологиялық үдерістің сапасын типтік тәсілдер бойынша қадағалауда құжаттарды дайындай алу
  

• 
  дала мәдениеті, өндіріске өткізілетін сапалардың биологиялық ерекшеліктері туралы білімін көрсету;
  
• 
  орындалған жұмысқа дағдылану және сапасын бағалау (топырақты өндеу, себу, егістікті күту, жинау және т.б. )
  
• 
  ауылшаруашылық мәдениетінің себу апробациясын өткізе алу;
  
• 
  нарық жағдайындағы шаруашылықтың болашақ дамуын бағалай алу;
  
• 
  егістік алқап есебін және тұқым өнімділігінің моделін құрастыра алу;
  

• 
  әлемдік жетістіктерді есепке ала отырып ауылшаруашылық мәдениетін өсірудегі өтімді прогрессивті технологияларды қолдану дағдысы болу;
  
• 
  Жер, еңбек, қаржы және басқа ресурстарды дұрыс және тиімді пайдалана алу;
  

«Ауылшаруашылық дақылдарының апробациясы» пәнін оқып үйрену нәтижесінде студенттер мыналарды білулері тиіс:

Тұқымдық материалдың сапасын жақсарту және зерттеу әдісі

- жоғары сапалы тұқымдық материалды өсіру жағдайлары

- тұқымтану пәнін бойынша анықтама терминологиясы;

-ҚР мемлекеттік тұқымтану жүйесіндегі негіз қалаушы нормативтік құжаттар;

- өсімдік шаруашылығының өнімін мен өндірісін тұқымтану нысандары;

6. Сабақ жоспары

1. 
   Дәрісханалық сабақтардың оқу-тақырыптық жоспары
   

1. 
   . Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыздандыру картасы
   

1.Әрінов Қ.Қ., Можаев Н.И., және т.б. Өсімдік шаруашылығы. Оқулық. Ақмола 1996 ж.

2.Әрінов Қ.Қ., Можаев Н.И., және т.б.Өсімдік шаруашылығы практикумы. Ақмола 1996 ж.

3. Гриценко В.В. Семеноведение полевых культур ,М..1984

4.Аленов. Ж.Н..Сыздыкова Г.Т.Балтабаев К.А. Солтүстік Қазақстанның ауылшаруашылық дақылдарын апробациялаудың нұсқаулық және басшылық құралы, Кокшетау.2009,

5. Инструкция по апробации сортовых посевов. Москва, Колос,1979,

1.Әрінов Қ.Қ. Цепенко А.А. Жаздық бидай сапасына агротехниканың әсері.Алматы Кайнар.1985

2. Нургалиев А.Н., Сорокина Т.А., Әринов Қ.Қ. Искаков М.А. Вопросы семеноведения зерновых культур в Северном Казахстане. Целиноград, 1984.

3. Әринов Қ.Қ. Влияние фракционирования на посевные качества семян яровой пшеницы. Вопросы агротехники зерновых культур в Северном Казахстане. Труды ЦСХИ, т. 8, вып. 5, г. Целиноград, 1972.

4. Әринов Қ.Қ. Посевные качества и урожайные свойства семян пшеницы. // Селекция и семеноводство, 1981, № 6.

5. Әринов Қ.Қ. Лазник Э.Ф. Семена, ТУР и урожай зерна твердой яровой пшеницы. Пути интенсификации производства зерна в Северном Казахстане. Труды ЦСХИ, г. Целиноград, 1987.

6. Әринов Қ.Қ.., Гордеева Е.А. Семенная продуктивность яровой твердой пшеницы при орошении. Материалы научно-практической конференции «Научные аспекты развития с.-х. в Сев. Казахстане в новых условиях хозяйствования», г. Кокшетау, 1994.

7.Карамшук З.П., Муранец А.П., Әринов Қ.Қ.. Вредоносность альтернариоза семян твер­дой пшеницы. // Вестник с.-х. науки Казахстана, 1987, №2.

Межгосударственный стандарт. ГОСТ 12045-97. М., 1997.

8. Цепенко А.А., Әринов Қ.Қ. Какими семенами выгоднее сеять? // Земледелие, 1973

9.Әринов Қ.Қ.., Шестакова Н.А., Гордеева Е.А. Основы семеноведения. Акмола, 1995.

10. Можаев Н.И., Аринов К.К., Нургалиев А.Н., Можаев А.Н. Өсімдік шаруашылығы (оқулық),- Ақмола. «Жаңа Арқа», 1993.

11.Семена сельскохозяйственных культур. Сортовые и посевные качества. Часть 1. М.: Изд-во стандартов, 1991.

12.Семена сельскохозяйственных культур. Методы определения качества. Часть 2. М.: Изд-во стандартов, 1991.

13.Семена сельскохозяйственных культур. Методы определения заселенности вредителя­ми. Минск: ИПК стандартов, 1997.

15.Фирсова М.К., Попова Е.П. Оценка качества зерна и семян. М.: Колос, 1981.

16.Цепенко А.А., Әринов Қ.Қ.. Крупность семян и урожай яровой пшеницы.// Селекция и семеноводство, 1976, № 6.

Әдістемелік нұсқаулар мен оқу құралдары(ӘН)

2. Ауылшаруашылық өнімдерін сақ тау технологиясы пән бойынша практикалық сабактарды жүргізуге арналған әдістемелік нұсқаулар, Көкшетау, 2015.

3. Солтүстік Қазақстанның ауылшаруашылық дақылдарын апробациялаудың нұсқаулық және басшылық құралы Ж.Н.Аленов,Г.Т. Сыздыкова, Қ.А.Балтабаев. Кокшетау.2009

7.Студенттердің өздікжұмыстары бойынша сабақ жоспары

7.1 Студенттің өзіндік жұмысы үшін тапсырмалар (СӨЖ)

Тапсыр-ма беру апта	Сабақ тақырыбы	СӨЖ тапсырмасы	Ұсыныла- тын әдебиет	ОБСӨЖ-дегі бақылау түрі	Тапсыру мерзімі аптасының нөмірі
1	2	3	4	5	6
1	Тұқымшаруашылы- ғы. Тұқымның даму фазалары.	1.Тұқымның қалыптасуы, толысуы, пісуі. 2.Тұқымның толысуы және пісуі кезеңінде өтетін физиологиялық процестер. 3.Тұқымның толысуына және пісуіне әсер ететін факторлар.	НӘ1,2 ҚӘ 1-17 72-77	Конспект Ауызша	1-3
2	Тұқымның сапасына және өнімділігіне әсер ететін экологиялық және агротехникалық факторлардың әсері.	1. Тұқымның сапасына және өнімділігіне экологиялық жағдайлардың әсері. 2. Тұқымның сапасына және өнімділігіне агротехниканың әсері (алғы дақыл, себу мөлшері және себу әдісі, себу мерзімі, тыңайтқыш жинау мерзімі және әдісі.)	ҚӘ 1-17 12-26	Конспект Ауызша	4-6
3	Тұқымды себуге және сақтауға дайындау.	1.Тұқымды сақтауға дайындық. 2.Егістік материалының сапасын жақсарту (тазарту,сұрыптау) 3.Себуге тұқымды дайындау.	ҚӘ1-17 10-45	Конспект Ауызша	7-8
4	Өндірістің озық тәжірибелері бойынша тұқымның сапасын арттыру.	Өндірістің озық тәжірибелері бойынша тұқымның сапасын арттыру.	НӘ1,2 ҚӘ1-17 13-39	Конспект Ауызша	9-11
5	Тұқымның егістік сапасы.	1.Тұқымның ылғалдығын анықтау.2.Тұқымның зиянкестермен залалдануын және қоныстануын анықтау.	НӘ1,2 ҚӘ1-17 13-39	Конспект Ауызша	12-15
6	Себу және отырғызу материалы а.ш. өндірісінің құралы ретінде	Оқып-үйрену қажет: -тұқымдық бақылау жөніндегі халықаралық ұйымдардың талаптары -жоғары сапалы тұқымның рөлін -тұқымның өнімділігі мен әрсаналылығын	НӘ 1,2 ҚӘ 8 ӘН 1,2	Ауызша сұрау	1,2 –апталар
7	Тұқымның себу сапасына стандарттары	Тұқым сапасын анықтау әдістемелерінен білімдерін бекіту	НӘ 1,4 ҚӘ 8,9,15 ӘН 1,2,6	Тестілер, ауызша сұрау	3-5- апталар
8	Тұқымдар және отырғызу материалы (қалыптасу және пісу)	Оқып-үйрену қажет: -генеративті көбею органдарының түзілуі; -тозаңдану және ұрықтану;-толысу және пісу кезеңдеріндегі физиологиялық, биохимиялық үрдістер	НӘ 1,3 ҚӘ 6,11	Ауызша сұрау	6-апта
9	Жоғары сапалы тұқым өсірудің экологиялық жағдайлары	Оқып-үйрену қажет: -тұқым сапасына географиялық жағдайлардың әсерін; -тұқым сапасына метеорологиялық жағдайлардың әсерін	НӘ 1,3 ҚӘ 6,7,8,11 ӘН 3,4,6	Ауызша сұрау	7-апта
10	Жоғары сапалы тұқым өсірудегі индустриялды технологиясының агрономиялық негіздері	Оқып-үйрену қажет: Тұқым сапасының байланысты өзгеруі: -ауыспалы егістегі орнына -топырақ өңдеуге-себу мерзімі мен мөлшеріне-егістікті күтіп-баптауға	НӘ 1,2,3 ҚӘ 6,7,8,11,12 ӘН 3,4,6	Ауызша сұрау	8-апта
11	Тұқымдық аймақтар ды жинаудың биологиялық негіздері	Оқып-үйрену қажет: -дақылдардың пісу кезеңдерін және оларды анықтау әдістемесі	НӘ 1,2,3 ҚӘ 8,10,11,13 ӘН3,4,5,6	Ауызша сұрау	9-апта
12	Жарақаттануды жүйелеу және оларды анықтау тәсілдері	Оқып-үйрену қажет: -тұқымның физикалық қасиеттері мен морфологиялық белгілері	НӘ 1,2,3 ҚӘ 6,8,12 ӘН 3,4,5,6	Ауызша сұрау	10-апта
13	Өнімділік қасиеттері	Оқып-үйрену қажет: -өнімділік қасиеттерін бағалаудың әдістемелік негіздері-жоғары өнімді тұқым тобын сұрыптау әдістемесі	НӘ 1,4 ҚӘ 6,7,10 ӘН 3,4,5,6	Ауызша сұрау	11-12-апта
14	Егін жинағаннан кейінгі кезеңде тұқым сапасын арттыру шаралары	Оқып-үйрену қажет: -тұқымды тазалау, сорттау, іріктеу -дәрілеу	НӘ 1,2,3 ҚӘ 6,7,8,10,11,12,13 ӘН 3,4,5,	Ауызша сұрау	13-апта
15	Тұқымның өнуі, ұзақ өміршеңдік	Оқып-үйрену қажет: -өну кезеңдері мен жағдайлары -тұқымның ұзақ өміршеңдігінің түрлері	НӘ 1,2,3 ҚӘ 6,8,10,11,12 ӘН 3,4,5,	Ауызша сұрау	14-апта
16	Тұқымның танаптық өнгіштігі және оны арттыру шаралары	Оқып-үйрену қажет: -танаптық өнгіштікті арттыруда топырақ-климат жағдайларының рөлі -топырақ қасиеттерінің маңызы метеожағдайлардың танаптық өнгіштікке әсері -тұқым сапасының танаптық өнгіштікке әсері -танаптық өнгіштікті болжау	НӘ 1,2,3,4 ҚӘ 5,6,7,8,11,12 ӘН 3,4,5,6	Жазбаша жұмыс	15-апта

8. БАҒА БЕРУ ТУРАЛЫ АҚПАРАТ

Күнделікті бақылау – аудиториялық және аудиториялық емес сабақтарда (3,6,9,12 апталарда) оқу пәнінің әрбір тақырыптары және аралықты бақылау (8,15 апталарда) ескерулері бойынша студенттердің үлгерімділігі.

Студенттерді күнделікті тексергенде олардың әрбір тапсырмаларды орындаулары 100 балдық деңгейде бағаланады (күнделікті сабақтардағы жауаптары, үй тапсырмаларын беруі, студенттің өздік жұмыстары (одан әрі қарай – СӨЖ).

Баға қою саясаты 100 ұпайлы (100%) системаға негізделеді және келесі бөлулерді қарастырады

- «өте жақсы» егер оқушы барлық жоспарланған материалды толықтай игерсе және жауап бергенде ешқандай қателіктер жібермесе, өздігімен пәнді игерген кезде қосымша ғылыми әдебиеттерді пайдалана білгенде қойылады.

- «жақсы» егер оқушы барлық жоспарланған материалды 75% төмендетпей игерсе және осы кезде жауап бергенде білетін болмаса білместік ірі қателіктерді жібермесе, егерде ондай жағдайлар бола қалған кезде оқытушының көмегімен оларды түзете білсе.

- «қанағаттанарлық» егер оқушы барлық жоспарланған материалды 50% төмендетпей игерсе, бақылау, зертханалық және үйге тапсырылған жұмыстарды оқытушының көмегімен жасай білсе және оларды игеруге тырысып бақса.

• 
  сабаққа кешікпеу;
  
• 
  сабақ барысында сөйлемеу, газет оқымау, сағыз шайнамау;
  
• 
  ұялы телефондарды өшіру;
  
• 
  сабаққа іскер киімде келу;
  
• 
  сабақты жіберіп алмау, денсаулығына байланысты қатыспаған жағдайда анықтама көрсету;
  
• 
  босатылған сабақтарды оқытушының белгілеген уақытында өтеу;
  
• 
  тапсырмалар орындалмаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі
  
• 
  оқу үрдісіне белсенді қатысу;
  
• 
  үй және басқа да тапсырмаларды тырысып орындау;
  
• 
  сабақтарда кері қатынасты сынмен қолдау;
  
• 
  өте қатты ұялшақ студенттерді ұжымдық жұмыстарға және дискуссияларға қатыстыру;
  
• 
  пунктуалды және міндетті болу.
  

№1 -дәріс. Кіріспе дәріс

Тұқымдық бақылау саласындағы халықаралық ұйымдардың тәртібін (ережесін) оқып-үйрену. Тұқымтану және тұқым шаруашылығы саласындағы негізгі заңнамалық актілермен танысу.

Өнімді арттырудағы жоғары сапалы тұқымның рөлін айқындау, өнімділікпен тұқымның әр түрлі сапалылығы арасындағы байланыс.

Түйіндегі сөздер: тұқымтану, тұқымдар, егістік сапасы, өнімділік, сорттық қасиеттер.

1. 
   Тұқымтану пәні мен міндеттері. Басқа пәндермен байланысы.
   
2. 
   Өнімді арттырудагы жоғары сапалы тұқымның рөлі.
   
3. 
   ҚР-да тұқымдық бақылау қызметінің құрылымы мен міндеттері.
   
4. 
   Тұқымтану және тұқым шаруашылығы саласындағы заңнамалық актілер.
   

Тұқым - ол мәдени өсімдіктер тұқымдарын, олардың құрылысы мен аналық өсімдікте пайда болу жағдайларын, тұқымдағы физиологиялық үрдістерді, табиғи орта мен агротехникалық шаралардың тұқым құрылуына әсерін, тұқымның себу сапасын анықтау әдістерін оқытады.

Сонымен тұқымтану тұқым сапасы мен қасиеттерін бағалаудың, жоғары сапалы тұқымдық материалды өсіру жағдайлары мен зерттеу әдістерінің ғылыми негізі болып табылады, қысқасы ол өсімдік шаруашылығының құрамды бөлігі мен теориялық негізін құрайды. Ол ботаникамен, өсімдіктердің биохимиясы мен физиологиясы және басқа көршілес агрономиялық пәндермен тығыз байланысты.

Көпжылдық тәжірибе көрсеткендей, жоғары сапалы тұқым - басқа агротехникалық шаралармен катар, ауыл шаруашылығы, оның ішінде өсімдік шаруашылығын қарқындандырудың негізгі факторларының бірі. Сонымен қатар дақылдар өсірудің аймақтық қарқынды технологиясы да тұқым сапасына маңызды орын береді, өйткені ауылшаруашылық даңылдарының аудандастырылған жақсы сорттарының жоғары кондициялы тұқымынсыз агротехникалық кешеннің барлық басқа буындарының тиімділігі күрт төмендеп кетеді.

Сонымен тұқым немесе тұқымдық жадығат (материал) - танаптарға сеуіп, жаңа өнім алуға арналған өсімдік мүшесі.

Тұқымтану оқып-үйренумен айналысады: экологиясы мен тұқымның қалыптасу жағдайларымен (олардың тұқым сапасына әсері),морфологиясымен (құрылысы және қалыптасуы), биологиясымен (тұқымның түзілу үрдісі),физиологиясы биохимиясымен (химиялық құрамы және тұқымда жүретін үрдістер), сонымен қатар тұқымның егістік сапасына бақылауды іске асырады.

Тұқымтанудың нақты зерттеу объектісі бар - тұқымдық жадығат (материал); арнайы міндеті - тұқымдық жадығаттың сапасын арттыру; зерттеу тәсілдері - егістік жадығаттың сапасын бағалау тәсілдері.

Тұқым үш сапа көрсеткіштерімен сипатталады:

- егістік тұқым қасиеттерінің жиынтығы, ол егістікке жарамдылық дәрежесін сипаттайды;

- сорттық- сорттық тазалық, репродукцияның нормативті-техникалық құжаттар талаптарына сәйкестігін көрсетеді;

- өнімділік - тұқымның өндірістік нақты жағдайда белгілі бір

мөлшерде өнім қалыптастыру қасиеті; Тұқымдар - өнім негізі, а.ш. дақылдары өнімін арттыру мен тұрақтандыруға бағытталған барлықшаралардың тиімділігі төмен болмақ, егер жоғары өнімді тұқым қоры болмаса.

Іілімдік және іссаналық тұрғыдан тұқымтану сорттық тұқымдардың өнімділікке қасиеттерін қалыптастыруға және бағалауға бағытталғаны дұрыс, ал мұның өзі оның тұқымының себуге жаралымдылығын ғана емес,сонымен бірге биологиялық толық құндылығын сипаттағаны жөн.

Тұқымның егістік сапасын талдауды шаруашылық ішілік мақсаттар үшін шаруашылықтың өзінде жүргізуге болады. Алайда тұқымдық егістікті апробациялауға және сауда қатынасына тұқым сапасын сертификациялауға тәуелсіз ұйымдар қажет, ал олардың қызметі жекелеген елдердің заңнамалық актілерімен реттеледі.

Европалық Одақта бұл мақсаттарға ІSТА Intznational Seed Testing Association (ИСТА) тұқымды талдау халықаралық ұйымы қызмет жасайды. Қазақстан 2005 жылдан бері тұқым сапасына бақылау жасауды осы халықаралық ассоцияцияға мүше болып табылады.

ТХТА міндеті тұқым сапасын бағалаудың халықаралық ережелері мен тәсілдерін жасау болып табылады.

Қазақстанда тұқымның егістік сапасын тиісті үлгі қалып талаптарына сәйкес (аттестациядан өткен) «Тұқым сапасына сараптама зертханаларында» тұқым үлгілерін сұрыптап және соңынан оларды талдап анықтайды.

Үлгі қалыптар және басқа нормативтік актілерде тұқымдық және отырғызылатын жадығаттарға талаптар қарастырылған.

«Тұқым шаруашылығы туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 8-ақпанындағы №385-11 заңы: заңда тұқым шаруашылығы саласындағы қызметті іске асырудың құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық негіздері анықталған және а.ш. өсімдіктерінің тұқым шаруашылығы мен өндірісін, дайындау, өңдеу, сақтаумен жұмыс жасауын реттеуге бағытталған. Заңда қарастырылған:

-тұқым шаруашылығы саласын Мемлекеттік реттеу және басқару;

- тұқым шаруашылығын ұйымдастыру;

-өндіру, дайындау, сақтау, өңдеу, тасымалдау, сату және тұқымды пайдалану ерекшеліктері;

-тұқымның сорттық және егістік сапаларын анықтау тәртібі;

-а.ш. өсімдіктерін сортсынау;

-тұқым шаруашылығы саласындағы жауапкершілік.

Сорттық және тұқымдық бақылау мыналарды қарастырады:

-тұқым өндірісіне, өңдеу, сақтау, сату және пайдалану бағыттарында тұқым шаруашылығындағы ережелер мен нормаларды бұлжытпай орындау шараларына бақылауды келесі кезеңдерде іске асырады:

-себуде;

-а.ш. өсімдіктерінің вегетациясында;

-егін жинауда;

-тұқымға құюда;

-тұқымды сақтауда;

-іске асыруда (сатуға дайындалған және сатылған тұқым қаптарында тексеру жүргізу, оның ішінде экспорт пен импорттауда, куәландырылған құжаттарға олардың сапа көрсеткіштерінің сәйкестігі).

-жылына бір рет себу алдында тұқым себуге дайындалған танаптарды тексеру;

-жылына үш рет вегетация кезеңінде сорттық егістіктерді тексеру;

-бір рет апробация кезеңінде сорттық және будандық алқаптар және апробация жүргізуге бақылау жасау;

-жылына әрбір бақылау түріне екі рет егін жинауда, тұқымды тасымалдау, тазалау, сақтау, тұқым қоймаларының дайындығы;

Аттестацияланған тұқым сапасына сараптама зертханаларының тұқымның сорттық және егістік сапаларына сараптама жүргізуіне және тұқым шаруашылығы саласындағы нормативтік құқықтық актілер мен үлгі қалыптарды бақылау жасау:

-жылына екі рет тұқым сапасына сараптама кезеңінде, сонымен қатар бақылау ретінде мемлекеттік сатып алуда тұқым сапасына сараптама жүргізуді іске асыру;

-тұқым өндірушілерге наразылық (претензия) білдіргенде, сонымен бірге аттестациядан өткен тұқым сапасына сараптама зертханалары берген тұқымның сорттық және егістік сапаларын зерттеу нәтижелерімен келіспегенде.

Аттестацияланған апробатордың апробация жүргізу кезеңінде, сонымен қатар тұқым өндірушілерге «Тұқым шаруашылығы туралы» заң нормаларының сақталу мәселесіне тексеріс жүргізу.

Тұқым өндірушілер міндетті:

-өкілетті орган бекіткен технологиялық талаптарды сақтау өндіріс сұлбасын, тұқымды сақтау және іске асыру, олардың сандық және сапалық сақталуын қамтамасыз ету;

- мемлекеттік тізімге енген Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктерді, сондай-ақ, келешекті сорттарды егістіктерде пайдалану.

-элиталық тұқым өндіргенде және оны кейіннен іске асырғанда, оның ішінде мемлекеттен тыс жерлерге, түп нұсқалы сорттар тұқымы мен будандардың ата-аналық формаларын алу;

-тұқымды іске асырғанда (сатқанда) оның сорттық және егістік сапаларын айғақтайтын құжаттарды, сонымен бірге сорттық сипаттамасын қоса беру;

-өкілетті орган бекіткен тәртіппен сорттық егістіктерге апробация жүргізу;

-сатуға, егістікке пайдалануға, сақтық және ауыспалы тұқым қорын жасауға арналған тұқымға егістік сараптама жүргізу;

-аймақтағы егістіктерге жүйелі түрде бақылау-зерттеу жүргізуді,

Тұқым тазалағыш машиналар мен механизмдерге қоймаларда карантинді обьектлерді айкындау және олармен күрес шараларын жүргізуді қамтамасыз ету;

- өкілетті органмен келісе отырып шаруашылық а.ш. өсімдіктері түқымдарының сақтық және ауыспалы қорын өзіне қажетті көлемде қамтамасыз ету;

-өкілетті орган бекіткен ережеге сәйкес сорт жаңарту және сорт айырбастауды жүргізу;

-сатуға (іске асыруға) арналған тұқымның сорттық және егістік сапаларының тұқым құжатында көрсетілген сапасына кепілдік беру;

-іске асырылған және шаруашылық мұқтажына пайдаланылған

Тұқымдық сараптама нәтижесінде белгіленген мақсатқа пайдалануға жарамсыз деп танылған тұқым қайта қосымша өңдеуге немесе техникалық регламенттермен белгіленген тәртіппен қоқысқа

Ауылшаруашылық өндірісінде тұқым деп жоғары сапалы мол өнім алуға арналған әр түрлі тұқымдық жадығат (материал) айтылады, ол үшін мыналар пайдаланылады:

- нағыз тұқымдар (бұршақ, қырыққабат және зығыр тұқымдастар, мақта өсімдігі);

• 
  жалаңаш және қабықты жемістер (қоңырбастар тұқымдасының дәндері - бидай, арпа, сұлы, т.б.; күнбағыс шекілдеуігі, қарақүмық жаңғақшасы, т.б.);
  
• 
  жеміс шоғыры (қызылша домалағы, т.б.);
  
• 
  түйнектер (картоп, жер алмұрты).
  

Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі тұқымнан басталатыны ежелден белгілі: егер танапқа сапасыз тұқым себілсе, алынатын өнім төмендеп кетеді. Мұндай жағдайда топырақ өңдеу де, тыңайтқышты қолдану да, егістікке жасалған күтім де, жауын-шашын да құр босқа зая кетеді.

Көпжылдық тәжірибесіне сүйеніп, тұқымның керемет маңызына арнап, халық көптеген аталы сөздер мен дәл мағыналы мақал-мәтелдер құрастырған: "Не ексең, соны орасың", "Нашар тұқымнан мол өнім күтпе", т.б. Біздің заманымызда да, ауыл шаруашылығы күрделі өзгерістерге ұшыраған уақытта да, егіншілік техника және ғылым жаңалықтарымен қаруланғанда да бұл шаруалардың шындығы өзінің маңызын жойған емес. Керісінше, өсімдік шаруашылығының қарқынды дамыған заманында тұқымның маңызы әрқашан да арта түседі.

Тұқым өзінің үш сапасымен ерекшеленеді: себу сапасы - олардың себуге жарамдылық дәрежесін анықтайтын тұтас тұқымдық қасиеттері; сорттың сапасы сорттық тазалығына, репродукциясына қойылатын талаптарға сәйкес келеді; өнімділік сапасы - нақты жағдайларда белгілі бір мөлшерде өнім беру қабілеті. Бұл аталған тұқым сапасының көрсеткіштері бір-бірімен тығыз байланысты.

1. 
   Тұқым сапасының өнім мен келесі ұрпағындағы байланыс.
   
2. 
   ҚР-ғы тұқымдық-бақылау қызметінің құрылымы.
   
3. 
   ҚР-ның тұқымдық қызметінің міндеттері.
   
4. 
   ҚР-ның тұқымтану және тұқым шаруашылығы саласына байланысты заңнамалық актілері, олардың мәні.
   
5. 
   Тұқым өнімділігі мен әртүрлі сапалылығы түсінігі.
   

І.Аринов К.К., Шестакова Н.А. Агрономические основы семеноведения и семенного контроля на Севере Казахстана. Астана, 2006.

2.Растениеводство// Под ред. академика ВАСХНИЛ П.П.Вавилова - М.,Агропромиздат, 1986.

З.Можаев Н.И., Аринов К.К.и др. Растениеводство. Акмола, 1996.

4.Гриценко В.В., Калошина З.М. «Семеноведение полевых культур». М.:Колос, 1984.

5.Кулешов Н.Н. Агрономическое семеноведение. М., Сельхозгиз, 1963.

б.Нургалиев А.Н., Сорокина Т.А., Аринов К.К., Искаков М.А. Вопросы семеноведения полевых культур в Северном Казахстане. Целиноград,1984.

7.Строна Н.Г. Общее семеноведение полевых культур. М., Колос, 1966.

8.Цепенко А.А. Промышленное семеноводство и индустриальная технология производства семян зерновых культур и трав в Северном Казахстане. Целиноград, 1983.

9.Ларионов Ю.С. Теоретические основы современного семеноводства и

семеноведения. Челябинск, 2003.
Дәріс 2. Тұқымдық материалға қойылатын талаптар.

1. Тұқымдық материалдын сапасы және оны анықтау.

2.Тұқымның себу жарамдылығы.

1. Тұқымдық материалдын сапасы және оны анықтау.

Тұқымның себу сапасы. Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу үшін танаптарды жоғары сапалы тұқымдармен сепкен абзал. Өкінішке орай, Қазақстанда соңғы жылдары бұл мәселеге көңіл аз бөлінді, соның нәтижесінде егістіктерде кондицияға жеткізілмеген тұқымның үлесі көбейіп кетті. Атап айтқанда, Қазақстан бойынша 1991 жылы дәнді дақылдар егістігінің 74,0% I және II класты тұқымдармен себілген болса, 2001 жылы ол көрсеткіш 37,0% ғана болды. Бұл деген сөз күні бұрын астық өнімі мен сапасын төмендетіп, оның бәсекелестік қабілетін азайту болып табылады.

Шаруашылықтар мен агрономия мамандары бірінші кезекте тұқым сапасының көрсеткіштерін, олардың егін өніміне әсерін жақсы білуге міндетті.

Тұқымның себу сапасының көрсеткіштері мемлекеттік үлгі қалыппен (МҮҢ) мөлшерленетін (тұқымның тазалығы, лабораториялық өнгіштігі, тұқымның ылғалдылығы, арамшөптер және басқа мәдени өсімдіктер тұқымдарымен ластануы, т.б.) және мөлшерленбейтін (тұқымның өну энергиясы, 1000 тұқымның массасы, тіршілікке қабілеттілігі, тұқымның өсу күші, т.б.) болып ажыратылады.

Тұқымның тазалығы — егістік жадығаттың (материалдың) негізгі сапа көрсеткіштерінің бірі. Өлі деп аталатын (сабан, топырақ кесектері, тас, т.б.) қоспалар тұқымдық жадығатта ең әуелі артың балласт болып табылады, әрі қарастырылып отырған тұқымның тазалық көрсеткішін (пайызын) төмендетеді, әрі сақтау мүмкіндігін нашарлатады, ал тірі қоспалар (тіршілікке қабілетті арамшөп және басқа мәдени өсімдіктердің тұқымдары) өсірілетін дақыл егістігін ластайды және осыған байланысты өнім мен оның сапасы төмендейді.

Егістік жадығаттың (тұқымның) тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың пайызбен көрсетілген массасын айтады. Көптеген дақылдардың, шөптерден басқа, тазалығын анықтағанда 1 кг талданған үлгіге есептегендегі басқа мәдени өсімдіктер мен арамшөптер тұқымдарының саны да (дана) есепке алынады. Тұқымдық жадығатты тазалаудағы мақсат — мүмкіндігінше барлық қоспаларды аластату. Қазіргі қолданыстағы тұқым тазалағыш машиналар да мұны толық іске асыра алмайды. Сондықтан тұқымның себу сапасын мемлекеттік үлгі қалыптаумен (МҮҚ) аздаған мөлшерде қоспа рұқсат етіледі. Көптеген ауыл шаруашылығы дақылдары үшін (дәнді, бірқатар майлы, т.б. дақылдар) тұқымдық үлгі қалыптың 3-класы, ал мал азықтық шөптерге 2-класс белгіленген. Егер бірінші топ дақылдарына кластарына қарай 1-4% қоспалар қарастырылса, екінші топта ол көрсеткіш 5-10%. Негізгі дақылдың тұқымдарына мыналар жатады: түсіне қарамай, қалыпты дамыған бүтін тұқымдар, шала толысқан, семген тұқымдар, соғылған және астық қоры зиянкестерімен залалданған тұқымдар, ұрығының бар-жоғына қарамай тұқымның жартысынан үлкен бөлігі сакталған болса, шоқылған немесе тамыршалар мен өскін қабықшаны жарып шыққан, бірақ сыртқа шықпаған, т.б. Қоспалар - бөтен қоспалар, басқа мәдени өсімдіктер мен арамшөп тұқымдары, қара күйе қапшықтары, топырақ кесектері, тірі және өлі зиянкестер, т.б. және негізгі дақылдың кемсін тұқымдары (тиісті елеуіштен өткен ұсақ және семген тұқымдар, езілген, шіріген, жарты бөлігінен көбі жоғалған, үгітілген және т.б.). Көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарында мемлекеттік үлгі-қалыппен (МҮҚ) басқа мәдени өсімдіктер мен арамшөптер тұқымдары 1 кг талданған үлгіге саны, ал мал азықтың шөптерге (пайыз) бойынша көрсетіледі.

Кондицияға жеткізілмеген тұқымдарды себуге рұқсат етілмейді, өйткені ондай тұқымдар селдір және тіршілікке қабілеті нашар егін көгін береді.

Мемлекеттік үлгі қалыптар бойынша тұқымның кондициялық ылғалдылығы еліміздің аймақтарына, жекелеген дақылдарға мөлшерленеді. Атап айтқанда, Қазақстанның солтүстік, батыс және шығыс облыстарында дәнді дақылдардың көпшілігінің тұқым ылғалдылығы 16-17% , жармалық (тары, қарақүмық) 15-16%, майлы дақылдарда 10-13% , астық тұқымдас малазықтың шөптерде 13-дан жоғары болмауға тиіс. Еліміздің оңтүстік облыстары үшін бұл көрсеткіштер біршама төмен.

Тұқымның тіршілікке қабілетін бояғыштарды (тетразол, индигокармин, қышқыл фуксин) пайдаланып, ал жоңышқа мен қызыл беденің тұқымдарының тіршілікке қабілетін бөрту төсілімен анықтайды.

Тұқым тазалығы мен өнгіштігінің көрсеткіштері бойынша тұқымның себу жарамдылығы есептеледі. Тұқымның себу жарамдылығы деп түқым тобындағы процентпен көрсетілген таза және өнгіш тұқымдарды айтады. Есептеу мына анықтама бойынша жүргізіледі (% есебімен): Сж== (Өт-Тт) : 100, мұнда Сж — себу жарамдылығы, Өт— тұұым өнгіштігі; Тт — тұқым тазалығы.

Себу жарамдылығы тек қана кондициялы тұкымдарға есептеледі. Бұл көрсеткішті себу мөлшеріне түзету енгізу үшін пайдаланады: Сн= (Кс-М- Ю0) : Сж, мүнда Сн — тұқымның себу нормасы, кг/га; Қс — тұқымның себу коэффициенті, млн/өнгіш тұқым 1 га; М— 1000 тұқымның массасы, г; Сж — тұқымның себу жарамдылығы, %•

Егіске арналған барлық тұқым себу сапасына тексерілуі керек. Мемлекеттік стандарттардың (МСТ) шарттарына сәйкес келетін тұқымдар ғана себуге рұқсат етіледі.

Тұқым тобынын, немесе бақылау өлшемі себу сапасын белтіленген тәсіл бойынша (МСТ 12036-84) алынған екі орта үлгіні талдау нәтижелерімен Мемлекеттік тұқым инспекциясында анықтайды.

Өздігінен тексеру сұрақтары:

1. 
   Тұқымның тазалығын анықтау әдістемесі.
   
2. 
   Тұқымның өңгіштігін анықтау әдістемесі.
   
3. 
   Тұқымның ылғалдылығын анықтау әдістемесі.
   
4. 
   Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін анықтау әдістемесі.
   
5. 
   Тұқымның өсу күшін анықтау әдістемесі.
   
6. 
   1000 тұқымның массасын анықтау әдістемесі.
   
7. 
   Құжаттар толтыру
   

2. Тұқым кондициялығы жөніндегі куәлік

3.Тұқым талдаудың нәтижесі

1. Тұқымның себу сапасын анықтау (МҮҚ немесе МСТ) нормативтік құжаттар.

Тұкымның себу сапасы және мемлекеттік стандарттар (МСТ). Сапа құжаттары. Біздің елімізде тұқымды себу сапасына талдау бірыңғай тәсілмен мемлекеттік тұқым инспекцияларында жүргізледі, ал сапа көрсеткіштері (кластар) жалпы мемлекеттік стандарттар (МСТ) арқылы тағайындалады. Себу сапасының көрсеткішеріне мыналар жатады тұқым өнгіштігі мен өну энергиясы, ылғалдылық, өмірге бейімдігі (тіршілік қабілеті), өсу күші (қуаты), 1000 тұқымнын. массасы, аурулар және зиянкестермен залалдануы.

Тұқымның себу сапасын анықтау шараларына тұқым шаруашылығы саласындағы мемлекеттік үлгі қалыптау (МҮҚ немесе МСТ) және басқа нормативтік құжаттар талаптарының жүзеге асырылуына бақылау жасау тұқымдық бақылау деп аталады. Ол - тұқым шаруашылығы жүйесінің негізгі буындарының бірі. Тұқымдық бақылаудың екі түрі ажыратылады: ішкі шаруашылық аралық бақылау тұқым өсірумен айналысатын шаруашылықтарда жүргізіледі және мемлекеттік тұқымдық бақылау.

Мемлекеттік тұқымдық бақылау тұқым инспекцияларымен іске асырылады. Олар аудандық, облыстық және республикалық деңгейлерде құрылады, алайда негізгі бақылау аудандық тұқым инспекцияларымен атқарылады.

Егістікке арналған барлық тұқым себу сапасына тексерілуі керек. Мемлекеттік үлгі қалыптардың шарттарына сәйкес келетін тұқымдар ғана себуге рұқсат етіледі.

Тұқым тобының немесе бақылау бірлігінің себу сапасын мемлекеттік тұқым инспекциясында белгіленген тәсіл бойынша (МҮҚ 12036-84) орташа үлгіден сұрыпталған екі шөкімді талдау нәтижелерімен анықтайды.

Мемлекеттік үлгі қалыппен (МҮҚ) себу сапасының мөлшерленетін көрсеткіштері бойынша дәнді, дәнді бұршақ, майлы дақылдардың тұқымдары үш класқа, мал азықтык, шөптер, қант қызылшасы, мал азыңтық тамыржемістер; картоп, бақшалық дақылдардың тұқымдары екі класқа бөлінеді. Көрсетілген кластардың біріне жататын тұқымдарды кондициялы деп атайды, олар себуге жарамды. Себу сапасының көрсеткіштері үшінші (екінші) класты үлгі қалыптың шарттарына (талаптарына) сәйкес келмейтін тұқымдарды кондициялы емес тұқымдар деп есептейді де, оларды себуге рүқсат етілмейді.

Арнаулы тұқым шаруашылықтарында, басқа шаруашылықтардың тұқымдың учаскелерінде бірінші класты тұқымдар және тек ерекше жағдайларда ғана екінші класты тұқымдар себіледі.

Тұқымның орташа үлгісін талдаудың нәтижелеріне қарай мемлекеттік тұқым инспекциясы (ал ол аграрлық өнеркәсіп кешенінің әрбір ауданында болуға тиіс) "Тұқым кондициялылығы жөніндегі куәлік" немесе "Тұқым талдаудың нәтижесі" деген құжаттар береді. "Тұқым кондициялылығы жөніндегі куәлік" себу сапасы тексерілген және барлық көрсеткіштері үлгі қалыптың (стандарттың) талаптарына сәйкес келетін тұқымдарға беріледі. Куәлікте тұқым класы мөлшерленетін тұқым сапасының ең төменгі көрсеткіші бойынша анықталады.

Егер күздік дәнді дақылдар жиналған жылы себілетін болса, онда өнгіштіктің орнына тұқымның тіршілікке қабілеттілігі анықталады да, ерекшелік ретінде "Тұқым кондициялылығы жөніндегі куәлік" қағазын беруге рұқсат етіледі. Сондай-ақ тұқым тобын егін себуден 10-15 тәулік бұрын ылғалдылығы мен зиянкестер санын анықтамай-ақ тексергенде де жоғарыда аталған құжатты береді. "Тұқым кондициялылығы жөніндегі куәлік" құжатының әсер ету мерзімі берілген уақыттан санағанда көпшілік ауыл шаруашылығы дақылдары үшін (көкөніс,бақшалық дақылдар және мал азыктық тамыржемістерден басқалары) төрт ай және ол мерзім тұқымның өнгіштік көрсеткіші бойынша белгіленеді.

"Тұқым талдаудың нәтижесі" құжаты себу сапасы мемлекеттік үлгіқалыптың шарттарына сәйкес келмеген тұқымдарға және мөлшерленетін көрсеткіштер түгел тексерілмегенде беріледі. Бүл құжатта тұқымды талдаудың нәтижесі келтіріледі және қандай себептермен үлгі-қалыптың талаптарына жауап бермейтіндігі көрсетіледі, сонымен бірге кондицияға жеткізу үшін тұқымдарға қандай өңдеу жұмысын жүргізу қажет екендігі айтылады.
1-к е с т е Тұкымның себу сапасына мемлекеттік стандарт (12047-85 МСТ)

Дақыл	МСТ нөмірі	Негізгі дақыл тұқы-мы, %	Класы	Негізгі дақылдың қоспасы, %	Оның ішінде көп
					басқа өсімдіктің тұқымы	басқа өсімдіктің тұқымы	өнгшітігі , % кем
Жұмсақ бидай	10467-76	99 98 97	1 2 3	1,0 2,0 3,0	10 40 200	5 20 70	95,0 92,0 90,0
Қатты бидай	10467-63	99 98 97	1 2 3	10, 2,0 3,0	10 10 200	5 20 70	90,0 87,0 85,0
Қара бидай	10468-76	99 98 97	1 2 3	1,0 2,0 3,0	10 80 200	5 40 70	95,0 92,0 90,0
Сұлы	10470-75	99 98 97	1 2 3	1,0 2,0 3,0	10 80 300	5 20 70	95,0 92,0 90,0
Арпа	10469-76	99 98 97	1 2 3	1.0 2,0 3,0	10 60 300	5 20 70	95,0 92,0 90,0
Тары	10469-90	99 98 97	1 2 3	1,0 1,5 3,0	16 100 300	10 75 200	95,0 90,0 85,0
Қара құмық	10247-76	99 98 97	1 2 3	1,0 1,5 3,0	10 40 150	5 20 100	93,0 90,0 87,0
Ас бұршақ	10246-76.	99 98,5 96	1 2 3	1 2 4	5 10 50	0 2 5	95,0 92,0 90,0
Еркекшөп	19449-80	95 90	1 2	5,0 10,0	:	200 300	80,0 65,0
Қылтық-сыз арпабас	19449-80	85 90	1 2	5.0 10,0	-	240 320	75,0 65,0
Егістік жоңышқа	19450-80	96 96	1 2	4,0 4,0	-	100 200	80,0 70,0
Эспарцет	19450-80	97 97	1 2	3,0 3,0	-	40 50	75,0 65,0
Түйежо-ңышқа	19450-80	96 96	1 1	4,0 4,0	-	100 200	80,0 65,0
Итқонақ	19450-80	97 93	1 2	3,0 7,0	-	120 240	85,0 75,0
Судан шөбі	19451	98 95	1 2	2,0 3,0		20 20	80,0 70,0

І.Тұқымның қалыптасуы

2.Тұқымның пісуі

З.Тұқымның жетілуі

Гүлдену уақытынан өсімдіктердің жыныстық даму кезені басталады, бұл кезде тозаңдану мен ұрықтану өрбиді, осы жағдайдың өзіде тұқым сапасына әсерін тигізеді.

Тұқым пайда болғаннан бастап піскен уақытқа дейін күрделі құбылыстарға ұшырайды және оларды даму фазалары деп атайды.

Ғалымдардың зерттеулері бойынша (Кулешов Н.Н.) тұқымдар мен жемістердің пайда болуы мен дамуындағы бүкіл физиологиялық процесс кезеңдерге, фазалар мен дәуірлерге бөлінеді. Дәнді дақылдар жемістерінің бүкіл пайда болу мен даму процесін үш кезеңге біріктіруге болады: қалыптасу, толысу, пісіп жетілу. Бұл кезеңдердің барлығы әр түрлі даму фазаларына бөлінеді : қалыптасу кезені -қоймалжың - сүйық күйі , толысу - сүттене пісуі, қамырлана пісуі, балауызданып пісуі, пісіп жетілуі - толық пісуі.

Тұқымның / дәнннің/ толысуы қоректік заттардың қарқынды түрде жинақталуымен сипатталады. Тұқым бұл кезеңде негізінен ұзындығы мен колденеңіне барынша ұлғайып өседі, қабық жасушалары толығымен құралады. Құрғақ заттардың молаюына байланысты тұқым ылғалдылығы 40 % - ке дейін төмендейді. Ұзақтығы 20 күндей, ал ауа райы құрғақ және ыстық болғанда 12-15, ауа райы салқын және ылғалды болса - 25-30.

Тұқымның пісіп жетілуі дәннің толысуы аяқталғанша басталады. Бұл кезеңде пластикалық заттардың жүруі әлі тоқтамайды, бірақ қарқыны төмендейді, балауызданып пісудің ортасына қарай толық тоқтайды. Тұқым аналық өсімдіктен бөліне бастайды, бұл кездегі оның ылғалдылығы сыртқы ортаға байланысты. Тұқым ылғалдылығы 40-20%-ке дейін төмендейді. Бұл кезеннің ұзақтығы метеорологиялық жағдайға байланысты 6-12 күнге созылады.

Пісіп жетілу екі фазаға бөлінеді : балауыздануы және толық пісуі. Балауызданып пісудің өзі үшке бөлінеді : басы, ортасы және соңы. Бас кезінде дән жасыл түсін мүлде жоғалтады, іріленіп жылтырланады, тырнақпен жеңіл кесіледі. Ортасында - дән элі тырнақпен кесіледі, эндосперм ақ, ұнды немесе жылтыр. Соңында - дән тырнақпен кесілмейді, бірақ тырнақтың ізі қалады. Ылғалдылығы 25-20% төмендейді. Тұқымдық учаскілерде дестеге осы кезенде түсірген дұрыс.

Толық пісу кезеңі екіге бөлінеді: толық пісудің басы және толық пісу. Бас кезінде тұқым қатты, тырнақпен ізі салынбайды, ылғалдылығы 20-18%). Бұл кезенде егінді комбайынмен тура орып жинау ұсынылады. Толық пісу кезендегі ылғалдылық 17-16%. Тұқым жеңіл, аздаған шығынмен үгітіледі, құрғақ, сапалы.

Егер тұқымның қалыптасуы мен толысуы кезеңінде ауа райы ыстық, әрі құрғақ болса топырақта ылғал аз болса – дәнді «ыстық ұрады» немесе ол «демікпеге» ұшырайды. Кейде өсімдіктің әлсіруі одан әрі созылып, дәннің қатты сусыздануына әкеліп соғады, биохимиялық процестер өзгереді, солардың салдарынан семіп қалған 1000 дәннің массасы төмен тұқым алынады.

Тұқымның калыптасу, толысу және пісу процесінде оның химиялық құрамында көп өзгерістер болады, бұларға тұқымның биологиялық сапасы да тәуелді.

Тұқымның пісуіне қарай бірте-бірте май, углевод және белок /ақуыз/ түріндегі пластикалық заттар жиналады. Егер толысу кезінде олар жеңіл ерігіш жай қосылыстар интенсивті түрде кірсе, пісу соныңда олар нашар еритін күрделі қосылыстарға айналады да қоректік заттардың қоры ретінде жинақталады. Негізгі коректік заттардан басқа тұқымда ферменттер, өсіргіш заттар, органикалық қышқылдар, алкалоидтар, минералды заттар т.б. жинақталады .Дәнді бұршақ және майлы дақылдарда, мал азығындық шөптерде тұкым мен жемістің пайда болуы жобамен дәнді дақылдарға ұқсас. Бұл екпе дақылдарда тұқымның өзіне тән қоректік заттар синтезіне байланысгы біраз ерекшеліктер байқалады.

Сонымен, тұқым және жеміс түзу процесі әртүрлі дақылдарда бәріне ортақ биологиялық заңдылықтарды өтеді.

Толысу-пісу ұзақтығына және қоректік заттардың тұқымға келіп түсу интенсивтілігіне ауа райы және агротехникалық жағдайлар елеулі әсер етеді. Ауа райы ыстық және құрғақ, топырақта ылғал жеткіліксіз болғанда тұқымға түсетін пластикалық заттар азаяды «демікпе» және «ыстық ұруы» кезінде мүлде тоқтайды, осылардың натижесінде егін өнімі мен сапасы нашарлайды. Мұндай жайт Солтүстік Қазақстан жағдайында толысу-пісу кезенінде құрғақшылық ұзаққа созылғанда дүркін-дүркін байкалып тұрады.

Салқын әрі жаңбырлы ауа райы тұқымның толысуы мен пісуін ұзартады, дәннің химиялық құрамы өзгереді, өйткені кейбір заттар өзінің түпкі күйіне айналып үлгермейді. Төменгі температура да және ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығында тұқымда белоктың мөлшері азаяды.
Дәріс 5. Тұқымның тыныштық күйі және тіршілікке қабілеттілігі
1.Тұқымның тыныштық күйі

2.Тыныштық күйден шығару жолдары

3.Сапалық көрсеткіш ретінде тұқымның тіршілікке қабілеттілігі

1.Тұқымның тыныштық күйі

Толық пісу кезеңінде жиналған көптеген екпе дақылдардың тұқымдары (жемістері) қолайлы жағдайларда өсіргенде өспейді, немесе олардың өнігіштігі мен өсу куаты төмен болады. Мүндай тұқымдар морфологиялық тұрғыдан алғанда жетілсе де, физиологиялық жағынан шала піседі және өсу қабілетіне белгілі бір мерзімде сақталғаннан кейін ғана ие болады. Піскеннен толық өнгіштікке жеткенге дейінгі уақытты тұқымның физиологиялық тыныштық кезеңі немесе тұқымның жинап алынғаннан кейінгі пісуі деп аталады, ал бұл тұқым тыныштығы күйінде байқалады. Тұқым тыныштығы — тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда еспейтін, немесе өте ақырын өсетін күйі. Бұл ұзақ эволюциялық процестің нәтижесінде орта белдеудің өсімдіктері тудырған қасиет, ол өсімдіктер дамуына қолайлы жағдайларда тұқымның өсуін қамтамасыз етеді және түрдің сақталуына мүмкіндік жасайды. Алайда, агрономдық тәжірибеде тұқымның ұзақ тыныштығы теріс зардаптарға экеліп соғады.

Егінді жинап алынғаннан кейінгі тұқым пісуінің ұзақтығы өсімдік түрі мен сортына, дәлденіп пісу, жинау және сақтау жағдайларына байланысты. Мысалы, жүгері, қарақұмық, эспарцет т. б. тұқымдарына өте қысқа жинап алынғаннан кейінгі пісу кезеңіне тән — бірнеше күн, ал еркекшөп, арпа, күнбағыс, ж. б. — 20-30 күнге дейін, кейде одан да ұзақ мерзім қажет. Күздіктер жаздық дақылдарға қарағанда біршама қысқа тұқым жинап алынғаннан кейінгі пісу мерзімімен айқындалады. Сұрыптау және селекция процесінде адам тұқымының тыныштық кезеңін қысқартуға әсер етті.Мұның өзі кейбір астық және бұршақ тұқымдас дақылдарынын, бұл кезеңді жоғалтуына әкеліп соқты және тұқым танаптағы дестеде жатып өнетін болды. Осы жағдайдан кейін селекционерлер, әсіресе ылғалды аудандарда алдарына тыныштық кезеңі ұзақ сорттар шығару мақсатын койып отыр.

Пісу мен егін жинау жағдайларының әсері мынадан байқалады: ауа райы ылғалды әрі салқын болғанда тұқымның жинап алғаннан кейнгі пісуі ұзарады, ал ауа рай құрғақ және ыстық болғанда — кыскарады. Ауа райының бұл екі құбылысы Солтүстік Қазақстанда әлсін-әлсін байқалады және егің сапасы мен тұқымның, жинап алғаннан кейін пісуінің ұзақтығына барынша ықпал етеді.

Тұқым тыныштығының табиғаты аяғына дейін анықталмаса да зерттеулер мен бақылаулардың нәтижесінде тұқымның биологиялық тыныштығын көрсететін төмендегідей себептер анықталды.

1. Тұқым қабығының ауа, су өткізбеушілігі немесе көптеген екпе дақылдарға әсіресе дәнді бұршақ және бұршақ тұқымдас дақылдардың тұқымдарына (түйежоңышқа, жоңышқа, бөрібүршақ, маш т. б.) тән қатты тұқымдылық;

2.Тұкым құрамында ингибиторлардың, басқаша айтқанда өсуді тоқтататын заттардың (гормональдық теория) болуы. Бүл теорияға сәйкес тыныштық күйі тұкым құрамындағы ингибиторлар мен активаторлардың арақатынасына байланысты.

3. Тұқым ұрығының шала піскендігі немесе шала дамығандығы басқа сөзбен айтқанда, егің жинау кезеңіне қарай тұқым ұрығының көптеген жасушалары толық дифференцияланбайды, яғни тұқымның әрі қарай дамуына қажетті белгілі бір метаболикалық жүйе болмайды.

Ғылым мен тәжірибе тыныштық күйде тұрған тұкымның өсуін тездететін бірқатар әсер ету әдістерін зерттеп тапты:

-тұқым қабығының бүтіндігін бұзу, немесе зақымдау, ол үшін құмды немесе бұдырлы заттарды пайдалануға болады (скарификациялау), бұл әдіс бұршақ тұқымдас мал азығындық шөптердің, кейбір көкөніс дақылдардың қатты тұқымдылығымен күрескенде пайдаланылады;

- тұқымға өзгермелі төменгі және жоғарғы температуралар арқылы әсер ету; зерттеулер бұл әдістін дәнді дақылдар, зығыр, қыша, сиыржонышқа, бөрібүршақ, астық тұкымдас шөптердің тұқымдары үшін тиімді екенін көрсетті;

- тұқымды жылы ауамен немесе басқа жылумен қыздыру,соның нәтижесінде тұқым қабығының өткізгіштігі мен ауа алмасуы жақсарады,
антиингибиторлардың әсері күшейеді. Өндіріс жағдайында бұл әдіс Орал, Сібір, Солтүстік Қазақстан аудандарында, әсіресе тұқымды ауа райы қолайсыз жағдайларда жинаған жылдары кеңінен қолданылады;

-тұқымды өсіру заттардың ерітіндісімен өндеу (гибберлин, ауксин, гетероауксин т. б.) қымбаттылығынан, әрі көп еңбекті қажет ететіндіктен екпе дақылдар тұқымын өңдеудің бұл әдісі шектеулі;

-тұқымның ауыспалы сақтық қорының болуы, ең алдымен күздік дақылдар үшін, өйткені тұқымның жинап алғаннан кейін пісу кезеңін өтпеген жағдайдағы ссбілген егістіктерде алқаптың сиректігіне әкеліп соғады.

3.Сапалық көрсеткіш ретінде тұқымның тіршілікке қабілеттілігі

Кейде тұкымдар екінші немесе индуцирленген тыныштыққа ауысады, бұл күйден олар тіпті қолайлы жағдай жасалса да шықпайды. Екінші тыныштық күйі кең тараған құбылыс және сыртқы ортаның қолайлы жағдайларының ұзақ уақыт әсер етуінен пайда болады (температура, жарықталу, анаэробтік күйі, төмен температура кезіндегі жоғары ылгалдылық т. б.). Себу сапасына жеткен тұқымды сақтау кезінде екінші тыныштық күйіне ұшырап, оның өнгіштігін кенеттен төмендеткен жағдайлар да белгілі. әсіресе бұл қыс уақытында байқалады, ал көктемге қарай тұқым өнгіштігі жақсарады.

Тұкым бірінші және екінші тыныштық күйінде болған кезінде оның өнгіштігін анықтағанда ісінген бірақ өспеген тұқымдар кездеседі. Егер тұқымның өнгіштігі төмен және оның арасында өспеген ісінген тұқым көп болса, онда ауыспалы төмен температурада өнгіштікті қайтадан анықтау керек, сонымен қоса мемлекеттік стандарт талабына сәйкес олардың тіршілік қабілеттілігін анықтау қажет.

Тұқым тірі организм болғандықтан шектелген тіршілік ұзактығымен сипатталады. Тұқымның белгілі бір уақыт өткеннен кейін өсуге бейімділігі өсімдік түрі мен әртүрлі басқа факторларға байланысты. Тұқым биологиялық және шаруашылық тіршілік ұзактығымен ажыратылады. Биологиялық өміршеңдігі деп тұқым қорындағы жекелеген тұқымдардың өсуге қабілетілігін атайды. Шаруашылық тіршілік ұзақтылығының маңыздылығы әсіресе тұқымның ауыспалы және сақтық, қорын жасауға тікелей байланысты. Тұқымның тірішілік ұзақтығы:

1. 
   Тұқым мен жемістің жабу жасушаларының қасиеттеріне тәуелді. Өткізгіштігі аз және тығызырақ қабықты тұқымдар борпылдақ қабақты тұқымдарға қарағанда ұзак өміршеңдігімен ерекшеленеді. Қолайлы жағдайда сақталған тұқымның шаруашылық ұзақ өмірлігі бұршақ тұқымдас шөптерде 20-22 жыл, дәнді бұршақ дақылдарда 18-20 жыл, бидай, арпа, сұлы, жүгері, күріш тұқымдарында 5-7 жыл, кара бидайда 2-3 жыл болды.
   
2. 
   Химиялық құрамына тәуелді, өйткені оған тыныс алу интенсивтілігі мен осыдан өрбитін барлық зақымдарға байланысты. Белокқа бай тұқымдардың тіршілігі ұзақ, крахмал көп тұкымдарда аздау, ал құрамында майы көп тұқымдардың тіршілік ұзақтығы қысқа болып келеді.
   
3. 
   Нақты аймақтың тұқымның толысу және пісу кезендегі метеорологиялык жағдайларына байланысты. Жарық және жылы ауа райы тұқымның жақсы пісуіне және ұзақ тіршілікті тұқым қалыптастыруға мүмкіндік береді. Керісінше, бұлыңғыр әрі салқын ауа райы пісу сапасын нашарлатады. Мұндай тұқымның тіршілігі қысқа. Тұқым ұзақ тіршілігіне табиғат әсерінен жапырылып қалған өсімдіктердің теріс әсерлілігі байқалады.
   

2. Шаруашылықтарда тұқымдық жадығат өсірудің ерекшеліктері.

Тұқым шаруашылығының негізгі міндеті сортты тұқымды көбейтіп, тазалығын және сапасын сақтау. Мамандандырылған тұқым шаруашылықтарында І-ІІ репродукциядағы тұқымдар себіледі. Аудандастырылған сорттары жоқ мал азықтық шөптердің шаруашылықта табиғи шабындықтар мен жайылымдардан жиналған жергілікті тұқымдарды себуге болады.

Қоршаған орта жағдайының бір факторына біркелкі қатынаста болатын өсімдіктер тобын экологиялық пішін деп атайды. Мысалы, құмды топырақтарда өсуге бейімделген өсімдіктер- құм өсімдігінің экологиялық пішінін (псаммофилдер); ылғалды жерлерде өсуге бейімделген өсімдіктер ылғал сүйгіш өсімдіктердің пішінін (гигрофильдер) т.б. Өсімдіктің өсу ортасын өзгерткен жағдайда олардың өсіп дамуы күрт өзгеруі, қала берді өлуі, содан кейін басқа өсімдікпен ауысуы мүмкін. Сонымен қатар өсімдіктер өсу ортасына икемділік жаңа өсу пішіндеріне көшеді. Шөл және шөлейт жерлерде өсетін өсімдік топтарының жаздың ыстығы басталып құрғақшылық туған жағдайда жапырақтары түсіп, нәтижесінде транспирациясы азайып күрт ылғалды үнемдеуге көшеді. Астық тұқымдастарының транспирациясының азаюы жапырақтарының шиыршықтанып бүктеліп, жалпы жапырақ алақанының көлемінің азаюының салдарынан болады. Құрғақшылық аймақтарда басқа аймақтарға қарағанда эфемерлі өсімдіктер көп таралған. Өсу ортасының өсімдіктер өсуіне әсер етуімен бірге өсімдіктер де сыртқы ортаға айтарлықтай әсер ететіні анықталған. Өсімдіктер топырақтан қоректік заттарды пайдаланып оның құрамын өзгертеді, шіріп топырақты органикалық заттармен байытады. Өсімдік тамырлары топырақ қабаттарына жайылып оның құрылымын, су және ауа сіңімділігін жақсартады.

Экологиялық факторлар өсімдікке және топыраққа кешенді түрде әсер етеді. Бір экологиялық фактордың әсері басқа фактордың әсерлерінің жүруіне өзгерістер енгізеді. Табиғи шабындықтар мен жайылымдар өсімдіктеріне ауа райының, топырақтың, биотикалық, антропогендік факторлары айтарлықтай әсерін тигізеді.

Өсімдіктің жарыққа қатынасы. Өсімдіктер үшін жарықтың экологиялық түр (фактор) ретінде орны ерекше. Алдымен жарық өсімдікте фотосинтез жүруіне, органикалық заттардың қорын көбейтуге және өнім түзуге керек. Өсімдік өнімінің көлемін жарықтың сапасы, қарқындылығы және жарық түсу кезеңінің ұзақтылығы анықтайды. Шабындықтар мен жайылымдардағы көпшілік өсімдік түрлері күшті жарық түскенде жақсы өсіп дамиды. Көлеңкеде өскен өсімдіктер биік өседі және түптенуі нашар жүреді. Өсімдіктерге түсетін жарықтың азаюы тамырының қалыптасуын және өсуін тежейді. Нәтижесінде жарықтың күшті түсуінің төмендеуі салдарынан топырақ үстіндегі және астындағы өсімдік органдарының өнімі азайып, химиялық құрамы өзгеріп, көк шөбі мен пішеннің сапасы төмендейді. Төменгі түпті астықтұқымдастары жоғарғы түптілерге қарағанда көлеңкеге шыдамды келеді.

Жарық сәулесінің өсімдікке әсер етуі тұрақты емес. Бұл әсер тәулік бойы, жыл кезеңдерінде және өскен жерінің бедеріне (рельефіне) байланысты өзгеріп тұрады. Мұндай өзгерістер өсімдіктердің жарыққа қатынасын генетикалық (тұқым қуалаушылық) тұрақтылыққа дейін жеткізді. Осыған байланысты өсімдіктер үш экологиялық түрге бөлінеді.

2. Шаруашылықтарда тұқымдық жадығат өсірудің ерекшеліктері.

Жақсы тұқым алудың шешуші факторы -тұқымдың егістікті арнаулы ауыспалы егістерде орналастыру. Ауыспалы егістер егістікті алдыңғы дақылдың қалдықтарымен ластанудан, топырақ өңдеу, себу және күтіп-баптау жұмыстарын уақытында, әрі жоғары сапада жүгізуді қамтамасыз етеді, жоғары сапалы және мол өнім алуға қолайлы жағдайлар жасайды. Ауыспалы егістер танаптарында ауыл шаруашылығы дақылдарын орналастырғанда егістікте сорттың тұраралық ластануды және қиын ажыратылатын дақылдармен ластану жағдайларын болдырмау мүмкіндігін қарастырған жөн: арпаны сұлыдан кейін, жоңышда мен түйе жоңышқаны қырыққабат тұқымдас майлы дақылдардан, итқонақтан, қонақ тарыдан, т.б. кейін себуге болмайды.

Биологиялық ластанудың алдын алу үшін кеңістік оқшаулығын сақтаған дұрыс: айталық, қара бидай мен қарақұмықта ол 200 м-ден кем болмауы керек. Тұқымдық алқаптар көп жылдық шөптердің ескі егістігінен қашықта болғаны жөн, өйткені олар зиянкестер мен аурулардың қайнар көзіне айналуы ықтимал; жоңышқа мен бұршақ тұқымдас шөптерді 500 метрден жақын, ал қоңырбастар тұқымдас шөптердің тұқымдық алқаптарын ескі егістіктерінен 200 м-ден таяу орналастыруға болмайды. Бір сорттың әр түрлі репродукциялары себілгенде, егер олардың ауруларымен залалдану деңгейі жақын болса, онда ондай егістіктердің арасында ені 2 м себілмеген жолақ қалдырылады.

Сұлының тұқымдық егістігін қара сұлымен ластанған және оған жақын танаптарға орналастырмайды. Қазақстанда дәнді дақылдардың тұқым шаруашылығы үшін ауыспалы егістері, міндетті түрде сүрі жер (пар танабы) бар 2-3 танапты болуға тиіс. Солтүстік және Орталық Қазақстанның көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарына тұқымдық мақсатта жақсы алғы дақыл болып таза сүрі жер, сүрі жерден кейінгі екінші дақыл, сүрлемдік жүгері, дәнді бұршақ дақылдары есептеледі. Тұқымдық егістерде топырақ өңдеу жүйесі аймақтық және негізінен жалпы егістікке немесе тауарлы егістіктерге ұқсас келеді. Барлық тұқымдың егістерге міндетті түрде топырақ қүнарлылырына, алғы дақылға, күтіліп отырған өнімге, метеорологиялық жағдайларға, т.б. байланысты ғылыми мекемелер белгілеген мөлшерде минералды тыңайтңыштар енгізілгені дұрыс.

Себу үшін сорттардың аудандастырылған сорттық тазалығы бірінші болмысындағы сорттық тазалықтағы және себу кондициясы бірінші, ерекше жағдайларда екінші класқа жеткізілген тұқымдар пайдаланылады. Себуді қарастырылып отырған дақылға ұсынылған оңтайлы мерзімде жүргізеді. Көптеген дәнді, дәнді бұршақ дақылдары және астык, тұқымдас көпжылдық шөптердің тұқымдық жадығатқа дәнді дақылдар немесе дәнді-шөпті тұқым сепкіштермен(СЗ-3,6; СЗС-2,1; СЗС-2ДЛ; СТС-12, т.б.) жай қатарлап егу ең жаңа себу тәсілі болып табылады. Көп жылдық шөптердің тұқымдарын жедел көбейту мақсатында таза күйінде (жамылғы даңылсыз) кең қатарлы, таспалы тәсілдермен таза сүрі жерге немесе суармалы жерлерде орналастырып өсіреді. Дақылдардың себу мөлшерін, тұқымның топыраққа сіңіру тереңдігі біркелкі егін көгі, жинау қарсаңына оңтайлы өсімдік жиілігін, т.б. қамтамасыз ететін қылып тағайындайды. Жоғары сапалы сорттың тұқым өсіруде егістікті дұрыс күтіп-баптау маңызды рөл атқарады, оның негізгі агротехникалық шаралары нақты дақылдың тауарлы егістігімен біршама ұқсас, дегенмен арнаулы күтіп-баптау жұмыстары да бар: тұқымдық егістіктерде түраралық және сорттық отау жұмыстарын жүргізген дұрыс; бидай егістігінде ол толық масақтанғаннан кейін қылтықты түрлерін, түршелерін қылтықсыздарынан, жұмсақ бидайды қатты бидайдан арылтады және керісінше гүлдену кезеңінде гүлдері қызыл күлгін түске анық енгенде далалық ас бұршақты (пелюшканы) егістік ас бұршақтан арылтады; тары егістігінде сорттың қоспаларды шашақтанғаннан кейін арылтады; қарақұмық, күнбағыс, бұршақтұқымдас шөптердің тұқымдық егістігіне гүлдену кезеңінде бал араларының ұялары орналастырылады (1 га егістікке 2-3 ұядан).

Егінді жинау - тұқымдық жадығат өсірудің бүкіл технологиясындағы маңызды және қорытынды кезең. Жақсы тұқым өсіруге болады, бірақ егінді жинау жұмыстарының толық ұйымдастырылуы нәтижесінде тұқымдык, жадығат кондициясыз күйге ұшыратылады. Бұл жауапты кезеңде ең бастысы - дер кезінде егінді ысырапсыз жинау. Егін ерте жиналғанда тұқым шала піседі, толыққанды болмайды. Кеш жиналғанда ысырап көбейеді, сонымен қатар тұқымның сапа көрсеткіштері нашарлайды. Дәнді астық, дәнді бұршақ, көптеген майлы дақылдар, көпжылдық шөптердің тұқымдың телімдері (учаскелері) бөлектеп жиналады; дәнді астық дақылдарын балауызданып пісудің орта кезінде, астык; ылғалдылығы 30-35% болғанда дестеге жыға бастайды да, кезеңнің соңында астың ылғалдылығы 24-25% -ке жеткенде аяқтайды; дәнді бұршақ дақылдарын бұршақ қаптарының 60-75% қоңырланғанда, қырыққабат тұқымдас майлы дақылдары жемістерінің 65-70% қоңырланғанда, астық тұқымдас шөптерді балауызданып пісу кезеңінде, бұршақ тұқымдас шөптердің 75-90% жемісі қоңырланғанда дестеге түсіреді. Кебуіне қарай дестелер дәнді дақылдар тұқымының ылғалдылығы 14-16% -дан, ал майлы дақылдар мен шөптерде тұқымының ылғалдылығы 11 -13 % -дан аспағанда бастырылады.

Гүлдену және тұқымның қалыптасуы кезеңінде өсімдік мұқтажы мен биологиялық ерекшеліктері әрі сыртқы орта жағдайлары арасындағы байланысты бұзу — тұқым өнімділігін темендетеді. Сонымен бірге тұқым сапасын нашарлатады. Осы себептермен қарақұмықтың небәрі 10-15 % гүлдері әдеттегідей жеміс береді, ал басқалары өліп қалады, немесе қалыпсыз жеміс береді. Тимирязев ауылшаруашылық академиясының (В. В. Гриценко, 1984) зерттеулері көрсеткендей, қаракұмық тұқымының тек қана 40 % калыпты толық дәнді болды. Бұршақ тұқымдас дакылдарда да (ас бұршақ, майбұршақ, жонышқа т. б.) көп процент ұрықтанбаған гүлдер немесе өсіп-жетілмеген тұқымдар байқалады; дәнділік қара бидайда 30 % дейін жетеді, ал бос дәнділік күнбағыста — 10-20 %. Тұқым қалыптасуында бұл қалыпсыз құбылыстарды жою — өсімдіктердің тұқымдық өнімі мен оның сапасын жақсартудың үлкен қоры болып табылады.

Модификациялық өзгергіштіктің бір көрінісі — тұқымнын, әртүрлі сапалылығы. Түрдің сақталып қалуына пайдалы болғанымен тұқымның әртүрлі сапалылығы агрономдық көзқарас бойынша құртарлық жағдай емес. Бұл егін көгінің біркелкі еспеуін, сабақ бітіктігінін, көп қабаттылығын, біркелкі піспеуін, өсімдікте өнімнің " әртүрлілігіне әкеліп соғады.

Әртүрлі сапалылық — бір тұқым тегіндегі тұқым массасы, пішіні, көлемі және толықтық дәрежесі әртүрлі болып келуі. Олар морфологиялық, физиологиялық және генетикалық қасиеттерімен ажыратылады. Тұқымның әртүрлі сапалылығы олардың егістік және өнімділік сапаларына әсер етеді.

Әртүрлі тұқым қалыптасуын және олардың әртүрлі сапалылығы немен түсіндіруге болады? Бір шоғырдағы гүлдер әр мезгілде гүлдейді, мәселен, масақта (бидай, арпа, еркекшөп т. б.) гүлдену ортасынан жоғары және төмен қарай, сіпсебастарда (сүлы, тары, судан шөбі т. б.) — жоғары бөлігінен төмен қарай, бұршақ тұқымдастарда (ас бұршақ, майбұршақ, жонышқа т. б.) — тамырынан жоғары қарай, күрделігүлдерде (күнбағыс, мақсары т. б.) қорапша гүл шоғырының шетінен ортасына қарай жүреді. Осындай жүйемен тұқым (жеміс) қалыптасып піседі, соның натижесінде оларда әртүрлі сапалылық пайда болады. Тіпті дәнді дақылдардын бір масағы шеңберіне (бидай, қара бидай, арпа) ірілігі, себу сапасы әр түрлі тұқымдар пайда болады.

Бір гүлшоғыры шенберіндегі тұқымның әр түрлі сапалылығының негізгі себебі — тканьдердің тұкым қуалаушылық әртүрлілігі, мұның өзі өсу конусы дифференциясының басынан байқалады және гүлдер мен түйіндерге қоректік заттардың біркелкі келмеуіне байланысты.
Дәріс 7.Жоғары сапалы тұкымды қарқынды өсірудің агрономиялық негіздері.

1. Тұқым өсіру агротехникасының элементтері (шаралары)

2. Тұқымның себу сапасын жақсарту.

1.Тұқым өсіру агротехникасының элементтері (шаралары)

Тұқымның өнімділік және себу қасиеттерін арттыру шаралары екі болмысқа (түрге) бөлінеді: біріншісі - тұқымның өнімділік және себу сапасын тұқымдық алқаптарға өсімдіктердің өсуі мен дамуына арнаулы жағдайлар жасау жолымен жоғарылату және бүл тұқым шаруашылығы бөлімінде оқылатын пән, екіншісі — тұқымның өнімділік қасиеттерін арттыру тазалау, іріктеу, сақтау және себу алдында тұқымды дайындау шараларымен іске асырылады.

Тұқым мен қоспаларды бірінен-бірін бөліп алудың жаңа тәсілі - түстері бойынша фотоэлектрон жүйесінен өткізу: зарядталған қара түсті бөлшектер зарядталған ақ түстілерден оңай ажыратылады.

Тұқымды тазалап, іріктеуге елеуіштерді (решета) дұрыс таңдап алу үшін тұқымдық жадығатты қолмен үлгі елеуіште немесе классификатор құралымдарында елеп, қандайы қажет екенін анықтайды. Шамалы тұқым тобын машинадан өткізіп елеуіштердің дұрыс таңдалғанын тексереді. Іріктегенде тұқымның тек қана ірі бөліктері бөлінбейді, сонымен бірге биологиялық қасиеттері жоғары тұқымдар сұрыпталады. Астык, өнімін арттырудағы тазалау мен іріктеудің рөлін ескере отырып, әсіресе тазалау жұмысын күрделі тұқым тазалағыш машиналарда егінді жинап алысымен жүргізу қажет.

2. Тұқымның себу сапасын жақсарту.

Тұқымды, жылы ауада қыздыру. Толыққанды, піскен, зақымданбаған және біркелкі тұқымдар жаппай көктейді де, жоғары өнім алуды қамтамасыз етеді. Дәнді және басқа екпе дақылдардың танаптық өнгіштігінің төмендігі кейде тұқымның ерекше физиологиялық күйіне байланысты. Егін жинау қарсаңында дәнді астық және басқа дақылдар тұқымдары шартты түрде төмен өнгіштігімен ерекшеленеді, өйткені олардағы биохимиялық күрделі үрдістердің аяқталмауынан күрделі қоректік заттар жеңіл сіңімді және жылжымалы түрге айналып үлгермейді.

Дақылға, сортқа, тұқымның қалыптасу, толысу және пісіп жетілу жағдайларына қарай егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілуі 1-3 аптадан 1-2 айға және одан да ұзақка созылады. Салқын тез түскенде егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілуі аяқталмаған және ылғалдылығы жоғары тұқымдар осы күйінде себуге дейін қалуы ықтимал. Осындай тұқымдармен себілгенде егін көгі селдір, әркелкі болады да, өнім күрт төмендейді. Егін жинағаннан кейінгі пісіп-жетілу аяқталмаған немесе әлі де тыныштық күйіндегі тұқымдардың өнгіштігін арттыру үшін, себу алдында 2-3 апта бұрын күн көзі, жылы ауада 3-5 тәулік қыздырады. Күн көзінде, жылы ауада қыздырғанда тұқымның егін жинағаннан кеингі пісіп-жетілу кезеңі қысқарып қана қоймайды, сонымен бірге тұқым біршама залалсызданады. Өйткені күн көзі сәулелерінің бактерицидті қасиеттері бар. Мұндай тұқымның өну қуаты, танаптық өнгіштігі және түптеп келгенде дақылдың өнімі артады.

Тұқымды дәрілеу. Дәрілеудің нәтижесінде тұқымдық жадығат арқылы тарайтын әр түрлі ауру қоздырғыштардың әсері залалсыздандырылады: сақтау кезеңінде тұқымның себу сапасы сақталады және себілген тұқым мен өскіндердің өңезденуінен және топырақта тіршілік ететін зиянкестердің зақымдануынан қорғалады; тұқымның қорғаныс қасиеттерін күшейте отырып, механикалық жарақаттардың теріс әсерін төмендетеді, микроағзалардың дамуын басады; тұқымның өну қуаты мен танаптың өнгіштігі артады; препараттардың оң әсерінің нәтижесінде барлық екпе дақылдардың өнімі артады.

Тұқымды дәрілеу — тұқымды себуге дайындаудағы қорытынды кезең. Сондықтан дәрілеуге дейін барлық көрсеткіштері бойынша тұқымдық жадығат себу кондициясына жеткізілуге тиіс.

Дәрілеу үшін витовакс, байтан универсал, ТМТД, беномил, формалин, фентиурам және басқа Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі және еліміздің басқа нормативтік қүжаттарымен рұқсат етілген препараттар қолданылады.

Дәрілеу "Ауыл шаруашылығы дақылдары тұқымдарын дәрілеу" жөніндегі әдістемелік нұсқауларға сәйкес жүргізіледі. Әрі препараттардың физикалық күйіне ауру қоздырғыштардың биологиясына, құрылысына және тұқымдардың басқа ерекшеліктері мен залалдану деңгейіне байланысты дымқыл, құрғақ және жартылай құрғақ дәрілеу болып ажыратылады. Жартылай құрғақ дәрілеу барынша кең тараған, ол үшін ұнтақ улағыштың 1т. тұқымға арналған мөлшерін 5-10 л су араластырып, сосын тұқымды дәрілейді. Улағыштар тұқым бетіне жақсы жабысу үшін суға жабыстырғыш заттар — ерігіш шыны (100-200 г/т), сульфит бардасының концентраты (100 г/т), т.б. қосылады. Жартылай құрғақ дәрілеуден тұқым ылғалдылығы онша көтерілмейді (не бары 0,5 -1,0 %). Сондықтан дәріленген тұқымды қаптауға, үюге, тасымалдауға болады. Қабықты (қауызды) дәнді дақылдарды (арпа, сұлы) жартылай құрғақ дәрілеу үшін формалин ерітіндісін қолдануға болады; тұқымды 5% -ды формалин ерітіндісіне сулайды да, 4 сағат бойы брезент жабындысына ұстайды, соңынан араластырады; тұқымның себу сапасы төмендеп кетпеуі үшін тұқымды себуден 5 тәулік бұрын өңдейді.

Себілетін күні дәрілеу барынша тиімсіз, ал барынша тиімдісі - себуден 5-8 ай бұрын себу. Витовакс, бетомил сияқты улағыштармен тұқымды себуден 4-30 тәулік бұрын дәрілеген дұрыс. Арпа мен бидай тұқымдарын аталған улағыштармен өңдеу тиімділігі жағынан термиялық өңдеуден асып түседі; себу сапасына теріс әсер етпейді және өсу үрдістерін тездетеді. Бұл операцияның нәтижелілігі дер кезінде және сапалы жүргізілген дәрілеуге тәуелді. Сондықтан тұқым дәрілеуде улы химикаттарды қолдану жөніндегі Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігінің ұсыныстарын мұқият орындаған абзал.

2.Пісу кезендерін және жинау мерзімін анықтау әдістемелері.

Соңынан баулар кескестеп қаланатын да, кейіннен қырман басына маяға үйілетін. Одан әрі қарай астық шыншырларды пайдаланып қолмен немесе астық бастырғыштармен (молотилкалармен) бастырылатын. Бұл тәсіл көп шығын, адам күшін талап ететін әрі өнімсіз болатын.

Техникалық прогрестің нәтижесінде біздің еліміз де дамыған елдер сияқты, комбайнмен бір кезеңді астық жинап бастыру тәсіліне көшті (өткен ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап). Егінді комбайнмен жинаудың нәтижесінде астық шығыны 2-3 есе азайды, бүкіл жұмыс механикаландырылып, қол күші босады. Еңбек өнімділігі ондаған есе артты. Бұл тәсіл ұзақ уақыт қолданылып келді. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, оның да кемшіліктері жоқ емес. Атап айтқанда, осы заманғы комбайн тек қана піскен, құрғақ егінді ғана жинай алады, басқаша айтқанда егін жинау кеш басталады. Бұл тікелей орып бастырудағы үлкен кемшілік, өйткені өсімдік биологиясымен қайшылыққа ұрынады. Мәселе мынада: толық піскеннен кейін дәнді дақылдар астығының биологиялық өнімі мен сапасы қысқа уақытта ғана тамырында тұрып (5-6 тәулік) бұл көрсеткіштерді өзгеріссіз сақтайды, ал содан кейін өнімі төмендеп, сапасы нашарлайды. Тамырында тұрып қалған дақылдың дәндері шашылып, масақтары опырылып түседі, астық шығыны артады. 1000 дәннің массасы мен көлемдік салмағы кемиді, технологиялық сапа көрсеткіштері төмендейді.

Бір танаптағы егіннің біркелкі піспеуі жалпы дәнді дақылдарға тән. Астықтың біркелкі піспейтіндігінен дәннің бір бөлігі әлі піспегенде, ал негізгі массасы піскенде оны тікелей орып бастыруға тура келеді. Барлық дәннің пісуін күткен жағдайда астың өнімінің бір бөлігі жоғалады, өйткені бүрын піскен дәндер шашылып қалады. Шығынды азайту үшін тікелей орып бастыруды ерте бастауға тура келеді, мұндай жағдайда дәннің бәрі пісіп үлгермейді. Осының әсерінен комбайн бункеріне түскен астықтың ылғалдылығы жоғары болады. Оған бункерге түскен арамшөптер мен өркен-сабан да әсер етеді. Әр түрлі қоспалары бар ылғалды астыңғы қырманда тазалап, саңтау өте қиын. Ылғалды астықтың сапасы нашарлап кетпеуі үшін қосымша кептіру, аударыстыру және күрделі астық тазалау жұмыстарын жүргізу қажеттігі туады.

Балауызданып піскен кезінде көпшілік дәнді дақылдар дәннің сапа көрсеткіштері — 1000 дәннің массасы, көлемдік салмақ, өсу күші, технологиялық, т.б. барынша жоғары екендігі ғылыми әдебиеттерден белгілі (Г. В. Коренев, 1971;М.К.Сүлейменов, 1988). Дақылдың мұндай биологиялық ерекшеліктерінен мынадай технологиялық және экономикалық маңызды қорытындылар туындайды: дәнді дақылдарды барлық дәндері толық пісіп шашыла бастағанда емес, дәндер масақша қауызында нық отырғанда, шашылмай және сапасы жоғары кезінде балауызданып піскенде жинаған дұрыс. Мұндай күйдегі астық егінін бөлектеп, екі кезеңде жинаған абзал. Оның мәні мынада: бүтін егін жинау үрдісі екі кезеңде жүргізіледі, астық қатардағы жатқалармен шабылып дестеге түсіріледі де, соңынан дән мен сабанның кебуіне қарай 3-5 тәуліктен кейін десте жинағыштар /подборщиктер/ мен жабдықталған комбайндармен олар бастырылады. Бұл тәсілдің төмендегідей артықшылықтары бар:

1. 
   Балауызданып піскенде шабылған астықтың /дәннің/ шашылуынан болатын шығыны азаяды, астың өнімі 2-3 ц / га артады.
   
2. 
   Астың қырманға құрғақ және арамшөптермен аз ластанған күйінде түседі.
   
3. 
   Бөлектеп жинағанда аймақ пен ауа райының ерекшеліктеріне қарай егінді 3-11 тәулік ерте шабуға мүмкіндік туады, соның нәтижесінде егін жинау науқаны тездетіледі.
   
4. 
   Комбайн агрегаттарының ауысымдық еңбек өнімділігі артады.
   
5. 
   Егін жинағаннан кейін астық өңдеу шығындары азаяды, еңбек өнімділігі артады.
   
6. 
   Күшті желдер егістікті шамалы зақымдайды.
   
7. 
   Сабан мен мекеннің шығыны азаяды, танаптар олардан ерте босайды әрі жыртылған жер дайындау да ерте басталады.
   

Солтүстік Қазақстан аймағында дәнді дақылдарды бөлектеп жинау кеңінен қолданылады.

Іссанада /практикада/ бидайды дестеге шабудың ең жақсы мерзімін қалай анықтауға болады? Қолайлы жинау мерзімін анықтау үшін бірнеше әдістер қолданылады: дәннің ылғалдылығы, меншікті салмағы, сыртқы белгілері мен консистенциясы. 1000 шикі дәннің массасы бойынша және эозин тәсілі.

Дәннің пісу кезеңін бақылауды өсімдік гүлдегеннен кейін бастайды да, егін жинауға дейін жалғастырады. Дәннің массасы, ылғалдылығы мен оның тұқымдық және тауарлық сапасында болатын өзгерістерді білу мақсатымен әрбір бес тәулік сайын егістіктің әр жерінен 100 өнімді сабақ /негізгі сабақтардан/ үлгі алынып, этикеткамен бірге бауға байланады. Бауға алынған күні дән үгітіледі де, әр түрлі әдістермен оның пісу кезеңі анықталады.

Танаптарды жинауға дайындау. Бұл жұмыс егін жинаудың басталуынан 7-8 тәулік бұрын жүргізіледі. Танаптар айналдыра шабылады, арамшөптермен ластанған алқапты шауып алады, басқа да мүмкін кедергілер аластатылады. Осыдан кейін танаптар қашаларға /загонкаларға/ бөлінеді. Комбайндарға астық түсіру магистралдары және бұрылыс жолақтары дайындалады.

Танаптарды айналдыра шабу шапқыштармен немесе жатқалармен дестелерді шабылмаған алқаптан 3-4 м қашықтықта түсіріледі. Бұрылыс жолақтары мен астық түсіру магистралдары ЖНС-6-12, ЖВН-6, т.б. жатқалар мен шабылған дестені шалғын жолының ортасына масақтар бір жаққа бағытталған тәртіппен шабылады.

Тікелей орып бастырылатын танаптарда қаша /загонка/ бөлу, бұрылыс жолақтары немесе астық түсіру магистралдарын шабуды егін жинаудың тура алдында жүргізуге болады. Мұндайда сабан мен мекенді 2ПСТ-4887А тіркегіш-арбаларға жинақтап, танаптардан алып кеткен жөн.

Қашаларды танаптардың бүкіл ұзындығына енін біркелкі етіп бөледі:

Комбайндар бөлімдік тәсілмен жұмыс істегенде - 50-150 м, ал ірі топтық тәсілде - 400 м. Бұл жұмыстың нәтижесінде комбайн жатқасымен шауып, бүкіл танап ұзындығына бір шалғы жолы жасалады. Қашаларды жинау қарсаңында шалғы жолы дестелерін жинап, бастырады.

Сабан мен мекенді тіркеме арбаларға жинап танаптан шығарылады.

Бидай астығын жинауды оңтайлылықпен жүргізіп, оның пісіп-жетілу ерекшеліктерін ескере отырып, кең тараған екі тәсілдің - тікелей орып бастыру және бөлектеп жинау қай қолайлысын, тиімдісін таңдап алған жөн. Сондықтан Қазақ астық шаруашылығы ҒЗИ-нің және басқа ғылыми мекемелердің ғалымдары ұсынған кепілдемелерді мұқият ескерген дұрыс.

Өнімі 7-11 ц/га аралығындағы аласа, сирек өскен, арамшөптер мен сабан өркендерден таза және біркелкі піскен (өсімдіктердегі негізгі дәндердің 95% толық пісу кезеңіне жеткенде) егістік алқап комбайнмен тікелей орып бастырылады. Ғылыми деректерге қарағанда, комбайнмен тікелей орып бастырғанда жаздық бидайдың әр түрлі сорттарында толық пісуден 10 тәуліктен соң, астық шығыны 1,0-8,0 ц/га, ал 30 тәулікте 3,2-12,8 ц/га болған. Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бақылауларында піскеннен кейін тамырында 10 тәулік тұрып қалған егін шығыны дәннің шашылуынан 16% асқан(М.К.Сүлейменов, 1981).

Тікелей орып бастырғанда сабақтардың кесу биіктігі және агрегаттың жұмыс жылдамдығы шабылмай қалған масақтағы дән мен комбайн молотилкасының шығар аузынан болатын шығынды болдырмайтындай етіп таңдаған дұрыс. Дәнді дақылдар егістігін шабуға кең алқымды хедерлерді пайдалану қажет, мұның өзі комбайн молотилкасын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Егінді тікелей орып бастырғанда сабан мен астық мекенін жинау операцияларында өнім массасын танапаралық жолға және көрші танаптарға шашуға рұқсат етілмейді. Кесілмей қалған сабақтар (масақтар) және дән шығыны қалыпты жағдайда 0,5% , ал жапырылып қалған алқаптарда 1,5% асырылмайды, үгітілген дәннің, мөлшері2,0% аспауға тиіс.

Бидай егістігін бөлектеп жинауға қойылатын агротехникалық талаптар. Солтүстік Қазақстан аймағында дәнді дақылдарды бөлектеп жинау кеңінен қолданылады. Бұл дақылдың дамуы мен егін жинау кезеңіндегі ауа-райының ерекшеліктеріне көп байланысты. Аталған аймақта астық дақылдары біркелкі піспейді, себебі әр қилы: жекелеген жағдайларда топырақтың беткі қабатының кеуіп кетуінен тұқымның далалық өнгіштігі төмен болады; көктемде көктемеген тұқымдар жауын-шашынның әсерінен маусым айының соңында егін көгін береді; мамыр-маусым айларындағы ұзақ қуаңшылықтың шілдедегі мол жауын-шашынмен алмастырылуы өсімдіктерде жаңадан қосымша өркендердің қалыптасуына әкеліп ұрындырады; тұқымның топырақ қабатына біркелкі сіңірілмеуі; бір агрегаттағы сепкіштердің әр түрлі тұкым мөлшерін себуі, т.б. Жоғарыда келтірілген себептерден астық алкабының пісу мерзімінде айтарлықтай ауытқушылың байқалады: құрғақшылық жылдары балауызданып пісу мерзімі 10-15 тамыз, ал салқын және жаңбырлы жылдары оның пісуі 10-15 қыркүйекке дейін, тіпті одан да ұзақ мерзімге созылады. Сондықтан шаруашылықтардың бұл аймақта дәнді дақылдардың көпшілігін негізінен бөлектеп жинауы түсінікті.

Егіс алқабын шабуға негізінен ЖВН-6, ЖВР-10, ЖНС-6-12 және басқа жаткалары, ал дестелерді бастыруға ППГ-ЗА және басқа десте жинағыш тіркелген комбайндар (СК-5 НИВА, ЕНИСЕЙ-1200, ДОН-1200 және олардың модификациялары) пайдаланылады. Кесу биіктігі танаптағы сабақ жиілігі мен егін тазалығына қарай белгіленеді. Сабаң биік кесілгенде аңыз паясының дестені ұстау қабілеті төмен және ылғалды ауа-райы қалыптасқанда дестелер жерге жатып қалады да, бөлектеп жинаудың сапасы нашарлайды. Сондықтан көптеген дәнді астық дақылдары сабағының қолайлы кесу биіктігі 15-22 см деп есептеледі. Сабақ бітіктігі мен ауа-райы ерекшеліктеріне байланысты жалқы, қосарланған (десте үстіне десте) және жалғастырылған (десте жанына десте) дестелер қалыптастырылады, қосарланған дестелерде гүл шоғырларын бір бағытқа жатқызады.

Төмен өнімді алқаптарды 10ц/га дейін) амалсыздан бөлектеп жинауға мәжбүр болғанда қосарланған дестелер калыптастырылады. Зерттеулер көрсеткендей, бір шаршы метр алаңнан шабылған сабақтардың жиынтық ұзындығы 100-130 м (қатардағы сепкішпен сепкенде 100 м, ал паялы-аңызды сепкіштерде 130 метрден кем емес) болғанда десте аңызда орнықты жатады. Дестелерді егістікте себу бағытына көлденең немесе қиғаш бағытта шауып түсірген дұрыс. Дақылды жолақты танаптарда орналастырғанда себу мен егін жинауда біршама өзгешеліктер бар, өйткені жолақтың ені (50-100 метрден) себу мен жинауды бір бағытта ғана жүргізуге мүмкіндік береді. Мұндай жағдайда сүрі танабын (пар жолағын) СЗ-3,6 немесе оның модификацияларымен сепкен жөн (аңызды сепкіштерге қарағанда олардың қатараралықтары тарлау -15 см). Сүрі танабының жолақтарын және оларға көрші сүріден кейінгі 2 — бидай танабын бір мезгілде сепкенде (екі жылдан кейін) СЗС-2,1, СЗС-6-12 немесе СЗС-2ДЛ сепкіштерінің бірін пайдаланған дұрыс және себу бағыты жолақтарға көлденең жүргізіледі. Себу тереңдігі біркелкі болу үшін сүрі танабы жолақтарында қосымша тығыздау жұмысы (ЗКК-6А тығыздағыштарымен) іске асырылады. Егін жинаған кезде жолақтардың әркелкі пісуінен оларды жеке-жеке себу бағытына көлденең шауып дестеге түсіреді.

Жақсы ауа-райы қалыптасқанда дестедегі масса 3-7 тәулікте кеуіп үлгереді, осыдан кейін оны бастырған дұрыс. Дестеде дәнді ұзақ уақыт бойы қалдыруға болмайды, өйткені өнімнің сапасы төмендеп кетеді. Дестелерді астық ылғалдылығы 22% аспағанда бастыра бастайды. Дәннің тым кеуіп кетпеуін (14% төмен емес) қадағалау қажет.

Астық өнімі гектарына 11,0 центнерден жоғары болғанда, ең дұрысы дақылды балауызданып пісудің орта кезеңінде (дән ылғалдылығы 30% бөлектеп жинау болып табылады. Шаруашылықтардағы комбайндардың (жаткалардың) еңбек өнімділігі ең қолайлы нұсқада себу жұмыстарындағы өнімділікке жетуге тиіс, осыған ұмтылу керек, басқаша айтқанда шабуды 10 тәулікте аяқтау қажет. Техника қуаты жеткіліксіз болған жағдайда егіннің бір бөлігі қолайлы нұсқадан ауытқып шабылады.

Мұндай ауытқушылық мәселесін шешуге күнтізбелі пісу мерзімі айтарлықтай маңызға ие болады. Ерте және орташа мерзімде піскенде бидай шабуды балауызданып пісудің орта кезеңінде бастайды. Егер егіннің пісуі 7-10 тәулікке кешіксе, онда Республикамыздын, солтүстік облыстарында дестеге шабуды балауызданып пісудің басына қарай дән ылғалдылығы 35-37% , ал пісу кезеңі екі аптаға кешіккенде шабуды дәннің 38-40% ылғалдылығына сәйкес келтіреді.

Бөлектеп жинауды тым ерте бастағанда да егін шығыны байқалады. Қолайлы пісу кезеңімен салыстырғанда балауызданып пісудің бас кезінде жинағанда астық өнімі 1,6-2,3 ц/га (өнімнің 8-10%), ал сүттене пісудің соңында жекеленген жылдары ол 3,1-7,6 ц/га кемиді. Ерте жиналған астық өнімінің төмендеуі 1000 дән массасының азаюына байланысты. М.К.Сүлейменовтің деректері бойынша (1981) Саратовская 29 жаздың бидайы 1000 дәннің массасы балауызданып пісудің ортасында жинағанда 39,5 г, ал сүттене піскенде, сүттене пісудің соңында және қамырлана піскен күйінде немесе балауызданып пісудің ортасынан 20-10 және 5 тәулік ерте жинағанда тиісінше 27,5; 34,1 және 36,5 г болды. Қысқасы, тым ерте жиналған егін өнімі қалыпты жағдайдағыдан 24% дейін кемитіндігі дәлелденді. Егін жинаудың астык, шығыны өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне де байланысты: жекелеген өсімдіктер, гүл шоғырындағы масақшалар, олардағы гүлдер өркелкі гүлдеп піседі. Негізгі дәндер толың піскеннің өзінде олардың 15-20% өлі балауызданып пісудің басы, ал бір бөлігі тіпті сүттене пісу кезеңінде болады. Мұндай жағдай көбінесе жазғы мол жауын-шашынды жылдары өркен сабақтардың көп қалыптасуынан байқалады.

Өркен сабан (подгон) төменгі қабатта дамыған жылдары бөлектеп жинау мерзімін негізгі масақ белгілері бойынша анықтайды. Егер өркен сабанның масақтары жоғары қабатта (негізгі сабақтан биік) және дәні пісіп үлгеретін болса, онда егін жинау мерзімін осы жағдай анықтайды. Алайда мұндай дәндердің толық пісуін күтіп қалуға болмайды, өйткені ол кезең қыркүйектің ортасына қарай, тіпті оның соңына дәл келуі мүмкін. Мұндай астықты күнтізбелік мерзіммен орайластырып шапқан жөн: уақыт мүмкіндік берсе (тамыздың соңына дейін) онда күту керек. Сүттене пісу кезеңіндегі дәндер кейбір жылдары өнімге айтарлықтай қосымша үлес қосады (М.К.Сүлейменов, 1988).
Дәріс 9. Тұқымның жарақаттануы және оны азайту жолдары.
1.Жарақаттану түрлері, олардың белгілері.

2.Жарақаттану себептері.

3.Жарақаттануды анықтау тәсілдері.

4.Тұқым жарақаттануын азайту жолдары.

а) Макро-жарақаттар-тұқымның бір бөлігінің шығынына байланысты анық көрінетін зақымдар (уатылған, ұрылған, езілген, ұрықтың толық немесе бір бөлігінің болмауы). Тұқым тіршілігіне ен қауіптісі осылар, кебінесе шығымдылықты жоғалтуымен байланысты. Макрозақымданған тұқымдарды себуге дейіп тазалау мен сорттаудың нәтижесінде бөліп алуға болады.

ә) Микрожарақаттар — көрінбейтін, көзге шалынбайтын зақымдар. Бұл қабықтар мен ішкі жасушалардың жарықшағы, олар микроорганизмдер мен ішкі зиянкестердің әсерінен пайда болады. Микрозақымдардан олардың айырмашылығы сол, қазіргі тұқым тазалағыш машиналармен оларды бөліп алуға болмайды. Олардың тұқым сапасына тигізетін теріс әсері, айтарлықтай, әсіресе ұрықтың зақымдары қауіпті.

2.Жарақаттану себептері. Тұқымның жарақаттануы, тек қана олардың қабығы жарақаттанса да, тұқымның қоректік заттарына микроорганизмдердің кіруіне жол береді. Зақымданған тұқымдардың тыныс алу энергиясы да жоғары. Мұның өзі сақтауга қойған тұқымнын көгеріп зеңденуіне, өздігінен қызуына және басқа бүлінулерге әкеліп соғады.

Тұқымның ең көп зақымдануы астық бастырумен байланысты екендігін ескере келіп, жарақттанудың себептері мен оларды болдырмаудың мүмкіндіктеріне тоқталған жөн. Астық бастырғанда тұқымның жарақаттануының себептері сан алуан, бірақ олардың негізіне астық бастырудың технологиялық процесі мен тұқымның физикалық-механикалық қасиеттерінің сәйкессіздігі жатады.

Тұқымның пісуіне қарай олардың аналық өсімдікпен байланысы әлсірейді. Бұл бір мезгілде болмайтындықтан жекелеген тұқымды бөліп алуға жұмсалатын күш пен жұмыстын мөлшері әртүрлі болады. Алайда, астык, бастырудың қазіргі технологиясы мен бастыру аппараттарының кұрылысы гүл шоғырындағы ең мықты бекіген тұқымдарды бөліп алуға бағытталған. Осының натижесінде тұқымның көп бөлігі артык салмақ алады да закымданады. Сондықтан астық бастырғаңда тұқымнын, жарақттануына әсер ететін факторлар:

1. Барабанның айналу жылдамдығының шамасы (айналу сапы). Орталық машина сынау станциясыныц деректері бойынша комбаин барабанының айналу жылдамдығын минутына 1200-ден 900-ге дейін азайтқанда бидай тұқымының закымдануы екі есе кемиді, оның үстіне негізінен бұл микрозақымданудың, әсіресе ұрықтың, азаю есебінен болады. Сондықтан тұқымдық егістікті жинағанда барабанның айналу жылдамдығын азайту ұсынылады және мүмкіндігінше бастырудан болатын шығынды азайтуға тырысу қажет. Барабанның айналым саны көп болғанда дәндібұршак, және майлы дақылдардың, қарақұмықтың т. б. Тұкымдары ерекше катты уатылады. Осы жағдайларды еске ала келе тұқымдық егісті жинағанда барабанның айналу жиілігі әртүрлі дақылдарда мына шамадан аспауға тиіс: бидай мен сұлыда 800—900; қара бидай, арпада — 700—800, тарыда 600— 700, қарақұмық пен асбұршақта — 450—500, күнбағыста —400-450 айналым/мин.

2. Барабан қырлары меи барабан асты жұқа тактайшаларының кіру және шығу санылауларының шамасы. Тұқымды жарақаттамау мақсатымен, дәннің үлгілуін қамтамасыз ете отырып аталған тетіктердің арасындағы сақылауды барынша үлкейту кажет. Егер аталған реттеу жұмысы нәтиже бермесе, барабанның айналу санын өзгертуге тура келеді.

3.Бастыру аппаратына 1 сек. берілетін астық массасы, немесе оның жұмыс

Алайда берілетін массаны белгілі бір, комбайн бастырғышына есептелген, шегіне дейін ғана арттыруға болады. Берілетін массаны мүмкін дәрежесінен жоғарылатса астықтың сабанмен топанға кететін шығыны күрі артады, өйткені сабан екшеуіш пен тазалау белгілі бір берілетін массаға есептелген.

4. Жаңа комбайында және жаңа бөлшектерді орнатқанда бастыру аппаратының жұмысшы органдарында кездесетін өткір жиектер мен шығыңқы жерлер тұқымның жарақаттануын біршама арттырады. Сондықтан тұқымдық егістіктерді жинауға жүргізіліп, жаттыққан комбайндарды пайдалану қажет.

5. Әртүрлі дақылдар мен сорттар тұқымдарының морфологиялық анатомиялық ерекшеліктері тұқымның әртүрлі механикалық әсерлерге төтеп беруін анықтайды. Мысалы, қара бидай бидайға қарағанда көбірек зақымданады, өйткені оның дәнінің ұрығы шығынқы орналасқан және қабыршағы борпылдақ болып келеді. Жылтырлығы (шынылығы) жоғары болғандықтан қатты бидай жұмсық бидайға қарағанда күштірек зақымданады. Кабыршағы жұқалау ақ бидай қызыл бидайға қарағанда біршама қаттырақ зақымданады. Тіс тәрізді жүгерінің тұқымы ұзын әрі эндоспермдегі крахмал дәндері борпылдақ болып келетіндіктен көбірек зақымданады.

Тұқымдары қабықты болып келетіп дақылдардың жарақаттануы қабықтарының опырылуымен байланысты және ол ұрықтың зақымдануына әкеліп соғады. Барлық осы ерекшеліктерді астық бастыру алдында комбайнды дайындап реттегенде ескеру қажет.

6. Астық бастырған кездегі тұқымның ылғалдылығы көп дәрежеде олардың жарақаттануға төзімділігін анықтайды. Тұқым бастырарда тым құрғақ немесе тым ылғалды болса да жарақаттанады. Құрғақ тұқымдар қатты соққыдан жарылып кетсе, ылғалды тұқымдар деформацияға ұшырап микрозақымдар алады. Астық бастырған кездегі дәнді, дәндібүршақ дакылдарының жеке мал азығындық шөптердің тұқым ылғалдылығы15—21 %, ал майлы дақылдарда 13—15% болғанда тұқымдардың ең аз зақымданатыны анықталды. Егер егістіктің күйі мен ауа райы жағдайлары мүмкіндік берсе тұқымдық алқаптарды екі кезенді әдіспен жинаған жөн, бұл тұқымды қалыпты ылғалдылықта бастыруға көмектеседі.

Микрожарақаттануды жеңіл табу үшін тұқымды бояу әдісімен бояғыш заттардың ертінділерінде, соңынан суда шайып аныктайды. Мысалы, бидай мен қара бидай тұқымы, 0,5 процент, конгорот ертіндісінде, жүгері — 0,5 процент индиго кармин, дәндібүршақ дақылдары 0,5 процент қызыл анилип ертіндісінде жақсы боялады. Боюғыш заттар тұқымның жарақаттанған жерінде шоғырланып бояйды да жарақатталған жерлерін анық көрсетеді. Тұқымды байқап микрожарақаттарды анықтау үшін диафоноскоп пен тұқымды жарықтандыру әдісін пайдалануға болады. Тұқымның жарақаттануын жанама әдіспен де анықтауға болады, ол үшін шығымдылық пен өсу күшінің нәтижелерін пайдаланады. Бірақ есте ұстайтын жәйт тұқымның шығымдылығы мен өсу күшінің нашарлауы жарақаттанудан ғана емес, басқа да бірқатар себептерге байланысты.

2.Көпжылдық шөптердің егістік сапасы

Ауыл шаруашылық кешендері мен ұжымдарында шалғындықтар мен егістік жерлерде мал азығын өндіруді қарқынды жолға қою мәселесі көпшілік жағдайларда көпжылдық шөптердің тұқымдарының жетіспеуіне әкеліп тіреледі. Табиғи шабындықтар мен жайылымдардағы өнімі төмендеп тозып кеткен жерлерді түбегейлі жақсартуға, егістіктердегі ескіріп, өнімі азайып кеткен екпе шөптерді жаңартып отыруға жыл сайын көп мөлшерде шөп тұқымдары қажет. Сол себепті шөп тұқымдарын өндіретін арнайы мамандандырылған шаруашылықтардың алатын орны ерекше. Мұндай шаруашылықтар әр аймақтарда экологиялық жағдайларды еске ала отырып орналастыру ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан шешілуі тиісті.

Орманды-далалық, таулы аймақтарда, ылғал мөлшері қанағаттанарлықтай жағдайда, мезафильді астық және бұршақ тұқымдас шөптердің (жоңышқа, эспарцет, қылтықсыз арпабас, шалғындық бетеге т.б.) тұқымдарын өндіру тиімді. Далалық аймақта мезоксерофитті және ксерофитті көпжылдық шөптердің (еркек шөп, тарлау, түйе жоңышқа т.б.) тұқымын өндіру маңызды. Шөлейт және шөл аймақтарда ксерофитті астық тұқымдастарынан басқа жартылай бұталы мал азықтық өсімдіктердің (изень,кейреуік, теріскен, жусан, жантақ, т.б.) тұқымы өсіріледі.

Мал азықтық өсімдіктердің селекциялық жолмен шығарылған сорттары болсын, немесе тұқымдарын табиғи өсімдік қауымынан жинап мәдениелендірілген түрі болсын, сол жердің өсу ортасына бейімделген (суыққа, қысқа төзімді, құрғақшылыққа төзімділігі т.б.) және өнімділігі жоғары болатынын ескеру керек. Шаруашылықты шөп тұқымымен толық қамтамасыз ету үшін жыл сайынғы егістіктің 100 гектарына шамамен 10-12 га тұқымдық егістік болуы шарт.

1.Тұқымдық егістікте агротехникалық жұмыстар

Жер таңдау. Тұқымдық егістіктерге жер таңдаудың маңызы зор. Ол үшін құнарлы топырақты, арамшөптерден таза танаптар таңдап алынады. Әртүрлі сорттарды өсіргенде бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдық егістіктерінің арақашықтығы 200 м, ал астық тұқымдас шөп тұқымдары егістіктерінің арақашықтығы 500 м кем болмауы керек.

Тұқымдық егістіктерді суармалы танаптарда немесе өзен алқаптарында орналастырған ыңғайлы. Кейбір жағдайларда тұқымдыққа, бұрынырақ себілген мәдени шабындықтар мен жайылымдардан әдейілеп бөліп, пайдалануға болады. Ол үшін екпе шөптерден күзде тұқымдық алаңдар таңдап алынып, тиісті шаралар қолданылады.

Мұндай егістіктерді ерте көктемде жақсы түктеніп ұрықты сабақтар түзуі үшін күзде минерал тыңайтқыштарымен қоректендіреді. Механикалық немесе химиялық әдістер қолданып арамшөптерден тазартады.

Топырақ өңдеу. Тұқым себер алдындағы топырақ өңдеу жұмыстары мәдени екпе шөп себу кезіндегіге ұқсас. Тұқымдық егістікте агротехникалық жұмыстар өте тыңғылықты, жоғары жауапкершілікпен жүргізілуі тиісті. Танаптың тазалығы – тұқымдық егіс үшін басты талап. Көпжылдық шөптердің бірінші себілген жылы өте баяу дамуына байланысты тез өсетін арамшөптерден қатты зардап шегеді. Сол себепті танаптың арамшөптерден тазалығы шешуші роль атқарады.

Танапты дайындау кезінде күзде аңызды қопсытып тиісті тереңдікте аудара жыртылады. Күзде жыртылған танаптан тұқым өнімі көктемде жыртылған танапқа қарағанда 25-35% жоғары болатыны анықталған. Шөп тұқымын тиісті тереңдікте сіңіру және егістік өнгіштігін арттыру үшін себер алдында топырақ беті тегістеліп тығыздалады. Тұқымды жамылғымен сепкен жағдайда танапты күзде жыртып, ерте көктемде тырмалайды және қопсытады. Алдымен жамылғы дақылы,содан кейін шөп тұқымы себіледі. Астықты-шөпті сепкіштерді (СЗТ-24 т.б.) пайдаланғанда тұқымдарды бір мезгілде себуге болады. Тұқымдық егістіктерді жаз мезгілінде сепкенде де жақсы нәтижелер береді. Ол үшін жаңа жинап алынған тұқымдарды пайдалануға болады.

Астық тұқымдас шөптерді (әсіресе күздік топтары) тұқымға күзде, күздік астық дақылдарын сепкен кезде себуге де болады. Шалғындық шөптерді тұқымдыққа тың жерлерге сепкенде жақсы нәтижелер береді. Ол үшін тың жерлерді 1-2 жыл өңдеп пайдаланғаннан кейін шөп тұқымын себу тиімді. Жоғары өнім алу үшін тұқымдық себер алдында танапқа органикалық және минерал тыңайтқыштарын береді. Топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерін жақсарту үшін органикалық тыңайтқыш (көң) берген тиімді. Әсіресе құнарлығы нашар құмдақ, балшықты топырақты танаптарға көң шашқан өте тиімді.

Тұқым себілетін танапқа алғы дақыл астына әр гектарға 30-40 т көң шашқан жақсы нәтиже береді. Сұйық көңді әр гектарға 7-10 т етіп көктемде шашады да, артынша тырмалайды.

Сонымен қатар тұқым себетін танапқа минералды: азот, фосфор және калий тыңайтқыштарын береді. Қышқылды топыраққа әк шашылады. Органикалық және минерал тыңайтқыштарын бірге берген жағдайда тұқым өнімі айтарлықтай көтеріледі. Құнарлығы төмендеу далалық аймақта астық тұқымдас шөптер себетін танапқа тұқым себер алдында NРК тыңайтқышы беріледі. Астық тұқымдас шөптердің тұқым өнімділігіне азот тыңайтқыштары қатты әсер етеді.

Себілетін тұқым. Тұқымдық егістіктен жақсы өнім алу үшін себілетін тұқымның маңызы өте зор. Аудандастырылған және жергілікті сорттарды сепкенде жақсы өнім алынады.

Себілетін тұқымның өнгіштігі мен тазалығы да астық және бұршақ тұқымдас шөптерге қойылатын талаптарға сай стандартты болуы керек. Тұқымның өнгіштігі жоғары және таза болуы тиісті.

Бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдарының сырты көп жағдайларда қатты.

Соның салдарынан тұқымның бөртуі созылып шіріп кетеді. Сол себепті ондай тұқымның беткі қабатын механикалық жолмен зақымдау (скарификациялау) керек. Себер алдында тұқымды күн көзіне шығарып кептіру және жылыту жұмыстары оның далалық өнгіштігін көтереді.

Кесте.2 Көпжылдық шөптердің егістік сапасы (100% егістік жарамдылығына сәйкестендірілген)

Шөп түрлері	Класс	Тазалығы,%	Өнгіштігі,%	Ылғалдылығы,%	Арамшөптер тұқымдары
					барлығы,%	соның ішінде
1	2	3	4	5	6	7
1.Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер
Егістік жоңышқа	1	96	80	13	0,5	100
(будандары)	2	96	70	13	1,0	200
Сарбас жоңышқа	1	95	70	13	0,5	200
(будандары)	2	95	60	13	1,0	300
Қызылбас беде	1	96	75	13	0,5	100
Түйежоңышқа	1	96	80	13	0,3	100
(ақбас, сары)	2	96	65	13	0,8	200
Егістік эспарцет	1	97	80	14	0,4	40
	2	97	65	14	0,8	50
Құмдық эспарцет	1	97	75	14	0,5	40
	2	97	65	14	1,0	50
Мүйізбас шөп	1	94	75	13	0,5	200
Шығыстың ешкі шөбі	-	90	50	13	1,5	200
Екпе сиыр жоңышқа	1	97	80	14	0,4	40
	2	97	65	14	0,8	50
Шалғындық ноғатық	-	90	50	14	0,1	200
2.Көпжылдық астық тұқымдас шөптер
Қылтықсыз арпабас	1	95	75	15	0,6	240
(тік арпабас)	2	90	65	15	1,0	320
Жима тарғақ	1	95	75	15	0,5	200
	2	90	65	15	1,0	300
Еркекшөп	1	90	80	15	0,5	200
(жалпақ, жіңішке масақты)	2	90	65	15	1,0	300
Шалғындық бетеге	1	85	65	15	0,6	400
	2	80	50	15	1,0	600
Қызыл бетеге	1	90	70	15	0,5	200
	2	85	60	15	1,0	300
Кәдімгі бетеге	1	90	70	15	1,0	200
	2	90	50	15	1,0	240
Көгентамырсыз бидайық	1	95	75	15	0,5	200
	2	90	65	15	1,0	300
Жатаған бидайық	1	95	75	15	0,5	200
(көкшіл сұр)	2	90	65	15	1,0	300
Көп орымды үйбидайық	1	95	80	15	0,6	240
	2	90	70	15	1,0	320
Тарлау қияқ	1	90	70	15	1,0	240
	2	70	60	15	1,5	320

Ескерту: Көбірек зиянды арамшөптерге қалуен, шытырмауық шөп т.б. жатады және тығыз болып келеді де, су сіңіруі нашарлайды.

Тұқым себу мезгілі мен әдістері. Шалғындық шөптердің тұқымын көктемде, жазда және күзде себуге болады. Тұқым себу әдісі қатарлап (15см) және кеңқатарлап (30,45,60 см). Тұқымды жамылғысыз, немесе жамылғымен себеді. Жамылғы ретінде көбінесе арпаны немесе сиыр жоңышқа – сұлы қоспасын пайдаланады. Шөп жамылғысын орып алғаннан кейін танапқа азот тыңайтқышын бергенде тұқым өнімі айтарлықтай жоғарылайды.

Кесте3. Көпжылдық шөптердің тұқымдыққа себілу мөлшері

Астық тұқымдас шөптердің тұқымын күздік жамылғы дақылдармен бір мезгілде себеді. Шөп өскіндері 10-14 күннен кейін пайда болып түптене бастайды да жақсы қыстап шығады.

Қазіргі кездері шаруашылықтарда тұқымдық шөптерді жазда және күзде себу кең қолданылып жүр. Жазда сепкенде тұқымдық егістікті таза парға, жамылғысыз орналастыру тиімді. Жазда себілген астық тұқымдастары күзге дейін жақсы өсіп-дамып, қыста жақсы сақталып келесі көктемде қарқынды өседі.

Шаруашылықта жаңадан енгізіліп жатқан шөп сорттарының тұқымын тез арада көбейту үшін кеңқатарлап, жамылғысыз себеді. Кеңқатарлап себілген тұқымдықтың қатараралығын жүйелі түрде өңдей отырып

арамшөптерден таза ұстау керек. Тек сол жағдайда ғана тұқым өнімі жоғары болады.

Тұқым себу тереңдігі және себу мөлшері. Шөп тұқымының далалық өнгіштігін көтеруде тұқым себу тереңдігін қадағалаудың маңызы зор. Ауыр топырақта терең себуге (0,5-2,0 см), ал жеңіл құмдауыт және құмбалшықты топырақта таяз (1,0-4,0 см) себуге болмайды. Төменде республикада себілетін негізгі шөп түрлерінің тұқым себу мөлшері келтірілген (кесте3).

Тұқымдық егісте шалғындық шөптерді таза жекедара себеді, шөп қоспасында оның өнімі де сапасы да төмендеу болады.

Тұқымдық егістікті күтіп-баптау жұмыстары жалпы екпе шабындықтар мен жайылымдарда жүргізілетін агротехникалық шараларға сәйкес келеді. Жоғары өнім қалыптастыру үшін ең алдымен арамшөптерді жою жұмыстары шешуші роль атқарады. Арамшөптердің өсу ортасына бейімделген, тез өсіп дамитынын және алғашқы кезеңде шөп өскіндерін өсуіне қатты тежейтінін естен шығармау керек.

Жамылғысыз себілген тұқымдық егістікте бірінші және одан кейінгі жылдары химиялық өңдеу жұмыстары жүргізіледі де үстеп минерал тыңайтқышымен қоректендіріледі. Бірінші жылы алдымен танап бетін орып тастаған тиімді. Тұқымдық егістікті жаздық немесе күздік жамылғымен сепкен жағдайда күтіп-баптау жұмысы жамылғы дақылын жинап ала салысымен жүргізіледі. Арамшөптерге қарсы гербицидтер шашылады, өсіп кеткен шөп үстеп қоректендіреді: бұршақ тұқымдастарға фосфор-калий тыңайтқыштарын (РК); астық тұқымдастарға азот тыңайтқыштарын (N) береді. Кеңқатарлап себілген тұқымдық егістіктерді бірінші жылы культиватор жіберіп қатараралығын қопсытады, бетін шауып тастайды, қоректендіреді. Екінші және одан кейінгі жылдары егістіктің қатараралығына екі рет культиватор жіберіп өңдейді (бірінші рет – көктемде, екінші рет – тұқымды жинап алғаннан кейін) және танапқа минералды тыңайтқыштар шашады.

Тұқымдық егістіктерді үстеп қоректендіруге мынадай минерал тыңайтқыштарының мынадай мөлшері алынады (кг/га ә.з.): астық тұқымдастар үшін N Р К; Ескірген тұқымдықтарға бұдан жоғарырақ мөлшерде тыңайтқыштар беріледі. Тұқымдарды үстеп қоректендіру екі кезеңде жүргізіледі: алғашқысы – ерте көктемде, одан кейінгісі – күзде тұқым жинап алынғаннан кейін. Ұсынылған минерал тыңайтқыштары бірдей мөлшерде бөлініп шашылады.

Жоғары мөлшерде азот тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіру арқылы астық тұқымдастарының өнімін көтеру көпшілік жағдайларда өсімдіктердің жапырылып тозаңдануы, тұқым салуы және жинауына қиыншылықтар туғызады да алынатын өнімі төмендеп кетеді. Мұндай ерекшеліктер суармалы және өзен алқаптарына себілген тұқымдықтарда байқалады. Ондай жағдайларды болдырмау үшін әрине жапырылуға шыдамды сорттарды өсіру керек. Тұқымдық егістіктерге жапырылуға қарсы Түр препаратын қолданады. Көпшілік астық және бұршақ тұқымдас шөптердің айқыш тозаңдануына байланысты өнімін көтеру үшін оларды қолдан тозаңдандырудың маңызы зор. Астық тұқымдастарының желмен таралса, бұршақ тұқымдастардікі – жабайы аралармен және басқа шыбын-шіркейлермен таралады. Сол себепті шыбын-шіркейлерді тұқымдық егістікке шоғырландыру үшін мал азықтық шөп егістерін гүлдену фазасына дейін жинап алған абзал. Бұршақ тұқымдастарының жақсы тозаңдануы үшін 50 гектар тұқымдыққа 10-20 шақты ара ұяларын ұстау ұсынылған.

Күтіп-баптау жұмысына тұқымдық егістің сиреп кетекн алаңдарына үстеп тұқым себу жұмысы да жатады. Ол үшін сол өсімдік түрін және реті келсе себілген сортты пайдалану керек.

Жауын-шашын аз түсетін аймақтарда қыста егістікке қар тоқтату жұмыстары да жүргізілуі тиісті. Бұл шаралар топыраққа ылғал жинаумен қатар шөптердің қыста үсіп кетуін болдырмайды.

Тұқым жинау және сақтау. Тұқымдық егістікті әдетте тікелей немесе бөлектеп жинайды. Бұл тәсілдерді таңдау тұқым жинау кезіндегі ауа-райына және ұрықтың сабақтардағы тұқым дәндерінің пісуінің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты келеді. Мысалы еркекшөпті тікелей немесе бөлектеп жинауға да болады. Жіңішке масақты еркекшөптің өздігінен шашылып қалу қаупы болмағандықтан піскенде тікелей комбайнмен жинауға болады. Жалпақ масақты еркекшөп өздігінен шашылуға бейім болуына байланысты тікелей және бөлектеп жинауды үйлестіре жүргізу керек. Сол сияқты тұқымдары біркелкі піспеуіне байланысты көпшілік көпжылдық шөптерді (жима тарғақ, тарлау, қылтықсыз арпабас, түйе жоңышқа, мүйізбас шөп т.б.) бөлектеп жинау тиімді келеді. Бөлектеп жинауды тұқымы балауызданып пісу сатысында (35-55% толық піскенде), ал тұқымдары 70-80% толық піскенде тікелей жинайды.

Тұқымдықты ЖАС-6-12, ЖВН-6, ЖВН-10 және басқа да дестегіштерімен дестеге шабады. Сүттеніп-балауызданып пісу сатысында егістік жердің жалпы түсі сары, бірақ жақыннан қарағанда өсімдіктердің сабақтарының жартысы әлі жасыл, масақтары негізінен сары (35-40% жасыдау) келеді.

Орып алынған шөп тұқымдарын тазарту да маңызды жұмыс. Тазарту жұмыстары негізінен күрделі желкереге көзді және триерлік машиналармен (КОС-0,5, «Петкус-Супер», СУ-0,1, ОС-4,5А, т.б.) іске асырылады.

Тұқымды қоймада жақсы сақталуын қамтамасыз ету үшін тұқым ылғалдылығы 14-15 пайыздан аспауы қажет. Жақсы тазартылған және егістік сапаға жеткізіліп қапталған тұқымдар ғана сақтауға қойылады.

1. Тыныс алу

2.Тұқымның өнуі және егін көгінің пайда болуы.

1. Тыныс алу Тұқым-тірі организм, сондықтан ондағы жүретін тіршілік процесі тынбастан жүріп жатады. Тұқымның жиналғаннан кейінгі пісіп жетілуі,үзіліссіз тыныс алуы, дымкылдылығы мен сақтау кезіндегі химиялық құрамындағы өзгерістер қандай тұқымға болса да тән құбылыстар. Кулещовтың пікірінше тұқымның салыстырмалы тынығуы егіннің пісіп, жиналып алынуы,себіліп егіншілікте өсіп өнгеніне дейін созылады. Пісіп жетілген тұқым өз құрамындағы құрғақ заттарды (негізінен углеводтарды) тыныс алу үшін пайдаланып, қоршаған ортаға көмір қышқыл газын,су және жылу бөліп тұрады. Тұқымның тыныс алу қарқыны сақталу жағдайының қолайлығына тікелей байланысты. Жарақаттанбаған,сақтауға жақсы кептіріліп салынған тұқымның тыныс алуы бірқалыпты болса, ылғалдығы (15 жоғыры) көтерілген жағдайда тыныс алуы жиіліді, себебі бос судың қөбеюі биохимиялық процестерді тездете түседі. Сондықтан тұқымның 14-16 ылғалдылығын қауіпті,аумалы ылғалдылық дейді.

Тұқымды қоршаған ортаның дымқылдылығы мен қызуының ерекше көтерілуі, тұқым тынысын күшейтін қана қоймай, оның өздігінен қызуына, микроорганизмдердің көбеюіне жағдай туғызады. Мұндай тұқым одан әрі қыза түссе көгеріп, құндылығын жояды.

Өнім жиналғаннан кейін, қырманда не қоймада сақтау кезінде, екінші рет ылғалдану қай дақыл тұқымының болса да, кептірілгеніне карамастан, тыныс алу процесін күшейтеді.

Сондықтан сұрыпталған тұкымдардың ылғалдылық шегі көрсетіледі, мысалға бидай 14, күнбағыс 10, бұршақ тұқымдастарға 15-16, аспауы керек. Тұқым өзін қоршаған ауадан ылғал сіңіруімен қатар, өз ылғалдылығын азайтуы да мүмкін. Бұл процестің қай бағытта жүруі ауа ылғалдылығы мен қызуының көрсеткіштеріне байланысты. Ауа ылғалдылығының жоғарылауы, не температурасының төмендеуі тұқым дымқылдылығын көтеріп, ал ауаның қызуы тұқымның құрғауын тездетеді.

Көптеген екпе дақылдарыңың тұқымы толық піскен кезде жиналғанына қарамастан, лабораториялық өсіру жағдайында өте төмен өнгіштік пен шығымдылық өсіру жағдайында өте төмен өнгіштігі. Мұндай тұқымдар сырт карағанда толық піскен сиякты болса да, физиологиялық жағынан шикі, піспеген болады, ал өнгіштік қасиетін біршама уакыт сақтағаннан кейін ғана

көрсете алады.

Тұқымдағы биохимиялық құбылыстар егін орынғаннан кейін де жалғасып жүре береді, сақтау кезінің бастамасында тұқым кұрамындағы жай органикалық заттарға - крахмал, майларға айналады. Осымен катар белоктардың синтезі аякталып, ферменттердің белсенділігі мен дән қабығының өткізгіштігі төмендейді, ал жетілу кезеңінің ұзақтығы өсімдіктің түрі мен сортына, пісу, жинау және сақтау жағдайларына байланысты. Астық тұқымдарында 30-40 одан да көп созылады.Пісу және жинау кезеңдері қолайсыз болса, бұл көрсеткіш ұзарып, колайлы (құрғақ, жылы) болса қыскарып отырады. Егін орылмай, дақыл тамырында тұрғанда немесе ол дестеге жатқанда пісіп- жетілу құбылысы жүрмейді.

2.Тұқымның өнуі және егін көгінің пайда болуы.

Дақылдың өсуі өсімдік өміріндегі маңызды қүбылыс. Тұқымның (жемістің) өнуі —күрделі физиологиялық процесс, эидоспермдегі қорлық қоректік заттарды пайдалана отырып ұрық өскінге айналады. Әрі карай дамудың нәтижесінде өскін автотрофты қоректену кабілетіне ие болатын егін көгіне айналады.

Тіршілікке кабілетті тұқымның өнуіне су, жылу және міндетті түрде оттегі кажет. Жинап алғаннан кейінгі пісуін еткен (биологиялық тыныштық) тіршілікке қабілетті тұқымдар ғана қолайлы жағдай туғанда қалыпты есе алады. Өніп-өсудың әсерінен тұқымның бөрткен кезінен басталады. Құрғақ топырақта тұқым өнбейді. Судың әсерінен ұрықтағы ферменттік процестер активтенеді де суда ерімейтін қоректік заттардың ұрықта сіңімді түрге айналуы тездетіледі. Тұқымның бөртуіне қажетті судың мөлшері оның химиялық құрамына байланысты, өйткені оған кіретін заттар әр түрлі мөлшерде су сініреді: белоктар 150, крахмал 70, катайып кеткен клетчатка 30 % (В. В. Гриценко, 3. М. Калошина, 1984).Тұқымның өнуіне қажетті судың ең аз мөлшері дәнді дақылдар мен астық тұқымдас өсімдіктерде тұқымның ауалы құрғақ массасының шамамен 50 процентіне тең, дәнді бұршақ дақылдар мен бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдарында 100% артығырақ. Майдың суды жуытпайтындығынан майлы дақылдар тұқымына қажетті су ондағы белок пен крахмалдын, мөлшеріне және жамылғы жасушасының ерекшелігіне байланысты.

Ылғалмен қатар тұқымның қалыпты өнуіне қолайлы температура жағдайлары қажет. Температура дәрежесінің 3 түрі ажыратылады: ең аз (минимум), одан төмен болғанда тұқымның өнуі мүмкін емес; қолайлы (оптимум), өсіп-өнуге ең қолайлысы, ең көп (максимум), бұдан жоғары болғанда тұқымның өнуі тоқтайды. Әр дақылда өзінің минимум, оптимум және максимум өсу температурасы болады. Қолайлы (оптимум) температура бөрту жылдамдығын арттырады және ферменттер қызметін күшейтеді.

Екпе дақылдардың жылуға қажеттілігі жөнінен бір-бірінен айырмашылықтары анағұрлым көп. Ол тұңғыш рет көптеген екпе дақылдар тұқымының ен аз, қолайлы және ең көп өну температураларын белгілеп берді.

Сонымен қоса оның дәлелдегені, дала жағдайына егін көгінің пайда болуына кажетті ең аз температура лабораториялық жағдайда тұқым өну температурасынан анағүрлым жоғары болатындығы. Көптеген дақылдар үшін бұл айырмашылык 2-3°С денгейінде.

Бірінші (үрықтық) тамыршалардын, соңынан өркен (сабақ өркені) өсе бастайды және бірте-бірте жер бетіне шығады, сөйтіп, егін көгіне айналады. Егер дәнді дақылдарда егін көгі өркеннің (өскіннің) ұзаруы есебінен жүрсе, көпшілік қос жарнақты өсімдіктерде тұқым жарнактың астыңғы қалтасы жайыла өседі де жарнақтарды топырақ бетіне шығарады, басқаша айтканда егін көгі нағыз жапырақтар емес, жарнақты жапырақтар түзеді (қарақұмық, астра, аскабақ т. б. туыстар).

Егін көгі кезеңінің басталуы деп алқаптағы өсімдіктердің 10 проценті бірінші жапырақтар пайда болған күнді, ал толық көктеуі деп 75 проценті бірінші жапырақтар пайда болған кезенді есептейді.

Өну-көктеу кезенңінің ұзақтығы (сонымен қатар себу-көктеу) топырақ пен ауаның температурасына, тұқым ірілігі мен себу сапасына топырақтың механиқалық құрамы мен ылғалдылығына, тұқым себу терендігіңе т.б. факторларға байланысты.

2. Жиналған астықты өндеу және сақтау.

Ы= /а-б/ х 100, мүнда а

ы - дәннің ылғалдылығы, %

а — дән үлгісінің кептіргенге дейінгі массасы, г.

б - дән үлгісінің кептірілгеннен кейінгі массасы, г.

Дәннің пісу кезеңін оның сыртқы белгілері мен консистенциясы бойынша анықтау. Дән балауызданып пісу кезеңінің басында жасыл түсінен толық арылады көлемі біршама үлкейген, балауыз консистенциясы тән, тырнақпен жеңіл кесіледі, оның ішіндегі заты қысқанда бөлініп шықпайды. Бұл уақытта танаптағы өсімдіктер негізінен сары түсті, тек қана сабақтың жоғарғы түйіндері жасыл күйін сақтайды, ал масақша қауыздарында жасыл түс өте әлсіз түрде сақталады.

Пісу кезеңін 1000 шикі дәннің массасы бойынша анықтау. 1000 шикі дәннің ең жоғарғы массасы қамырланып піскенде, яғни балаусызданып пісуге 2-3 тәулік қалғанда байқалады. Сондықтан бақылаулармен 1000 шикі дәннің массасы төмендей бастағаны белгілі болсымен танаптарды айнала шабу мен қаша /загон/ тілуді жедел түрде бастаған жөн, ал 2-3 тәуліктен кешіктірмей егінді жаппай дестеге жығуды бастау қажет.

Бұл тәсілді қолданғанда, әсіресе бидай үшін бақылаулар мен талдауларды дәннің қамырланып піскен күйінен бастаған жөн және оларды балауызданып піскенге дейін, егін жинауды бастағанша жүргізген дұрыс.

Қырманға жеткізілген астықтың құрамы біркелкі емес, негізгі дақылдан және қоспалардан тұрады. Жиналған астықты өңдеуді кешіктіруге болмайды. Қырмандарда астықты алғашқы тазалаудан өткізгенде, одан әлі қоспалар түгел, ал арамшөп тұқымдары және астық қоспасының кем дегенде 60% аластатылуы қажет. Екінші қайтара тазалағанда күрделі астық тазалағыш қондырғылар азық-түліктік астықтық тазалағыш базистік кондицияға жеткізгені жөн. Қырманға түскен астық құрамындағы арамшөп қоспасының мөлшері 5% аспағанда, тазалағыш машиналардан бір рет өткізгенде-ақ ол базистік кондицияға жетуге тиіс. Астықты кептіргіш қондырғысы бар агрегаттардан өткізіп, тиісті базистік кондицияға жеткізгенде астықтың сапасы толық сақталуға немесе жақсаруға тиіс. Қоспалардағы құнды астық дәндерінің мөлшері 3% асырылмайды. Тиегіш-түсіргіш машиналар мен қондырғылар дәнді зақымдамауға және үгітпеуге тиіс. Қырманда тазалап, өңдегеннен кейін астық ұзақ уақыт бүлінбейді, сақталуға жарамды болуы керек. Аталған талаптарды орындау үшін комбайннан қырманға түскен астықты жедел түрде өңдеу шарт және кептіруге дейін немесе сатқанға дейін дұрыс сақталуын қамтамасыз ету керек.

Жекелеген жылдары Солтүстік Қазақстан аймағында астық жинау науқаны жауын-шашынды ауа-райында жүргізілуде. Мұның өзі астық ысырабына әкеліп соғуда, ал мұны болдырмау үшін қазіргі кезеңде егін жинағаннан кейін тұқымдық және тауарлы астықты өңдеуде еңбек өнімділігі әр түрлі механикаландырылған дән тазартқыш-кептіргіш пункттерін кеңінен пайдалану негізге алынып отыр. Мұндай пункттердің әрқайсысы бірнеше жобамен жұмыс істей алады. Соның нәтижесінде, астық массасын керекті кондицияға жеткізе алады (ЗАВ-25, ЗАВ-50, Целинный,Петкус т.б)

Астық арнаулы қоймаларда сақталады, ол қүрғақ болуға тиіс: тұқымдық астықтың ылғалдылығы дақыл түріне қарай 11-13% -дан 14-16% -ға дейінгі аралықтан аспағаны абзал. Қоймалар тұқым құяр алдында арнаулы тазалау мен дезинфекциядан өтеді. Сақталатын тұқым тобының биіктігі 1,5-2,5 м-ден асырылмайды, оған сақтау мерзімі аралығында астық күйіне үздік-үздік бақылау жасалып отырылады.

І. Танаптық өнгіштік пен егін көгінің толықтығы.

2.Тұқым сапасы мен топырақ жағдайлары танаптың өнгіштіке әсер ететін факторлар .

І.Танаптық өнгіштік пен егін көгінің толықтығы.

Тұқымның далалық өнгіштігі, оның әртүрлі факторлар мен жағдайларға байланыстылығы. Ауыл шаруашылығы тәжірибесінде оптимальды жиіліктегі толық бағалы егін көгін өз мезгілінде алып және сақтаудың манызы зор. Алайда жоғары лабораториялық өнгіштігі бар тұқымды белгіленген себу нормасымен сепкенде жақсы егін көгін бере бермейді. Далалық жағдайда лабораториялық өнгіштігі жоғары тұқымдардын, барлығы бірдей көктеп шықпайды және егін көгінің жиілігі мен сабақ бітіктігі себу нормасымен ғана емес, сонымен бірге оның далалық өнгіштігімен анықталады.

Далалық өнгіштік барлық жағдайларда лабораториялық көрсеткіштен төмен және көптеген факторларға тәуелді. Бұл факторларды бес топқа бөледі: тұқым сапасы, метеорологиялық жағдайлар, топырақ жағдайлары; агротехника: тұқым мен өскінді зақымдайтын аурулар мен зиянкестер. Тұқымның далалық өнгіштігінің төмендеуі белгілі бір дәрежеде дәнді және басқа дақылдардың өнімін азайтады. Есептеулер көрсеткендей, далалық өнгіштік 1 процент төмендегенде егін өнімінің төмендеуі жаздық дақылдарда 1,5-2,0 процент, ал күздіктерде — 1,0-1,5 процент . Өнімнің азаюы әрі сабақ бітіктігінің есебінен, әр өсімдік өнімділігінің төмендеуінен болады. Далалық өнгіштік төмен болғанда, аңызға себілген көп тұқым зая кетеді.

Көптеген зерттеушілердің деректері бойынша Солтүстік Қазақстан аймағында дәнді дақылдардың далалық өнгіштігі бірталай факторларға байланысты 67-78 процент шеңберінде, майлы дақылдарда 41-81, мал азығындық шөптерде 36-69, мал азығындық таміржемістерде 31-60 процент. Сондықтан тұқымның далалық өнгіштігін арттыру —оптималды егіс жиілігін кұраудың манызды шарты және ауылшаруашылық дақылдарының өнімін молайтудың басты көзі.

2.Тұқым сапасы мен топырақ жағдайлары танаптын өнгіштіке әсер ететін факторлар Тұқымның далалық өнгіштігіне әсер ететін көптеген факторлардың ішінен ауылшаруашылығында ерекше манызы бар мыналарды бөліп алуға болады: тұқым сапасы, топырақ жағдайлары және агротехника әдістері (өсіру жағдайлары)

Толық бағалы әрі біркелкі егін көгін алу көп жағдайда тұқым сапасына байланысты: өну энергиясы мен өнгіштігіне, жарақаттануына, физикалык пісіп-жетілуіне, біркелкілігіне, ірілігіне т.

а) тұқымның лабораториялық өнгіштігі айтарлықтай дәрежеде далалық өнгіштікті анықтайды. Әдетте, лабораториялық өнгіштік төмендеген сайын далалық өнгіштік те төмендейді. Н. Н. Кулешов белгілегендей, лабораториялық өнгіштіктің аздап төмендеуінің өзі далалық өнгіштікке қатты әсерін тигізеді.

Егістікті лабораториялық өнгіштігі төмен бірақ жоғары себу нормасымен себу мына себептермен анықталмайды: біріншіден, бұл үлкен тұқым шығынына әкеліп ұрындырады; екіншіден, өнгіштігі төмен тұқымдардың тіршілігіне қабілеттілігі нашар және жоғары өнгіштегі тұқымға қарағанда далалық өнгіштігі анағұрлым төмен болады. Сонымен қатар далалык, өнгіштік пен егін сиреуінің арасында тікелей байланыс бар. Сондықтан кондициясыз тұқымдарды кондициялы тұқымға айырбастаған жөн.

ә) тұқымның жарақаттануы далалық өнгіштіктің төмендеуінің басты себептерінің бірі. Егін жинау кезінде және жинағаннан кейін өндегенде жарақаттанған тұқымдар тұқымның өнуі мен қалыптасуына ғана зиянын тигізіп қоймайды, сонымен бірге өсу процесін кешеуілдетеді, өсімдік өнімін азайтады. Далалық өнгіштікті әсіресе тұқым ұрығының жарақатталуы төмендетеді және олар сепкеннен кейін қолайсыз өну жағдайына кездессе бұл кұбылыс күшейе түседі (ылғал жетімсіздігінен, температураның төмен болуынан т. б.).

Соған қоса, жарақаттанған тұқымдар, әсіресе қабықсыздары, микроорганизмдердің өнуі мен көбеюінің негізгі объектісі болып шығады. Олар қорлық қоректік заттарды шығындап, әр түрлі аурулар қоздырады, ұрықтың өлуіне әкеліп соқтырады. Қазіргі заманғы егін жинау мен жинағаннан кейінгі астықты механикаландырылған әдіспен баптаудың нәтижесінде тұқым жарақаттануын болдырмау мүмкін емес, бірақ егін жинауды қолалайлы және қажетті мерзімінде өткізу, барабанның айналуын дүрыс реттеу, барабан мен деканың арасындағы кеңістікті және астық тазалағыш машиналардың дұрыс реттелуі арқылы жарақатталуды анағүрлым төмендетуге болады.

б) тұқым ірілігі мен ауыр салмақтылығы далалық өнгіштіке айтарлықтай өсер етеді, бірақ әртүрлі жағдайларда бұл біркелкі байқалмалды. Тұкым эндоспермі қоректік заттармен неғүрлым көп корланса, солғүрлым олармен ұрық жақсы қамтамасыз етіледі де куаттырақ өркен пайда болады. Далалық жағдайда мұндай өркендер (өскіндер) қолайсыз кедергілерді жеңіл женеді және топырақ бетіне жылдамырақ шығады.

Тұқымның орташа, ірі фракциялары мен олардың қоспасы далалык өнгіштігі мен өніміне айтарлықтай ықпал жасаған жоқ. Бірақ ұсақ тұқымдардың далалық өнгіштігі мен егін өнімі ерекше төмен болды, әсіресе тұқымды 10 см терендікке -сініргенде. Тұқымның далалық өнгіштігі мен топыраққа сініру тереңдігі арасындағы, сонымен бірге далалық өнгіштік пен өнімнің арасындағы тікелей тәуелділік өте анық байкалады.

Бұл сұрақ төнірегінде соңғы жылдары жүргізілген зерттеулерді қорытындылай келіп мынаны еске салу керек: ұзақ уақыт бойы ірі тұқымның артықшылығы және оларды жеке бөліп алып тұқымдық мақсатка пайдалану қажет деген қағитаны дәнді дақылдар үшін-шешілген мәселе деп қарауға болмайды. Себу үшін ірі тұқымды бөліп алудың қажеті жоқ, жалпы кондициялы тұкымнан ұсақ және сенген дәндерді аластатса жеткілікті. Алайда тұқым ірілігін мүлде есептен шығарып тастауға болмайды, өйткені өну күші мен әртүрлі фракциялар арасында анық шекара байқалады тұқым неғүрлым ірі болса, солғүрлым өну қуаты мол (бір дакыл немесе сорт шеңберінде). Мұның өзі далалык өнгішке әсер етеді.

в) өнімдегі тұқымның әр түрлі сапалылығы (эртектілігі) тұқым бөлігіндегі далалық өнгіштіктің төмендеуі мен лабораториялық және далалық өнгіштіктің арасындағы айырмашылықтың себептерінің бірі. Тұқымдардың физикалык және физиологиялық қасиетерінің әртектілігі олардың гүл шоғыры мен масақша орналасқан орынымен түсіндіріледі, сонымен қоса гүл шоғыры (масақ, сіпсебас) сабақ бітіктігінің қай қабатында қалыптасқанына негізгі, қуатты дамыған, немесе қосалқы әр мезгілде құралған сабақтарда—байланысты.

Қөптеген зерттеулермен ең ірі тұқымдар мен олардың жоғары себу сапасы сұлы мен тарыда сіпсебастың жоғары бөлігінде, қара бидай, бидай, арпада— масақтың орта бөлігінде, ал қарақұмық, ас бұршақ, ноқат, ноғатықта — төменгі бүршіктерде калыптасатыны анықталды.

Тұқым әртүрлі сапалылығының далалық өнгіштігін арттыру үшін ірілігіне қарай ең жақсы фракцияларды іріктеу арқылы бөліп алу және ұсақ әрі сенген тұкымдарды аластату қажет.

г) тұқымның физиологиялық піскендігі далалық өнгіштікке айтарлықтай әсер етеді. Биологиялық тыныштық кезеңін өтпеген тұқымдарды егіске пайдаланғанда олардың далалық өнгіштігінің айтарлықтай төмендейтіндігі байқалады. Бұл құбылыс күздік астық дақылдарын жаңа жиналған тұқыммен сепкенде және жаздық дәнді дақылдарды еліміздің солтүстік-шығыс аудандарында тұқымның толысуы мен пісу кезеңінде температурасы мен ылғалдылығы құбылмалы ауа райы тұрғанда байқалады.

Топырақтың құнарлылығы мен оны кұнарландыру күйі, оның механикалық құрамы, физикалық-химиялық қасиеттері тұқымнын, далалық өнгішгігіне барынша әсер етеді.

Тым төменгі,сол сияқты тым жоғарғы температуралар тұқымның өнгіштігін азайтады.Далалық өнгіштік кенеттен салқындап және ұзаққа созылғанда, толассыз ақ жаңбырларда және сепкеннен кейін топырақтың

тығыздалуынан ерекше төмендеп кетеді.Мұның бәрі өскіннің пайда

болуын кен уақытқа дейін кешеуілдетеді.

Топырақтын физикалық, механикалық қасиеттері де тұқымның өнуі мен өсуіне тікелей де, өсіп келе жатқан өркендерге белгілі кедергі келтіріп, жанама түрде де, топырақтың су, жылу және ауа режимдерін өзгертіп әсер етеді.

Тұқымның өнуі мен өркеннің пайда болуына топырақтың егістік қыртысынын, тығыздығы маңызды рөл атқарады. Топырақ қыртысының өзгеруіне қарай оның жылу, су және ауа режімдері де өзгереді, ал бұл өркеннің пайда болу динамикасы мен тұкымның далалық өнгіштігің өзгертеді. Қорытылған деректер бойынша көпшілік далалык, дақылдар үшін орташа саздақ топырактарда ең қолайлы тығыздық 1,1-1,2 г/см³.

Топыраққа сінірген тұқымдар және олардың өркендері әтүрлі топырақ зиянкестерімен зақымданады, мұның өзі далалық өнгіштікті төмендетеді. Бұл орайда проволочниктер (шыртылдақ қонызыдың личинкалары) (жалған-проволочниктер чернотелка қонызының личинкасы) өте қауіпті. Егер бір шаршы метрде 8-ден көп жоғарыда аталған қоныздардың личинкасы болса, онда олар көптеген өсімдіктердің далалық өнгіштігі мен тірі калуын төмендетеді.

2. Әсер ететін факторларды арттырудың жолдары.

Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының, тәжірибе станцияларының қөп жылдық зерттеулері; аудара жыртуды, сыдыра жыртқышпен алмастыру топырақты жел эрозиясының құртуынан сақтайды, топырақ ылғалы мен атмосфералық жауын шашынды тиімді пайдалана отырып дәнді дақылдардың мол өнім алуға мүмкіндік береді, сонымен қоса /біркелкі өркендер мен өнім құруға әсер етеді.

Ең қолайлы агротехникалық мерзімде себу — тұқымның далалық өнгіштігін арттырудың басты шарттарының бірі. Себу мерзімі дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, сонымен қатар температура мен егілетін топырақ қыртысының ылғалдылығына байланысты. Сепкен уақыт пен өркеннің пайда болған кезеңіндегі топырақ пен ауаның температурасы арасында тура тәуелдік бар. Ал тұқымның топырақта жатқан мерзімінің ұзақтығы мен оның далалық өнгіштігінің арасында кері қатынас байқалады. Мәселен, ен, қолайлы (оптимальды) уақыттан ерте, қызбаған, салқын топыраққа сепкенде тұқымдар бертеді, бірақ сылбыр өнеді, өркеннің пайда болу уақыты созылады. Мұндай егістіктер арамшөптермен ластанады, тұқымның далалық өнгіштігі қатты төмендейді.

Ерте себілген тұқымның далалық өнгіштігінің азаюы ұзақ уақыт салыстырмалы төмен температуранын, ( + 14,5°) әсерінен, ал кеш себілгенде — топырақтың беті қыртысының кеуіп кетуінен болады. Егіс нормасы мен себу әдісі де әр түрлі далалық өнгіштік көрсеткішіне әкеліп соғады.

Егістік қыртысының қолайлы ылғалдылығына жаздық бидай тұқымының сініру тереңдігінің артуына қарай далалық өнгіштік азайды. Атап айтқанда, бидайының далалық өнгіштігі әртүрлі тұқым сініру терендігінде мынадай болды: 5 см —70, 7,5 см — 58, 10 см — 34, Харьков 46 сортында тиісінше 68, 53 және 31 пайыз.

Егінді баптап-кутудің агротехникалық шаралары да тұқымның дамалық өнгіштігіне үлкен ықпал жасайды. Ылғал жетімсіз, структуралы, жеңіл және орташа топырақтарда, немесе топырактың егістік қыртысы борпылдақ болып келгенде себуден кейінгі топырактың режімін жақсартады, капиллярлық байланысты қалыпқа келтіреді. Себуге дейін және сепкеннен кейін топыракты тығыздау арқылы тұқымының далалык, өнгішігін арттыру еліміздің әр түрлі, оның ішінде Солтүстік Қазақстан аймағында көптеген ғалымдармен дәлелденді.

Себу кезенде енгізілген тынайтқыштар, егер тынайтқыш түйіршіктері мен тұқым арасында ауа қабаты болмаса, тіпті аз нормасының өзі тұқымның далалық өнгіштігін төмендетеді, бұл топырақ ерітіндісің концентрациясы тұқым мен тынайтқыш түйірлерінің түйіскен жерінде жоғары болуынан.

Өсімдік өскіндері мен көктеріне аса қауіптісі минералды тынайтқыштарды тұқыммен араластырып топыраққа енгізу болып табылады. Бұл жағдайда тұқым мен тынайтқыштардың түйісу мүмкіндігі егін себуге дейін де, сепкеннен кейін де аса зор. Тұқымды тынайткыштармен, араластырып қапа себу қажеттігі туса, онда мұны дәл себер алдылда жүргізген дұрыс. Осы мақсат үшін бейтараптанған (нейтральданған) суперфосфат пайдаланылады. Ол үшін тұқым құрғақ болуы қажет. Тұқымды азот және калий тыңайткыштарымен араластыруға болмайды. Тұқым мен суперфосфатты күні бұрын араластырғанда тұқымның далалық өнгіштігі, әсіресе жалаңаш тұқымды астықтардың, барынша төмендейді.

Далалық өнгіштікке себу алдында, егін көгі пайда болғанға дейін және алдыңғы дақыл үшін енгізілген топырақ гербицидтері (егер олардың ұлылығы топырақта ұзақ уақыт сақталса) әсер етеді. Сазданатын ауыр топырақтарда суару мен жаңбырдын, әсерінен қабыршақ пайда болуы себепті егін көгінің пайда болуы тежеледі.

Дәріс16 Апробация пәні, мақсаты, міндеттері

Ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыруда, өндіріске интенсивтік технологиямен өсіру талаптарына сәйкес, ортаның жағымсыз факторларына төзімді және өнім жинаудағы механикаландыруға қолайлы жоғарғы түсімді сорттар мен будандарды енгізудің маңызы зор. Егіншіліктің дамуының қазіргі жағдайында сорттарға жаңа талаптар қойылады. Егер фермерлер мен шаруа қожалықтары егіншілік мәдениетінің деңгейін үнемі жоғары ұстаса, сорт- өндірістің басты және шешуші факторы болып, осы жағдайда сапалы тұқым өсіруге және одан жоғары өнім жинауға мүмкіндіктуады. Жыл сайын республика танаптарына жоғары өнімді сорттар енгізіп,олардың көбі үлкен көлемге себіліп, өнімділікті арттыруда тиімді құрал болуда. Тұқымтанудың да маңызы зор,себебі, тұқымның өсіп – дамуын, жоғары сапалы тұқым өсіру шараларын, оны себуге әзірлеу әдістерін және егістігік тұқымдардың сапасын анықтау керек. Оқу құралы курстың бағдарламасына сәйкес жазылып, агроном мамандығы бойынша студенттер даярлауға арналған. Құралға республиканың ғылыми – зерттеу институттарының селекционер ғалымдары зерттеулерінің нәтижелері мен жетістіктері, жоғары сапалы тұқым өсірудің алдыңғы қатарлы тәжірибелері енгізілген және соңғы жылдары тұқымның егістік сапасы мен оны анықтау әдістеріне қойылатын стандарт талаптарының (МСТ) өзгерістері ескерілген. Селекциялық тұқым шаруашылығы жұмыстарын жүргізу үшін және ауылшаруашылығы өндірісінде сорттарды дұрыс пайдаланып сорттың не екенін, сорт топтарының өзара ұқсастығы мен олардың бір – бірінен айырмашылығын білу аса маңызды. Өсімдіктер системетикасында «форма» және «сорт» бір ұғымды білдіреді. Алайда, сорттар мен ботаникалық формалар арасында түбірлі өзгерістер бар. Сорт адамның өндірістік қызметі арқасында шығарылады. Ол ауылшаруашылығы өңдірісінің құралы болып табылады. Сорт өнім түсімі мен өнім сапасын көтеру мақсатында тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда өсіру үшін сұрыпталған әрі көбейтілген мәдени өсімдіктердің шаруашылық – биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша ұқсас топтарын айтады. Селекция – жаңа сорттанумен, яғни бар сорттарды зерттеумен тығыз байланысты. Тек дақылдардың бар ассорттименттерін жақсы біліп, олардың селекциялық жұмыстарын дұрыс бағыттауға болады. Бар сорттарды, олардың артықшылықтарымен кемшіліктерін білмей, селекция үшін бастапқы материалды таңдап алу мүмкін емес.Сондықтан сорттануды селекциялық оқулық пәніне,оның бөлінбейтін бөлігіретінде кіргізіледі. Мынандай негізгі шарттарды атап өту қажет. Сорт құрамына кіретін өсімдік топтарының шығу тегі туралы жалпыламалық мағлұматтар бар. Ол бір немесе бірнеше өсімдік тұқымынан көбейтіледі. Өсімдіктің бастапқы тегін көбейте отырып, шыққантұқым шаруашылық -биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша сұрыптау жолымен алынады.

3)Сорт анық бір аймақтағы табиғат жағдайында өсірілу үшін шығарылады. Олбір топырақ–климат аймағында жоғары өнім үшін шығарылады. Ол бір топырақ – климат аймағында жоғары өнім берсе, екінші аймақта ондай өнім бермеуіде мүмкін.

4)Сорт нақты өндірістік жағдайда өсіру үшін жасалады және механикаландыруда қол жеткен деңгейге, егіншілік мәдениетіне сай болуы қажет.

5)Тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда сорт тұрақты және жоғары сапалы өнім беруді қамтамасыз етуі тиіс.

Ауылшаруашылығы өсімдіктерінің сорттары шығу тегі бойынша және шығару тәсілі бойынша бөлектенеді. Шығу тегі бойынша олар жергілікті және селекциялық болып бөлінеді. Жергілікті сорт деп, дақылдардың нақты бір жерде өсірілуіне орай ұзақ, табиғи және жасанды сұрыптаудың қарапайым әдістерімен жасалған сорттарды айтады. Түрлі дақылдардың жергілікті сорттарының көп бөлігі халықтық селекция әдісімен алынған.

Сорт шығару тәсілі бойынша сорт – популяция, линиялық сорт, сорт – клон, буданнан шыққан сорт, мутант сорты болып бөлінеді.

Сорттық тұқымды дұрыс және тиімді пайдалануда, сорттық егістігікке танаптық апробация жасау арқылы бағалау қажет, оның мақсаты – тұқымдық егістіктің сорттық тазалығын қамтамасыз ету. Сорттық егістікте апробация жасау, апробатор – маманнан тексерілуші сорттың морфологиялық және шаруашылық – биологиялық белгілерін терең білуін қажет етеді.

Сонымен қатар, егіншілік жетістігі жақсы жолға қойылған тұқымшаруашылығының міндеті:аудандастырылған және келешегі бар сорттар тұқымының өнім сапасын бір деңгейде ұстау, тез көбейту және олармен үздіксіз қамтамасыз ету.