«Ауылшаруашылық дақылдарының апробациясы»

Сабактың максаты: Апробациялық белгілер 3 этапты анықтайды – түрін, түршесін және сортын.

Тәжірибелік мақсат үшін негіздеп тек морфологиялық және шаруашылық - бағалықтарына байланысты бөлу керек. Мұндай жағдайда барлық бидай түрлерін жинақтап 2 топқа жатқызамыз:

1. Нағыз бидайлар

2. Полбалықтар.

Бұл бөлу төмендегідей нышандарға байланысты.

Нағыз бидайдың масақ білігі сынбайды, яғни масақ піскен кезде жеке масақшаларға бөлінбейді, жалаңаш дәнді, қалыпты жағдайда бастырғанда дәндері гүл қабықшаларынан жеңіл ажыратылады.

Полба бидайының масақ білігі омырылғыш, масақ піскен кезде жеке масақшаларға жеңіл бөлінеді. Қабықты дәнді, бастырғанда өте қиын үгітіледі.

Сонымен қатар, тығыздығы, масақтың ұзындығы, масақтың қылтықтылығы, қылтықтың ұзындығы және олардың бағыты, масақ қабыршықтарының құрылысы және басқа да белгілері есептелінеді.

Біздің Республикамыздағы өсірілетін бидай сорттарының көп бөлігі, екі түрге жатады: жұмсақ және қатты.

Жұмсақ бидай. Масақтары қылтықты немесе қылтықсыз, піскен кезде жеке масақшаларға бөлінбейді. Дәні масақ қабыршықтарымен орналасуы қысыңқы емес, жеңіл бастырылады. Масақтың ұзындығы енінен 4-5 есе артық болып 15-19 смболады. Масақтары орташа қысыңқы, борпылдақ. Масақ қабықшасы қалың, ұзындығы гүл қабықшасымен шамалас немесе аздап қысқалау; олардың ішкі гүл қабықшалары сыртқыларымен шамалас немесе аздап қысқалау. Қылтықтары масақтан қысқа, жан-жаққа таралған. Масақтардың бет жағы бүйірінен кең (жалпақ)немесе шамалас. Килі әлсіз және ол ұзын, немесе қысқа тіспен аяқталған. Масақтардың білігі бүйірінен көрінеді, масақшалармен жабылмаған. Дәні шынылы немесе жартылай шынылы, кейде ұнды. Айдары анық көрінген.

Қатты бидай. Масақтары қылтықты, қылтықсыз түрлері сирек кездеседі. Қылтықтары масақ білігіне параллель орналасқан, әдетте масақтан ұзын, бет жағы бүйірінен жіңішке. Масақтардың білігі бүйірінен көрінбейді, масақшалармен жабылған. Масақ қабықшасының килі жалпақ, қысқа, домалақтанған немесе өткір, негізіне дейін айқын дамыған. Масақ асты сабаны толтырылған. Масақтардың ұзындығы 3-13 см. Дән формасы орташа көлемді және ұзындығы 6-12 мм, шынылы.

Түршелерді анықтау. Бидайдың түршелерін масақта қылтықтың бары немесе жоғынан, масақ қабықшасының түктілігінен, масақтың түсінен, және қылтықпен дәннің түсінен ажыратып анықтайды.

Түршелердің белгілерін анықтағанда өсімдіктердің даму жағдайларын және олардың қасиеттерін ескеру қажет, өйткені белгілер қоршаған орта факторларының әсерінен өзгеріске ұшырайды. Мысалы, жақсы ортада өскен өсімдіктер сорттары, қолайсыз ортаның өсімдік сорттарынан әлде қайда ірілеу болады.

Апробаторға сорттарды ажыратып анықтауға керекті нышандардың тізімі.

Қылтықты және қылтықсыздығы. Қылтықты түршелерге ұзын қылтықтар тән, олар масақтан ұзын; орташа ұзындықта – қылтықтың ұзындығы масақтың ұзындығындай; қысқа қылтықты – қылтықтың ұзындығы масақтың ұзындығынан қысқа.

Жартылай қылтықты түршелер осындай, кейбір төменгі масақшаларда қысқа қылтықтар болады, ал жоғарғыларында ұзын немесе орташа ұзындықты қылталар болады, және олар төменнен бастап жоғарыға қарай ұзара бастайды. Инфлятты түрлері осындай.

Қылтықсыз түршелерінде сыртқы гүл қауыздарында қылтық тәрізді тісшілер болады немесе жоғарғы масақшалар ұзындығы 2-3 см және одан ұзынырақ 2-3қысқарған қылтықтар қалыптастырылады.

Масақ қабықшасының түктілігі, кейбір өсімдіктердің гүлдік қабықшасы түктелген болады, ол дегеніміз сорттық белгінің нышаны.

Масақтың түсі. Масақта 4 түс ажыратылады: ақ - масақтың түсі ашық – сары және сабанды сары, әрі жүйкеленген ( немесе ұзынша – сарғыш теңбілді). қызыл – күңгүрт – қызылдан қарқынды кірпіш және қызғылт – қоңыр түстерге дейін.

сұр – қызғылт қоңыр сұр, қоңыр және ашық қоңыр түсті.

қара – таза қара, күлгін түсті, қоспалар араласқан көкшіл қара, сонымен қатарқауыз шеттері қара түске боялған.

Түстер сыртқы ортаның әсеріне байланысты өзгеруі мүмкін, оны апробатор есепке алуы керек. Бұл жағдайға, яғни түстің өзгеруіне орта, сортты басқа экологиялық аймаққа көшіру, өсірудегі агротехникалық әдістерге де байланысты болады.

Қазақстанда өсетін жұмсақ, күздік және жаздық бидайлардың қылтықты және қылтықсыз, содай ақ жартылай қылтықты түрлері кездеседі.

Қатты жаздық бидайларда масақ қабыршықтары түктелген түрлері- ақ масақты түксіз жылтыр – қызылдәнді түрлері кездеседі. Жұмсақ бидайлардың ақ және қызыл қабыршықты сорттары көп аудандастырылған. Жұмсақ бидайлар негізінен қызыл дәнді, ал қаттылары шынылы – ақ дәнді.

Түйреуіштенген – масақ негізіне қарағанда, ұшына қарай жалпақтау, тығыздау.

Масақ бүйірінен квадратты, бет жағы бүйірімен бірдей, төртбұрышты – масақтың бір жағы екінші жағынан кең (жалпақ), домалақтанған. Қазақстанда өсетін жұмсақ жаздық және күздік бидай сорттарының көпшілігі, ұршықшалау масақты, призмалық түріне жақын, қатты бидайдың масақтарының түрі – призмалық.

Масақтың ұзындығы. Жұмсақ бидай масақтарының қысқалары – ұзындығы 8 см,орташалары – 8-10 см, ұзындары – бүйіріндегілері 10 см, қатты бидайларда қысқалау – 6 см, орташалары – 7-9 см, ұзындары 10 см-ден артық.

Аудандастырылған сорттар масақтарының ең ұзыны – 15 см (бас сабақтағы), қысқасы – 6 см.

Масақтың тығыздығы масақ білігінің ұзындығы және масақтағы масақшалардың санына байланысты. Масақтың тығыздығын анықтау үшін, асақшалардың (біреуін алып тастап) санын масақтың ұзындығына бөліп, 10 көбейтеді,формула:

А – масақшалардың саны

В – біліктің ұзындығы, см

Д – масақтың тығыздығы (индекс)

Масақтың тығыздығы, және басқа да нышандары агроклиматтық жағдайларға байланысты және агротехникалық өңдеу шараларына сәйкес өзгеріп отырады.

Бұл жағдайда өсімдік ылғалмен жақсы қамтамасыз етілсе, қылтықтар нәзік тектес немесе қарама - қайшы болады.

Жұмсақ бидайдың қылтанақсыз сорт масақтарының жоғарғы жағындағы гүлдерінде ұзындығы 2-3 см-дей, тіс тәріздес белгі болады. Ортаңғы деңгейде бұл белгілер қысқалау, төменгі деңгейлерде әдетте болмайды.

Жұмсақ бидайлар масақшаларының қабыршықтарының көлемдері әлбетте бір деңгейде болады, ал қатты бидайларда олар көп өзгеріп отырады.

Бидай масақшасының қабықшалары: а – жұмсақ, в – қатты, к – килі.

Бидай масақшасының қабықшаларының иықтарының формасы

Масақша қабықшаларының иықтарының формасы

Қабықшаның негізі – бұл, әрдайым, топтық және түрлік нышан, болмаса сорттық нышан. Жұмсақ бидайдың көптеген сорттарында негіз жіңішке, тік болады, ұзынша бүрмелі, иілген бөлімді, қаттыларда – жалпақ, жартылай дөңгелек, бүрмесіз және қысылмаған.

Дән, анықтамалар: көлемі, пішіні, ірілігі, бояулық түсі, шынылығы, айдарынан және фенолмен бояғандағы әсерлестік.

Дәннің пішіні:

- сопақша - дәннің ортасы жалпақ және төбесі мен негізіне қарай үшкірленген;

- жұмыртқа тәріздес – дәннің төменгі жағы жалпақтау, үстіне қарай үшкірленген;

- бөшке тәрізді – дән қысқалау, домалаққа жақындау және ұзындығы енінен артықтау.

Дәннің ұзындығы, жұмсақ бидайларда сорттарына байланысты өзгереді 3,8 мм ден 11,1 мм-ге, қаттыларда – 5-12 мм-ге дейін; ұсақ (5-6 мм), орташа (7-8 мм), ірілері (8 мм-ден артық).

Дәннің ірілігі, көп жағдайда 1000 діннің салмағымен анықталады. Ірі дәнді сорттар, егер салмағы 30 г артық, орташа ірілік 25-30 г, ұсақ дәнді 25 г-нан кем болса.

Дәннің қоюлығы (консистенция): ұнды, жартылай ұнды, жартылай шынылы, шынылы.

Айдар көлемі және оның түктілігі. Қатты бидай дәнінің айдары, жұмсақ бидайдікінен әлсіз көрінеді.

Тіршілік кезеңінің белгілері, қосымша айырмашылықтарды анықтау үшін қолданылады. Өсімдіктің биіктігі көптеген жағдайларға тәуелді, әсіресе тіршілік кезеңінде түскен жауын-шашын көлеміне. Кейбір сорттарда ең биіктері (120 см-ден артық), орташа биіктілері (60-120), және қысқалары (60 см-ге дейін) болады.

Сабақтың күлгін түсті бояуы, кейбір сорттар үшін жақсы анықтағыш нышан.

Бидайдың жапырақтарың көлемдері әр түрлі, түстерінің бояулары әртүрлі, түктіліктері де әртүрлі болады.

Түптену пішіні (в фазе кущения), күздік сорттарда – шашыраңқы, ал жаздықтарда – тік тұрған.

Көктеу, сорттар үшін жақсы анықтағыш белгілер. Колеоптилдің, яғни бірінші жапырақ түсінен сорттар бір-бірінен өте жеңіл айшықталады, өскіндердің түктілігі де сорттық жақсы анықтағыш.

Биологиялық және шаруашылық белгілер (тіршілік кезеңі, қуаңшылыққа төзімділік, аурулармен залалдануы және т. б.) қосымша сорттарды морфологиялық анықтағыштар болып есептеледі.

Арпаның сорттық нышандары. Арпаның таралуы: мәдени арпаның бір және 24 жабайы өсетін түрі кездеседі.

Мәдени арпа – ірі дәнді, біржылдық жаздық және күздік өсімдік. Нақты астықтылар тобына жатады. Мәдени арпа 3 түр тармақтарына бөлінеді.

1. 
   Көпқатарлы
   
2. 
   Қосқатарлы
   
3. 
   Аралық
   

-Көпқатарлы қабықты (борпылдақ және тығыз масақты).

-Алтықатарлы жалаңаш (борпылдақ)

-Қосқатарлы қабықты (борпылдақ және тығыз масақты)

- Қосқатарлы жалаңаш (борпылдақ)

Ең көп тараған түршелер, көпқатарлы қабықтылар:

• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары қылтықтары ұзын, ара тісті, сары-паллидум;
  
• 
  Масақ борпылдақ қара, дәні қара, қылтықтары ұзын, ара тісті, қара – нилгрум;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, тегіс, сары – рикотензе;
  
• 
  Масақ борпылдақ қара, дәні қара, қылтықтары ұзын, тегіс, қара – лейоринхум;
  
• 
  Масақ тығыз сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, ара тісті, сары – параллелюм.
  

• 
  Масақ борпылдақ қара, дәні қара, қылтықтары ұзын, ара тісті, қара – нигриканс;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, тегіс, сары – медикум;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, ара тісті, сары – нутанс;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, черный немесе қоңыр; дәні қара немесе қоңыр, қылтықтары ұзын, тегіс – персикум;
  
• 
  Масақ борпылдақ, күлгін; қылтықтары орташа ұзын; дәндері ақ-күлгін-эректум.
  

Масақ борпылдақ сары, дәні сары, ара тісті, сары – нудум.

Сорттық қасиетті бұдан басқа анықтағыштар: сабағының жуандығы, биіктігі және жатып қалуға бекімдігі, жапырақ тілшелеріндегі балауыздық өңездерге, атап айтқанда сорттың логикалық, технологиялық және биохимиялық ерекшеліктері.

Сұлыны апробациялағанда, дәннің тегі негізгі белгі болып есептеледі.

Сұлы дәнінің тегі: Мәскеулік – жуанжемісті, дәні ірі, салыстырмалы ұзын, жалпақ, жуан төбелі домалақтау, аздап бүкірлеу, ішкі гүл қабыршықтары ашық.

Харковтік – жуан жемісті, дәні мәскеулікке қарағанда жіңішке, арқасы аздап бүкірлеу, жазықтау, төбесі аздап ұзартылған домалақтау, бос төбелі. Дәнді, оның ұзындығының 2/3 бөлігін гүлдік қабыршықтар толтырады, ішкі гүлдік қабыршықтар ашық. пішінді, бүйірлері шығынқы. Екінші дәннің білігі ұзын.

Ұзын жауырынды – дәні ұзынша пішінді, Харковтіктен ұзындау, өте ұзын, өткір төбелі болады.

Ине тәрізді – дәні жіңішке, жұқа, жазық қабырғалы, дәннің төбесі үшкір, ұзын, ішкі гүлдік қабыршықтар аздап ашық немесе жабық.

Шашақтар тегі. Пішіндеріне байланысты, қомақты және біржалды болады.

Бірақ шашақ тегі сантүрлі, сондықтан сұлының қомақты шашақтық белгісін, сорттық белгі деп тәнділейді.

Шашақтар тегі: қысылған, шашақтардың сабақтары жоғары қарай тік бағытталған, орналасуы негізгі біліктен 20-40°. Бұл ең өнімді шашақ тегі.

Қомақты – шашақ сабақтары жоғары қарай бағытталған, бірақ қысылғандардікіндей тым тік емес, орналасуы негізгі біліктен 60-70°. Мұндай тектер көп сорттарда кездеседі. Бұл 2 текті бір – бірінен айыру қиын (тек сүттене пісу кезеңінде ғана анықталады.

Сабақтар жазық орналасқанда (бұрыш 90°-қа жақын). Піскен шашақтардың сабақтары аздап түкті болады. Бұған сұлының Шатиловтық тегі жатады.

Жатаған – шашақтары борпылдақ, аз өнімді, сабақтары төмен қарай салбыраған (бұрышы 90° артық).

Сорттық белгілерді анықтайтын қосымша нышандар:

- сабақ түйіндерінің түктілігі, шашақтық қойындардың түктілігі, сабақшалардың түктілігі.

Үшдәнділік – ылғалды жылдары пайда болады, жақсы нышан.

Қосақ дәнді – болмағаны жақсы, сұлының өсуінде, жағдайсыздықтан болады.

Дәннің қабықтылығы – 23-тен 40%-ға дейін, өсу жағдайына байланысты. Жағдай жақсы болса, қабықтылық соғұрлым төмен болады.

Олардың түйнектерінде орта есеппен 14-22% крахмал, 1,3-3,0% ақуыз, 0,2-0,3% май, 1,0%-дай жасунақ, 0,8-1,0% күлдік заттар бар. Құрғақ заттардың көлемі орташа есеппен 25%. Республика бойынша орташа өнімділік 124 ц/га, ал Ақмола облысы бойынша 140 ц/га. Картоп алқа тұқымдасына жатады.

Картоптың сорттарын анықтау үшін түптердің, сабақтардың, жапырақтардың, түйнектердің және көк өскіндер белгілерінің айырмашылықтарын зерттеп білу керек, ал олар сыртқы ортаның әсерлеріне байланысты өзгеріп отырады. Сонымен қатар, байқаулық өзгерістер біркелкі емес, олар өсіп-өнген жерге, жылдың жағдайларына да тән өзгереді. Түйнектердің, гүлдердің, көк өскіндердің түстік белгілері көп өзгермейді, ал басқалары (түп пен түйнектің қалпы) көп өзгереді, сондықтан оларды сорттарды апробациялағанда ескермейді.

1. аз - бір жұп бөлікше, өте кіші бөлікшелер жоқ;

2. орташа- бөлікшелер екі жұпқа дейін, өте кіші бөлікшелер аз;

3. көп - бөлікшелер екі-үш жұптар, өте кіші бөлікшелер көп.

Сондай-ақ жапырақтың белгілерінен, тарамдануды (көп, аз), түсін (қоңыр-жасыл,ашық-жасыл) атауға болады.

Гүл шоғырлары жинақы және жайылған болып келеді. Көптеген сорттардың гүл шоғырлары аралық түрде болады. Гүл сидамдарды ұзындығы және пигменттілігінен анықтайды.

Картоп кызыл-күлгін және көк бояудың қарқындылығы, бұйралығы. Тостағанша және күлтелер бес өткіршеттілі. Өткіршеттілердің саны 6-7-ден кем болады. Өткіршеттердің пішіндері әртүрлі (жапырақшалау, бізтәріздес). Тостағаншаның түсі жасыл немесе пигментті болады, түкті кейде түксіз.

олардың түйнектің сыртында орналасуы және пішіндері мен қабақшаларының көлемдері әртүрлі болады. Түйнектердің қабықтары тегіс және қауызданған болады.

Жартылай этиолирленген көк өскіндерді түстерінен ғана анықтайды. Осы нышандары бойынша сорттарды 2 негізгі топтарға бөледі: көк-күлгін және қызыл-күлгін өскіндер. Жарықтан шыққан өскіндер пигменттерінің сипаты хлорофилдің болуымен анықталады. Жарықта шыққан өскіндердің түсі, түпжақтары мен төбесінің пішіндері, түктілігімен де нышандар сипатталады, кеш пісетін сорттардың негіздер пішіні шар тәріздес, төбелері жинақы, ал ерте пісетіндерде- негіздері домалақ, төбелері жартылай ашық, қалың кигізденген түктер. Тәнді, сорттарды айыратын

нышан, түйнектердің өскінденуі (өте баяу, тез). Кейбір сорттардың барлық көзшелері бірдей өседі, ал басқаларында алдымен төбесіндегілері өседі. Қорыта келгенде, картоптың басты айырмашылық нышандары: түйнектердегі, өскіндердегі, гүлдердегі антициандық пигменттердің орналасулары байланысты. Бірақ кейде өзгеше жайттардың болуы да мүмкін: қызыл түйнекті сорттардың өскіндері тек қызыл күлгін, ал гүлдері қызыл-күлгін және ақ.

Ақ түйнекті сорттардың өскіндері тек көк-күлгін, ал гүлдері көк, көк-күлгін, ақ болуы мүмкін. Ал өскіндер қызыл-күлгін, гүлдері ақ, қызыл-күлгін. Көк түйнекті сорттарда, өскіндер тек көк-күлгін, ал гүлдері көк, көк-күлгін, ақ. Кейбір сорттарда түйнектердің түстерімен жапырақтар тарамдарының және сабақтардың түстері сәйкес болуы мүмкін. Тозаңдары қызғылт сары түсті сорттар жеміс береді, тозаңдары сары және жасыл-сары түсті сорттар жеміс бермейді. Картоп сорттарын апробациялауды июль айында, гүлдеу кезеңінде жүргізген дұрыс, сол мезгілде өсімдіктер жаксы өскен және барлық нышандары айқын білінеді. Сорттарды анықтағанда өте басты қағида, барлық анықтауыш нышандарды ескерген дұрыс (мысалы, тек ғана түйнекпен сортты анықтауға болмайды). Түсті жас кезінде жаңа гүлденген мезгілде айырмасаң, одан кейін олар піскенше түсін өзгертеді, сондықтан кеш қалмау керек. Жапырақтардың пішіні және тілімділігін анықтау үшін оларды сабақтың орталық деңгейінен кесіп алған дұрыс.

- қырыққабат тұқымдасына жататын күздік немесе жаздық түрде өсетін біржылдық өсімдік.

6. Олардың 4-нің биіктігі бойынша, аналықтармен бірдей, 2- қысқалау.

Бұршаққын піскенде жарылғыш, сырттары тегіс немесе аздап бұдырлы болады.

Қыша қырыққабат тұқымдасына жатады (көкшіл немесе сарепт қышасы).

Төменгі жапырақтары сағақты, әлсіз түктелген, желпігіш тәрізді-қауырсын қиықты, жоғарғы қалағы үлкен, сопақ пішінді.

Жоғарғы жапырақтары сағақсыз, ұзынша- линиялы, шеттері бүтін, әлсіз балауыз түкті.

Гүл шоғыры — шоқтыгүл, гүлдері төменнен бастап ашылады. Гүлдері төрт жұмыртқа тәріздес пішінді ашық- сары тостаған жапырақшалар, алты аталықтар.

Жемісі — көптұқымды дөңес келген төртқырлы бұршаққын, ұзындығы 2,5-5 см,сабанды-сарғыш түсті, піскенде жарылғыш. Бұршаққынның сырты тегістен, бұдырлауға дейін өзгереді.

Тұқымдары — шар тәрізді, сары, жиі түрде қоңыр, диаметрі 1,2-2,0 мм. 1000 санының массасы 1,6-4г. (ұсақтар 2,5г-ға дейін, орташалар - 2,5-3,5г, ірілер 3,5г. артық).

3 Қышабас (сурепица)

Қырыққабат тұқымдасына жатады.

Зығыр тұқымдасына жатады.

Тұқымның көлемі 3-ден 6 мм дейін.

13 - кесте. Жоңышқа түрлерінің айырмашылық белгілері

Жемісі — бұршаққап, домалақ пішінді, жарғақтары тығыз бекіген.

Егістікте эспарцеттің 3 түрі ғана пайдаланылады: кәдімгі, закавказдық, құмдық.

14- кесте. Эспарцет түрлерінің айырмашылық белгілері

Түйежоңышқа, 12 түрді қамтиды, олардың ішінде егістікте негізінен екі түрі:ақ және сары түйежоңышқа кең тараған.

Түйежоңышқа — екіжылдық, кейде біржылдық шөптесін өсімдік.

Тамыры — кіндікті, жақсы дамыған, 2-3 м тереңдікке бойлайды.

Сабақтары — тік өседі, іші қуыс, биіктігі 50-ден 200 см-ге жетеді.

Жапырақтары үштік, домалақ келген,жұмыртқа пішіндес,шеттері ара тісті.Гүл шоғыры - ұршық тәріздес пішінді шоқтыгүл. Гүлдері ұсақ, ақ немесе сары.

Жемістері — бұршаққап, біртұқымды, кейде қостұқымды, жұмыртқа немесе эллипс пішінді, тор көзді немесе көлденең әжімді.

Тұқымдары — жұмыртқа пішінді, сопақ немесе әлсіз дөңестелген, сары, жасылдау-сарғыш түсті, 1000 тұқымның массасы 1,7-1,9г.
5- кесте. Түйежоңышқа түрлерінің айырмашылық белгілері

Белгілері	Ақ түйежоңышқа	Сары түйежоңышқа
Жапырақшалар пішіні	Кең келген домалақ	Домалақ-жұмыртқа тәрізді
Гүлдердің түсі	Ақ	Сары
Бұршаққап пішіні	Эллипс тәрізді	Жұмыртқа тәрізді
Бұршаққаптың беті	Торлы-әжімді	Көлденең- әжімді

3. Еркекшөп (Житняк)

Еркекшөп, 13 түрді қамтиды, оның ішінде егістіктердегілері төртеу: екеуі кең масақты — тарақша және иректісті, қалған екеуі жіңішке масақты-сібірлік немесе құмдық еркекшөп және шөл еркекшөбі.

6 - кесте. Еркекшөп түрлерінің айырмашылық белгілері

Белгілер	Иректісті еркекшөп	Тарақша еркекшөп	Сібірлік еркекшөп	Құмдық еркекшөп
Масақтар: пішіні	Жұмыртқа не- месе ұзынша-жұмырқа тәрізді	Жұмыртқа не- месе ұзынша-жұмырқа тірізді	Сызықты	Қысқа сызықты, Цилиндр пішінді
Жалпақтығы см	1-2,3	1-2,5	0,5-1,2	0,5-0,9
Масақшалар- дың орналасуы	Өте жиі, тарақ тәрізді, арасында саңлау көрін- бейді	Жиі тарақ тәр- ізді, арасында анық көрінген саңылаулар бар	Тарақ тәрізді	Тарақ тәрізді емес (қысыңқы)
Нәзік гүлдік:Түктілігі	Қалыңтүкті	Жалаңаш	Жалаңаш	Жалаңаш
Ұзындығы, мм	5-7	5-7	6-8	5-6
Қылтықтар:
Ұзындығы, мм	3-4	3-4	1 мм-ге дейін немесе жоқ	2-3

Соның ішінді мәдени өсімдік есебінде көп тарағаны тарақша еркекшөп — көпжылдық борпылдақ бұталы астық тұқымдас.

Сабақтары — биіктігі 70-80 см.Жапырақтары — жіңішке сызықты, аздап түкті,жасыл және ашық-жасыл түсті.Гүл шоғыры — күрделі масақ. Масақтар жұмыртқа немесе ұзынша-жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 7 см-ге, ені 2,5 см-ге дейін. Жиі тарақ тәрізді, бірақ масақшалар арасында анық көрінген саңылаулар бар. 1000 санының массасы 1,3-2,7г.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. 
   Инструкция по апробации сортовых посевов. Москва «Колос» 1979.
   
2. 
   П.П.Вавилов, В.В.Гриценко и др. Практикум по растениеводству. Москва
   

3.Можаев Н.И., Аринов К.К., Нургалиев А.Н., Можаев А.Н. Өсімдік шаруашылығы (оқулық),- Ақмола. «Жаңа Арқа», 1993.

4.Әрінов Қ.Қ., Можаев Н.И., Шестакова Н.А., Ысқақов М.Ә., Серікпаев Н.А.,Өсімдік шаруашылығы практикумы. Астана, 2004.

5. Швидченко В.К., Зотиков В.И., Исенова А.Қ., Сүлейменов А.А.Солтүстік

Қазақстандағы жаздық жұмсақ бидайдың селекциясы және тұқым шаруашылығы негіздері. Астана, 2000

6.Рекомендации по системе ведения сельского хозяйства. Кокчетавская область, Алма-Ата, 1981, С.7-14.

7. Методика госсортоиспытания сельскохозяйственных культур. Под ред.

М.А.Федина. М., 1985, 269 с.

8.Семена сельскохозяйственных культур. Сортовые и посевные качества

(ГОСТы), М., Стандарты, 1991.

9.Абсатаров Т.Б. Морфологические показатели биотипов пшеницы, составлющих сорт. Селекция и генетика пщеницы// Сб. науч. трудов Казахского НИИ

земледелия, Алма-Ата, 1992, С.104-114.

10. Баймагамбетов К.К., Беденко В.П., Кудайбергенов Т.К. Селекция и генетика пщеницы // Сб. науч.трудов Казахского НИИ земледелия, Алма-Ата, 1992.С. 120-131.

11. Мовчан В.К. Урожайность различных по скороспелости сортов пшеницы в зависимости от погодных условий. Бюл. ВНИИЗХ, 1987, №67, С.11.

12. Цильке Р.А., Сапега В.А.Урожайность и элементы ее структуры у районированных сортов яровой пшеницы в Северном Казахстане // Сибирский вестник

сельскохозяйственных науки, 1993,№1, С.26-33.

13. Нурпеисов П.В. Изменчивость и наследственность основных элементов продуктивности озимой пщеницы в зависимости от генотипа родительских форм,различного типа комбинаций скрещивания и условий внешней среды // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана, 1999,№4,С.8-12.

14. Мамонов Л.К. Влияние генотипа и условий года на некоторые показатели

структуры урожая яровой пшеницы.,Генетика, 1970, Т.6,№9,С.23-26.

15. Удольская Н.И. Селекция яровой пшеницы, Алма-Ата, 1961, 176с.

16. Зинченко В.И. Изучение экологической пластичности сортов яровой мягкой пшеницы в степной зоне Северного Казахстана. Новые сорта и теоретические исследования по селекции в Северном Казахстане //Сб.трудов,Целиноград,

1988, С.55-58.

17. Цыганков И.Г.,Цыганков В.И. Разработка моделей и создание сортов яровой пшеницы для условий Западного Казахстана // Вестник сельскохозяйственной науки, Алма-Ата, 1992,№5, С.10-16.
1 Қосымша

Дәнді және дәндібұршақтық дақылдарды апробациялауда өсімдіктерді байқау және баулар (үлгілер) алудың нұсқаулары

Майлы дақылдарды апробациялауда өсімдіктерді байқау және бауларды

(үлгілер) алудың нұсқаулары

Дақыл	Өсу кезеңдері	Шекті аудан,га	Орындар саны	Өсімдіктер саны	Арақашықтық бөлудің нормасы,м
					Бөгеулер болмағанда	Бөгеулер болғанда
Күнбағыс	Себеттердің негізгі массасы піскенде	100	50	500	1000	500
Майлы зығыр	Орулық пісу кезеңінде	100	20	300	100	100
Сарепттік және ақ қыша	Төменгі бұршақ- қындардың тұқымы қажетті бояуына жеткенде	100	25	250	500	250
Қытайбұр- шақ (соя)	Өсімдіктің төменгі бөлігіндегі негізгі массасы мен жемісі піскенде	300	50	500
Рапс	Ортаңғы шашақтағы бұршаққындар қоң- ырлана бастағанда	100	25	250	500	250
Арыш	Тұқымдардың пісуі басталғанда	100	20	300	100	100

Сорттық тазалық нормасы (дәнді астық және дәнді бұршақтардың тәнділігі)

(%, кем емес)

Дақыл	Категория
	I	II	III
Күздік және жаздық бидай, полба, сұлы, күздік және жаздық арпа, тары, күріш, ас бұршақ, үрме бұршақ, жасымық, ноқат, ноғатық, атбас бұршақ	99,0	98,0	97,0
Тритикале	99,5	98,0	95,0
Егістік сиыржоңышқа және атбас бұршақ	99,0	98,0	95,0
Күздік және жаздық қара бидай, қарақұмық, жіңішке жапырақты ащы бөрібұршақ, сераделла	98,0	95,0	90,0
Түкті және панонндық сиыржоңышқа	I-III репрод.	IV-VII репрод.	VIII жалпылық репрод.
Құмай	98,0	95,0	90,0

4 Қосымша

Астықтұқымдас шөптерді апробациялауда өсімдіктерді байқау және баулар (үлгілер) алудың нұсқаулары

Ауылшаруашылық кәсіпорны / АО,ТОО /

область, республика

ҚР Ауылшаруашылық Министрлігі бекіткен

Актіні тексерген /қызметі, қолы /

Тұқымдық егістік репродукциялы

Егістік танылды категориялы /жазбаша/
Апробация актісі №

200 ж. мен (біз) апробатор (лар) /фамилясы/

аты-жөні, қызметі

шаруашылық өкілдерінің қатысуымен жж.

апробация жүргізілген егістіктер /дақыл/

шаруашылықта

аудан

Апробация деректерімен анықталды:

селекциялық нөмір:

ол егер сорттқа таңылса:

Ботаникалық түрше:

2. Шаруашылықтағы апробацияланатын дақылдың жалпы көлемі: га, соның ішінде тұқымдық егіс га, олардың сорттық тұқымдармен себілгендері және апробацияланғаны га

3. Апробацияланған тұқымдық егістің орналасқан жері:

Танап № ,бригада № учаске №

4. Егістік қандай тұқымдармен себілген /өздік болмаса алынған/

егер тұқым басқа жерден алынған болса, ол ұйымның аты-жөнін көрсету керек

5. Себілген тұқымның аты, және сорттық құжатының берілген күні:

6. Егер де егіс өздік өнімнің тұқымымен себілсе, онда тұқымның кімнен және қай уақытта алынғанын көрсету қажет

7. Тұқымдық-тәжірибелік-мекемеде элиталық тұқымдар қай жылы шығарылған

8. Себілген тұқымның сорттық сапасы: репродукциялы, категориялы, сорттық тазалығы (тәнділігі) %,

күнбағыстың панцирлігі %, жүгерінің кенийлігі дәндер.

9. Шаруашылықта немесе көрші шаруашылықта апробацияланған егістікпен шекаралас басқа сорттардың немесе осы сорттың популяциясы болса; аты, көлемі, және жылы

10. Басқа сорттан бөлінген арақашықтық (айқастозаңданатын дақылдар үшін), сақталса неше метр

11. Егістіктің алғы егісі (дақыл, сорттар және көлемі)

Кепілдік

Мен, шаруашылық бастығы

міндеттімін:

а) осы актінің 17 п.көрсетілген, апробатордың ұсынысын орындауға;

б) басқа егістіктердің өнімдерінен бөлек ұстап, тұқымдық егіс өнімін жинауға,бастыруға, тазалауға және тұқымдық стандарт нормасына келтіріп, шаруашылықтың тұқымдық қорында сақтауға;

Шаруашылық бастығы:

Апробатор жұмысының дұрыстығын тексерген:

Аға апробатор:

Инспектор:

12. Тұқымдық егістік үшін шаруашылықта жүргізілген агротехникалық шаралар (тыңайтқыштар – қандай және қанша, тұқымды дайындау және оның сапасы — класс, жылыту, дәрілеу, отау және т.б.)

13. Апробация мезгіліндегі өсу кезеңі

14. Егістіктің арамшөптермен ластануы (шкала бойынша)

15. Болашақ өнімділік 1 га-дан

16. Сараптау нәтижесі: а) баудың (өсімдіктің)

в) жүгерінің негізгі түрінің собықтары саны %

жүгерінің негізгі түрінің 100 собықтарындағы ксенийлік дәндер

г) күнбағыстың панцирлігі %

д) ас бұршақтың пелюшкамен ластануы

17. Апробатордың ұсынысы

18. Апробациялық бау сақтау үшін шаруашылық өкіліне тапсырылды /аты-жөні/

Апробатор:

Шаруашылық өкілі

М.О.

Ауылшаруашылық кәсіпорны / АО,ТОО /

ата-жөні, қызметі

апробация жүргізілген егістіктер /дақыл/

танаптарда / ғылыми-зерттеу мекемелері, оқулы-тәжірибелік шаруашылықтар аты/

элиталық шаруашылық

аудандық ауылшаруашылық басқармасы

область,республика, тұқым алу үшін /көбейту питомнигі, суперэлита, элита немесе 1репродукция/

Апробацияда анықталды:

2. Егістік орны көлемі га танаптың және селекциялық учаскенің нөмірін көрсету керек

Сорт туралы негізгі мәліметтер

3. Сорт (линия) шығарылған /селекциялық- тәжірибелік мекеменің аты/ .

4. Егерде сорт (линия) басқа жерде шығарылса, осы сортпен селекциялы- тұқымдық жұмыс қай жылдан басталған мекеме деректері

5. Қайдан, және қай жылы /станция, элиталық шаруа-қ/ осы сорт тұқымы алынған, себілген егістік үшін нәтижелі материал есебінде алынған ( нәтижелі материалдың сорттық сапасын көрсету керек)

6. Апробацияланған сортпен нендей селекциялы- тұқымдық жұмыстар атқарылды

7.Апробацияланған танап қандай материалмен себілген (көбейту питомнигі және суперэлита, элита,

1 репродукция, осы тұқымдық материалдың сорттық сапасын және аурулар және зиянкестермен залалдануын көрсетіп / себілген тұқымның аты, құжаттың нөмірі және күні/

Апробацияланатын егістіктің жағдайы

8. Егістіктегі арақашықтық бөлу:

а) осы дақылдың басқа сорт егістігінен /м/

б) осы дақылдың сорт егістігінен, сорттық сапасы нашарлардан /м/

9. Егістіктің алғы егісі

10.Егістің арамшөппен ластануын көзбен байқап бағалау (шкала бойынша)

11. Болашақ өнімділік 1 га-дан

12.Өсімдіктің апробация мезгіліндегі өсу кезеңі

№ 197 форма қиғаш қызыл жолақпен сызулы болуы керек

13. Сараптау нәтижесі. а) баудың (өсімдіктің)

Баудың (үлгінің) №	Негізгі сорт		Сорттық ластану құрамы					Апробациялан- ған дақылдың жетілмеген сабақтар саны
	Жетілген са- бақтар саны	%	Аты және саны	Барлығы
				Сабақтар	№
1
2
Орташа

Баудың (үлгінің) №

Қиынбөлінетін мәдени өсімдіктер қоспасы

Қиынбөлінетін арамшөптермен ластануы

Карантинді және зиянды арамшөптер- мен ластану

Ауылшаруашылық дақылдардың аурулары және зиянкестерінің аттары

Аты және саны

Барлығы

Аты және саны

Барлығы

Аты және саны

Ауылшаруашылық дақылдардың аурулары және зиянкестерінің аттары

са-ны

%

са-ны

%

са-ны

%

са-ны

%

са-ны

%

1

2

3

Орташа

Осы сорттың шегінен шығатын майлы дақылдар үшін

б) жұмсақ бидайдың қаттылардығы қоспасы %,

в) жүгерінің негізгі түрінің собықтары саны %,

жүгерінің басқа түрінің собықтары саны %, жүгерінің негізгі түрінің 100 собықтарындағы ксенийлік дәндер, г) айқас тозаңданатындар тәнділігі %, күнбағыстың панцирлігі %,

д) бөрібұршақтың аллкалоидтығы (ащщы тұқымдар) %.

14. Сәйке жылдық көбейту питомникінің егісінің суперэлита, 1 репродукцияға сәйкестігі туралы комиссияның шешімі

15. Комиссияның ерекше ескертуі және нұсқауы (осы сорттың бұрмаланған түрлері болса, оны міндетті түрде көрсету керек)

Комиссия мүшелерінің қолдары:

16. Апробациялық бау сақтау үшін шаруашылық өкіліне тапсырылды

/аты-жөні, қызметі/ /қолы/Комиссияның шешімімен келісемін:

Ғылыми-тәжірибелік мекеменің директоры:

Элиталы-тұқымдық шаруашылығының басшысы:

Ғылыми-тәжірибелік шаруашылықтың меңгерушісі:

Кепілдік

Осы актінің 5 п.көрсетілген, комиссияның ұсынысын орындауға және аталған сорттық сапаларды орып-жинаудан бастап және оны өткізгенше сақтауға, шаруашылық міндетіне алады. Сорттың астығын басқа жаққа жібергенде, оны тұқымдық аттестатымен бірге жібереді (көбейту питомнигі, суперэлита және элита), тұқымдық куәлікпен 1 репродукцияларды.

М.О.

1. 
   Тұқым түсінігіне анықтама беріңіз.
   
2. 
   Үйіндіде сақтаулы тұқым тобынан біріктірілген үлгі қалай сұрыпталады ?
   
3. 
   Кептіру тәсілімен тұқым ылғалдылдығына анықтау әдістемесін түсіндіріңіз.
   
4. 
   Тұқымның зиянкестермен жасырын жарақаттануын анықтаудың мәні неде ?
   
5. 
   Сорттық тұқым деген не?
   
6. 
   Егінді жинау тәсілдерін атаңыз және оларға сипаттама беріңіз.
   
7. 
   Тұқым ылғалдылығы деген не, қандай тәсілдермен анықталады?
   
8. 
   Тұқымның өнгішгігі және өну энергиясы түсініктеріне анықтама беріңіз ?
   
9. 
   Тұқымның аурулармен залалдануын қандай тәсілдермен анықтайды ?
   
10. 
    Тұқымның зиянкестермен айқын жарақаттануын қандай әдістеме бойынша анықтайды
    
11. 
    Тұқым шаруашылығының міндеттері қандай?
    
12. 
    Тұқымды өнгіштікке салу және лабораториялық өнгіштік пен өну энергиясьш анықтау едістемесі қандай ?
    
13. 
    Тұқымның зиянкестермен жарақаттану түрлерін атаңыз
    
14. 
    Қаптардағы тұқымнан біріктірілген үлгі сүрыптаудың әдістемесі қандай ?
    
15. 
    Өсу күші нені көрсетеді?
    
16. 
    Тұқым жарамдылығы деген не және оны білу қажеттігі қандай?
    
17. 
    Тұқымның тіршілікке қабілеттілігі деген не және оның анықтау әдістемелері.
    
18. 
    Біріктірілген үлгіден орташа үлгі қалай сұрыпталады ?
    
19. 
    Тұқым сапасы жөніндегі қүжаттарды атаңыз және олардың толтырылу тәртібі.
    
20. 
    Тұқымның себу жарамдылығына түсініктеме беріңіз, оны қандай анықтама (формула) бойынша есептейді ?
    
21. 
    Тұқым тазалығын анықтау тәртібін көрсетіңіз. Орташа арифметикалық шаманы есептеу әдістемесі.
    
22. 
    Тұқымның ылғалдылығы деген не және оның анықтау әдістемесі.
    
23. 
    Салмақтық себу мөлшерін есептеу анықтамалары қандай?
    
24. 
    Тұқымның макрожарақаттар
    
25. 
    Тұқым тобына анықтама беріңіз.
    
26. 
    Тұқымды себуге дайындау шараларын атаңыз.
    
27. 
    1000 тұқымның массасын анықтау және оның дұрыстығын тексеру әдістемесі.
    
28. 
    Өнгіштік және өну энергиясының мәні қандай?
    
29. 
    Тұқымның салмақтық себу мөлшерін қандай тәсілдермен анықтайды және олардын, мәні.
    
30. 
    Орташа үлгі қалай құжатталады ?
    
31. 
    Егістікті күтіп-баптау қандай мәселелерді шешеді?
    
32. 
    Тұқым тазалығының орташа арифметикалық көрсеткішін есетеудің дұрыстығы қалай тексеріледі ?
    
33. 
    Тұқымның аурулармен залалдануын қандай тәсілдермен анықтайды ?
    
34. 
    Электр ылғал өлшегіштерде тұқым ылғалдылығын анықтаудың мәні неде ?
    
35. 
    Бақылау бірлігі анықтама беріңіз.
    
36. 
    Себу жұмыстары қандай агротехникалык; шараларын біріктіреді?
    
37. 
    Тұқым тазалығы деп нені атайды жөне оны анықтау үшін шекім сұрыптаудың әдістемесі қандай ?
    
38. 
    Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін тетразол жөне қышқыл фуксин ерітінділершде анықтау әдістемелерін атаңыз.
    

39. 
    Орташа үлгі анықтама беріңіз.
    
40. 
    Тұқымтану тұқым туралы ғылым ретінде.
    
41. 
    Тыныштық күйінің ұзақтығы және тұқымның тіршілікке қабілеттілігі.
    
42. 
    Тұқымның егістік сапасын жоғарлату шаралары.
    
43. 
    М ₁₀₀₀ анықтау әдестемесі дәлдігін анықтау.
    
44. 
    Салмақтың себу мөлшерін анықтаңыз : Егер себу коэф. 3,5 млн,тұқымға өнгіштігі 95 %, тазалығы 99%, М₁₀₀₀ - 39г.
    
45. 
    Өнімділік және тұқымның әртүрлі сапалылығы.
    
46. 
    Тұқым эндоспермінің дамуы.
    
47. 
    Өсімдіктегі тыныштықтың күйлерінің түрлері және физиологиялық мәні.
    
48. 
    Тыныштықтың күйден шығару тәсілдері.
    
49. 
    Тұқымның кондинциялығына анықтама беріңіз.
    
50. 
    Тұқымның қалыптасуы және даму кезеңдері.
    
51. 
    Өсу күшіне анықтама беріңіз. Өлшем шамасы.
    
52. 
    Сорт және сорттың тұқым түсінігі.
    
53. 
    Тұқымды арбитражды талдау ережесі.
    
54. 
    Сұлының себу мөлшерін анықтаңыз, кг/т; Себу коэф. - 6,5 млн өнгіш,тұқым/га М₁₀₀₀-35г, өнгіштігі -95%,тазалығы - 99%.
    
55. 
    Жарақаттану түрлері, оны азайтудың шаралары.
    
56. 
    Тұқымның сапасы жөніндегі құжаттар.
    
57. 
    Біріктірілген үлгіден орташа үлгіні алу.
    
58. 
    Тұқым тазалығын анықтау әдістемесі.
    
59. 
    Тұқымды дәрілеу тәсілдері.
    
60. 
    Тұқымның себу сапасы жөніндегі құжаттар.
    
61. 
    Далалық өнгіштік және оны жоғарлату тәсілдері.
    
62. 
    Тұқымның аурумен залалдануын анықтау тәсілдері.
    
63. 
    Тұқымның микрожарақаттар.
    
64. 
    Көлденең қоспаларға анықтама беріңіз.
    
65. 
    Тұқымның сапа көрсеткіштерін әсер ететін факторлар мен жағдайлар.
    
66. 
    Тұқымның өнуі.
    
67. 
    Тұқымның жарақаттауына әкеп соқтыратын себептер мен факторлар.
    
68. 
    М ₁₀₀₀анықтау әдістемесі.
    
69. 
    Тұқымның зиянкестермен зақымдану түрлері.
    
70. 
    Тұқымның себу сапа көрсеткіштері.
    
71. 
    А/ш дақылдарының тұқымы және жемісі. Олардың қалыптасуы және пісіп жетілуі.
    
72. 
    Тұқымның тыныштық күйі.
    
73. 
    Кептіру тәсілі арқылы тұқым ылғалдылығын қалай анықтайсыз.
    
74. 
    Ақаулы тұқымдарға анықтама беріңіз.
    
75. 
    Тұқымның себу сапа көрсеткіштері және олардың сипаттамасы.
    
76. 
    Тұқымның тыныс алуы.
    
77. 
    Тұқымды себуге және сақтауға дайындық.
    
78. 
    Тұқымның даму кезеңдері.
    
79. 
    Сорт алмастыру түсінігі.
    
80. 
    Егістік материалға қойылатын талаптар. Себу сапа көрсеткіштерінің МСТ.
    
81. 
    Егістік материал сапасын жоғарлату. Себуге тұқымды дайындау.
    
82. 
    Орташа үлгіні құжаттау.
    
83. 
    Астықты жинаудан кейінгі тұқымның пісіп-жетілуі.
    
84. 
    Сорттың бақылау түсінігі.
    
85. 
    Далалық өнгіштік және оны жоғарлату.
    
86. 
    Тұқымның химиялық құрамы.
    
87. 
    Тұқымның себу мөлшерін анықтау тәсілдері.
    
88. 
    Тұқымның тіршілікке қабілеттілігін анықтаңыз.
    
89. 
    Бақылау бірлігіне анықтама беріңіз.
    

1. 
   I I Бөлім «Апробация»
   
2. 
   Апробация пәні, әдістері және тапсырмасы.
   
3. 
   Апробацияға дайындық жұмыстар.
   
4. 
   Сорттық егістіктердің тұқымға жарамайтындығын білдіретін белгілері.
   
5. 
   Жергілікті сорт дегеніміз не?
   
6. 
   Рапстын сорттық белгілері.
   
7. 
   Күздік қара бидайдың апробациялық бауларын талдау.
   
8. 
   Сорттық бақылаудың негізгі әдісі.
   
9. 
   Апробациялық бауларды алу.
   
10. 
    Сорт-популяция дегеніміз не?
    
11. 
    Сұлы дәнінің түрі.
    
12. 
    Апробация мен танаптық тексерудің негізгі міндеттері.
    
13. 
    Сорттар мен дақылдардың апробациялық көлемдері.
    
14. 
    Ас бұршақтың категория бойынша сорттық тазалығының нормасы.
    
15. 
    Линиялық сорт дегеніміз не?
    
16. 
    Жұмсақ бидай түршелерін анықта:
    

17. 
    Апробация жүргізілетін тұқымдық егістіктер.
    
18. 
    Қарақұмық апробациялық бауларын талдау.
    
19. 
    Апробацияланатын бау бидай дақылын қандай фракцияларға бөлінеді.
    
20. 
    Жоңышқа түршелерінің айырмашылық белгілері.
    
21. 
    Бидай масағының пішіні.
    
22. 
    Картоп дақылының апробациясының техникасы.
    
23. 
    Сорттық бақылау.
    
24. 
    Эспарцет түршелерінің айырмашылық белгілері.
    
25. 
    Сорт дегеніміз не?
    
26. 
    Қатты бидайдың белгілері.
    
27. 
    Апробацияны жүргізуге жауаптылар.
    
28. 
    Тұқымдық егістіктердің апробациясының актісін толтыру.
    
29. 
    Сорт дегеніміз не?
    
30. 
    Бұршақ тұқымдас дақылдардың морфологиялық белгілері бойынша сорттық
    

31. 
    Егістік сұлының түршелерін анықта:
    

32. 
    Біржылдық малазықтық дақылдар апробациясының техникасы.
    
33. 
    Астық дақылдардың сорттық тазалығын анықтау.
    
34. 
    Ас бұршақтың егістік сапасының нормасы.
    
35. 
    Бидай масақ қабықшаларының иығы.
    
36. 
    Арпаның түр тармақтарын анықтау белгілері.
    
37. 
    Дәнді бұршақты дақылдардың апробациясының техникасы.
    
38. 
    Шөп тұқымдық егістіктерін апробациялауда салынатын актілер саны және оларды тарату орындары.
    
39. 
    Сорт-клон дегеніміз не?
    
40. 
    Қиын бөлінетін басқа дақылдар дәнді дақылға жатады.
    
41. 
    Арпаның сорттық белгілері (масақ).
    
42. 
    Дәнді дақылдардың апробациялық бауларын талдау.
    
43. 
    Картоп танабынан алынатын өсімдіктер мен сынаулықтардың саны.
    
44. 
    Еркекшөп апробациясының техникасы.
    
45. 
    Арпа дәнінің белгілері.
    
46. 
    Сорт-популяция дегеніміз не?
    
47. 
    Көпжылдық малазықтық дақылдар апробациясының техникасы.
    
48. 
    Құжаттарды толтыру.
    
49. 
    Астық дақылдар танапта қиын бөлінетін арамшөптерін анықтау (на примере).
    
50. 
    Көкшіл сұр қышаның (сарептская) категорияға байланысты сорттық тазалығы.
    
51. 
    Жұмсақ бидай түршелерін анықта:
    
52. 
    а) масағы қызыл, қылтығы қызыл, дәні қызыл, масақ қабықшасы түкті;
    
53. 
    в) масағы қызыл, қылтықсыз, дәні қызыл, масақ қабықшасы түкті;
    
54. 
    Майлы дақылдардың апробациясының техникасы.
    
55. 
    Апробациялық бауларды алу.
    
56. 
    Сорттық тазалықтың орташа есептелген проценті қалай анықталады?
    
57. 
    Бидай дәнінің белгілері.
    
58. 
    Арпаның түршелерін анықта:
    

1. 
   тегіс;
   

59. 
    Судан шөбі апробациясының техникасы.
    
60. 
    Жоңыщқаның сорттық белгілері.
    
61. 
    Астық дақылдар тұқымдарының сорттық тазалық сапасының нормасы.
    
62. 
    Егістік сұлының сорттық белгілері.
    
63. 
    Қатты бидай түршелерін анықта:
    

64. 
    Апробациялық бауларды талдау.
    
65. 
    Қиын бөлінетін арамшөпке жатады.
    
66. 
    Картоп танабынан алынатын өсімдіктер мен сынаулықтардың саны.
    
67. 
    Бидай масақ қабықшасының тісшесі.
    
68. 
    Түйежоңышқаның түр белгілері.
    
69. 
    Ноқат дақылының апробациясының техникасы.
    
70. 
    Көпжылдық пен біржылдық шөптердің егістіктерін апробациялауда салынатын актілер саны, тарату орындары.
    
71. 
    Картоптың вирустық аурулармен залалдануын анықтау.
    
72. 
    Бидай дақылының масақ тығыздығы.
    
73. 
    Арпаның түр тармақтарының белгілері.
    
74. 
    Қылтықсыз арпабас апробациясының техникасы.
    
75. 
    Апробация мен танаптық тексерудін негізгі міндеттері.
    
76. 
    Сорттанудың негізгі шарттары.
    
77. 
    Арпаның дән белгілері.
    
78. 
    Зығырдың сорттық белгілері.
    
79. 
    Астық бұршақ дақылдар сұрыптап сорттық тазалық морфологиялық белгілері анықтайды.
    
80. 
    Көкшіл сұр қышаның (сарептская) апробациялық бауын талдау.
    
81. 
    Жұмсақ бидайдың белгілері.
    
82. 
    Зығырдың морфологиялық ерекшеліктері.
    
83. 
    Сұлының сіпсебас түрлері (типы метелки у овса).
    
84. 
    Міндетіне байланысты ас бұршақ тұқымына қойылатын талаптар.
    
85. 
    Малазықтық дақылдардың жергілікті сорт екендігін айқындайтын дәлелдер.
    
86. 
    Астық дақылдардың апробациясында бауларды таңдау мен өсімдіктерді талдау көрсеткіштері.
    
87. 
    Бидайдың масақ қабықшасының пішіні.
    
88. 
    Арпаның түршесін анықта: (көпқатарлы)
    

89. 
    Дәнді бұршақ дақылдарының апробациясында бауларды таңдау мен өсімдіктерді талдау көрсеткіштері.
    
90. 
    Апробация жүргізілетін тұқымдық егістіктер.
    
91. 
    Күздік рапс апробациясының техникасы.
    
92. 
    Бидай масақ қабықшасының тісшесі.
    
93. 
    Картоптын сорттық белгілері.
    

1. 
   Егінді жинағаннан кейін пісіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы неге байланысты:
   

1. 
   өсімдік түріне
   
2. 
   дақылдың биологиялық ерекшеліктері
   
3. 
   морфологиялық, генетикалық, физиологиялық қасиеттері
   
4. 
   өсімдік түрі, сорттар, дән толысу және пісіп-жетілу жағдайы, жинау, сақтау
   
5. 
   сорттар және дән толысу, пісіп-жетілу жағдайы
   

2. 
   Жинау қарсаңындағы өсімдік санының себілген дән көгіне % қатынасы аталады:
   
   1. 
      өміршеңдігі
      
   2. 
      сақталуы
      
   3. 
      егін көгі жиілігі
      
   4. 
      лабораториялық өнгіштік
      
   5. 
      өнгіштік далалық
      

3. 
   Тұқым сапасы мен өнімділігінің төмендеу сапасы:
   

1. 
   климаттық
   
2. 
   жарақаттану
   
3. 
   биологиялық ерекшеліктерінің сыртқы ортамен өзара байланысының бұзылуы
   
4. 
   сапалылығы әртүрлі
   
5. 
   морфобиологиялық қасиеттері
   

4. 
   Егін жинау кезеңіндегі бір өлшем аудан бірлігіне егін көгінің % қатынасы:
   

1. 
   сақталуы
   
2. 
   өміршеңдігі
   
3. 
   далалық өнгіштік
   
4. 
   егін көгі жиілігі
   
5. 
   лабораториялық өнгіштігі
   

5. 
   Тұқымның биологиялық тыныштық күйі кезеңіне ену себебі:
   

1. 
   сақтау жағдайлары
   
2. 
   жинауға және пісіп-жетілуіне жағдайлардың әсері
   
3. 
   тұқым қаттылығы
   
4. 
   тұқымда өну ингибиторының болуы
   
5. 
   тұқым қаттылығы, тұқымда ингибитордың болуы, ұрықтың жетілмеуі және дамымауы
   

6. 
   Тұқымның егістік тұқым сапа көрсеткіштері:
   

1. 
   тазалығы, тұқым өнгіштігі
   
2. 
   ылғалдылығы, тіршілікке қабілеттілігі, өну күші
   
3. 
   1000 тұқым салмағы, аурумен және зиянкестермен зақымдануы
   
4. 
   тұқым натурасы, массасы
   
5. 
   а, в, с
   

7. 
   Тұқым шаруашылығында 1 репродукция бидай тұқым тобы қандай құжаттармен жөнелтіледі:
   

1. 
   тұқымға аттестат
   
2. 
   тұқымға куәлік
   
3. 
   апробация акті
   
4. 
   тұқым кондициясы жөнінде куәлік
   
5. 
   тұқымды талдау нәтижесі
   

8. 
   Талдау кезінде сулы тұқымы шөкімін қандай елеуіште елейді:
   

1. 
   1,7 х 20
   
2. 
   1,2 х 20
   
3. 
   1,5 х 20
   
4. 
   2,0 х 20
   
5. 
   2,5 х 20
   

9. 
   Салмағы 300 тонна бидай тобынан қанша үлгі алу керек:
   

1. 
   4 үлгі
   
2. 
   5 үлгі
   
3. 
   7 үлгі
   
4. 
   3 үлгі
   
5. 
   1 үлгі
   

10. 
    Егер бидай тұқым тобында арамшөптер саны 25 дана/ кг болған жағдайда, егістік стандартының қай класына жатқызылады:
    

1. 
   1 –ші
   
2. 
   2-ші
   
3. 
   3-ші
   
4. 
   класқа жатқызылмайды
   
5. 
   дұрыс жауабы жоқ
   

11. 
    Тауарлық мақсатқа қойылған тұқым партиясынан үлгіні сұрыптауды кім жүргізеді:
    

1. 
   тұқым эксперті
   
2. 
   үлгіні сұрыптауға құзіретші
   
3. 
   мемлекеттік инспектор шаруашылық жетекшісінің қатысуымен
   
4. 
   шаруашылықтың агрономы-тұқымтанушы
   
5. 
   бас агроном
   

12. 
    Өнгіштікті анықтаған күннен бастап қанша күн аралығында сапа туралы құжат берілуі тиіс:
    

1. 
   9 күн
   
2. 
   7 күн
   
3. 
   10 күн
   
4. 
   3 күн
   
5. 
   12 күн
   

13. 
    Қандай сапа көрсеткіштеріне бақылау үлгісі алынбайды:
    

1. 
   тазалығы
   
2. 
   зиянкестер қоныстаған
   
3. 
   өнгіштік
   
4. 
   ылғалдылық
   
5. 
   тұқым натурасы
   

14. 
    Төменде көрсетілген дақылдардың қайсысын талдау кезінде опырылғанын бөліп есептейді:
    

1. 
   арпа
   
2. 
   сұлы
   
3. 
   бидай
   
4. 
   тары
   
5. 
   шөптер
   

15. 
    МСТ қандай егістік сапа көрсеткіштер көрсетіледі:
    

1. 
   тіршілікке қабілеттілігі
   
2. 
   тазалық, өнгіштік
   
3. 
   ылғалдылық
   
4. 
   ауру мен зиянкестермен зақымдану
   
5. 
   тазалық, өнгіштік, ылғалдылық
   

16. 
    Далалық өнгіштікке ықпал ететін топырақтың әсері:
    

1. 
   құнарлылық және топырақты құнарландыру
   
2. 
   топырақтың механикалық құрам бөлігі
   
3. 
   топырақтың физикалық-химиялық қасиеттері
   
4. 
   су, ауа, жылу тәртібі
   
5. 
   а, b, c, d
   

17. 
    Тұқым сапасының әртүрлілігі келесі қасиеттерге ықпал етеді:
    

1. 
   биологиялық
   
2. 
   генетикалвқ
   
3. 
   егістік
   
4. 
   сорттық
   
5. 
   егістік және өнімдік
   

18. 
    Қандай жағдайда пластикалық заттар келіп түсуі тоқталады, бұл өнімге және дән сапасына теріс әсер етеді:
    

1. 
   демікпе және ыстық ұруы
   
2. 
   пісу кезеңіндегі жоғарғы температура
   
3. 
   жылы және жаңбырлы ауа-райы
   
4. 
   суық және жаңбырлы ауа-райы
   
5. 
   топырақтың ылғалға жеткіліксіздігі
   

19. 
    Тұқымның максималды мөлшерде түйінделуі байланысты:
    

1. 
   гүлдену ерекшеліктеріне
   
2. 
   климаттық жағдайларға
   
3. 
   тұқымқуалаушылық, экологиялық, агротехникалық жағдайлар
   
4. 
   тұқымқуалаушылық
   
5. 
   агротехникалық
   

20. 
    Далалық өнгіштікке ықпал ететін көрсеткіштер:
    

1. 
   тұқымның егістік сапасы
   
2. 
   ірілігі, ерекшелігі
   
3. 
   жарақаттанушылығы
   
4. 
   әр түрлі сапалы
   
5. 
   өсу энергиясы, өнгіштік
   

21. 
    Себілген күннен бастап қанша күн аралығында өнімдіктерде өну күшін есептейді:
    

1. 
   5
   
2. 
   8
   
3. 
   12
   
4. 
   10
   
5. 
   3
   

22. 
    Бидайдың, қарабидайдың арпаның кондициялы тұқымына шаруашылыққа бақылау-тұқым инспекциясынан қандай құжат беріледі:
    

1. 
   куәлік 4-ай мерзіміне
   
2. 
   куәлік 1-ай мерзіміне
   
3. 
   куәлік 8-ай мерзіміне
   
4. 
   талдау нәтижелері
   
5. 
   анықтама
   

23. 
    Күнбағыстың жоғары майлы сорт тұқымдарының сақтау кезіндегі ылғалдылық мөлшері, %
    

1. 
   10-12
   
2. 
   15-16
   
3. 
   6-8
   
4. 
   1-3
   
5. 
   3-5
   

24. 
    Тұқым өнгіштігін анықтағанда қанша үлгі саналады:
    

1. 
   1
   
2. 
   2
   
3. 
   3
   
4. 
   4
   
5. 
   5
   

25. 
    Қандай дақылды егін жиналғаннан кейін өнгіштігін анықтамай-ақ оның тіршілікке қабілеттілігі көрсеткішіне негізделіп МТС рұқсатымен құжатталады:
    

1. 
   жаздық- бидай, арпа, сұлы
   
2. 
   күздік-бидай, қара бидай
   
3. 
   тары, жүгері
   
4. 
   күріш, қарақұмық
   
5. 
   дәнді бұршақ дақылдар
   

26. 
    Тұқымның тіршілік ұзақтығымен ажыратылуы:
    

1. 
   физикалық, шаруашылықтың
   
2. 
   биологиялық, шаруашылықтың
   
3. 
   шаруашылық, өнімдікшауашылық
   
4. 
   ботаникалық, физиологиялық
   
5. 
   сорттық, тұқымшаруашылық
   

27. 
    Астық дақылдарында құрғақ заттың тұқымда жиналуы қандай ылғалдылықта аяқталады:
    

1. 
   70-75
   
2. 
   12-16
   
3. 
   60-65
   
4. 
   35-40
   
5. 
   50-55
   

28. 
    Астық дақылдарында екі фазалық жинау қай пісу кезеңінде жүргізіледі:
    

1. 
   балауызданып
   
2. 
   толық пісу
   
3. 
   сүттеніп пісу
   
4. 
   қамырлану
   
5. 
   сүттеніп-балауызданып
   

29. 
    Егін жиналғаннан кейінгі пісіп-жетілуден өтпеген тұқым өсу энергиясын жоғарылату үшін, себу алдында қандай әдіс қолданылады:
    

1. 
   ашытқылау
   
2. 
   ауа-жылуымен қыздыру
   
3. 
   инокуляция
   
4. 
   сеникация
   
5. 
   тұқымды дәрілеу
   

30. 
    Тұқымның биологиялық тыныштық күйі кезеңіне ену себебі:
    

1. 
   сақтау жағдайлары
   
2. 
   жинауға және пісіп-жетілуіне жағдайлардың әсері
   
3. 
   тұқым қаттылығы
   
4. 
   тұқымда өну ингибиторының болуы
   
5. 
   тұқым қаттылығы, тұқымда ингибитордың болуы, ұрықтың жетілмеуі және дамымауы
   

31. 
    МСТ қандай егістікте сапа көрсеткіштері жоқ:
    

1. 
   ылғалдылық
   
2. 
   тазалық
   
3. 
   өнгіштік
   
4. 
   М₁₀₀₀ тұқым
   
5. 
   Шынылығы
   

32. 
    Көктеу кезінде бидай дәні қанша пайыз су сіңіреді:
    

1. 
   67-70%
   
2. 
   45-50%
   
3. 
   20-25%
   
4. 
   150%
   
5. 
   38-42%
   

33. 
    Тұқым қанша көктеу фазасынан тұрады:
    

1. 
   1
   
2. 
   3
   
3. 
   6
   
4. 
   5
   
5. 
   4
   

34. 
    Дәнді дақылдар, бидай, күздік қара бидай, арпа, сұлы тұқымдары үшін минималды өну температурасы:
    

1. 
   8-10⁰ С
   
2. 
   7-8⁰ С
   
3. 
   1-2⁰ С
   
4. 
   2-3⁰ С
   
5. 
   0-1⁰ С
   

35. 
    Солтүстік Қазақстан жағдайында далалық өнгіштік қанша пайыз орташа мөлшерді құрайды:
    

1. 
   48-95%
   
2. 
   48%
   
3. 
   80-90%
   
4. 
   67-78%
   
5. 
   100%
   

36. 
    Тұқым өнгіштігі бойынша 1-ші класс жұмсақ бидайлары үшін пайыз көрсеткіштер:
    

1. 
   99%
   
2. 
   97%
   
3. 
   95%
   
4. 
   90%
   
5. 
   92%
   

37. 
    1-ші класс жұмсақ бидайлары үшін тұқымның тазалық пайыз көрсеткіштері:
    

1. 
   99%
   
2. 
   95%
   
3. 
   90%
   
4. 
   87%
   
5. 
   98%
   

38. 
    1-ші класс бидайына қанша арамшөп тұқымы жіберіледі:
    

1. 
   15
   
2. 
   20
   
3. 
   5
   
4. 
   2
   
5. 
   70
   

39. 
    Егістік материалына 1 кг. Тұқымға қанша тірі зиякестер жіберіледі:
    

1. 
   5
   
2. 
   10
   
3. 
   болмау керек
   
4. 
   2
   
5. 
   d
   

40. 
    Көлденең қоспаларға не жатады:
    

1. 
   тұқымның шіруі
   
2. 
   ұсақ, семін
   
3. 
   жарылған және зиянкестермен зақымданған
   
4. 
   басқа мәдени дақылдар тұқымы және арамшөптер тұқымы
   
5. 
   жаншылған
   

41. 
    Ақаулы тұқымдарға не жатады:
    

1. 
   басқа мәдени өсімдіктер тұқымы
   
2. 
   арамшөптер тұқымы
   
3. 
   қара қүйе қапшығы
   
4. 
   тірі зиянкестер
   
5. 
   шіріген, өнген, жарылған, жаншылған семік
   

42.Дәнді дақылдардың 3 класына 1 кг. тұқымға қанша кене жіберіледі.

1. 
   15
   
2. 
   25
   
3. 
   5
   
4. 
   20
   
5. 
   10
   

1. 
   өскін біркелкілігі
   
2. 
   далалық өнгіштік
   
3. 
   сақталуы
   
4. 
   өміршеңдігі
   
5. 
   лабораториялық өнгіштігі
   

44. Өнгіштігі 90 % болғанда, бұршақ тұқымын қай классқа жатқызылады.

1. 
   1-ші
   
2. 
   2-ші
   
3. 
   3-ші
   
4. 
   кондициялы емес
   
5. 
   дұрыс жауабы жөқ
   

45. 60 тонна бидай тұқым тобынаң 5 дана / кг кене бар екендігі анықталды. Қалған көрсеткіштер 2 – ші класс егістік стандарт мөлшерінен шектеледі. Бұл тұқым тобы қай класқа жатады.

1. 
   1- ші
   
2. 
   2-ші
   
3. 
   кондициялы емес
   
4. 
   3-ші
   
5. 
   дұрыс жауабы жөқ
   

46. Бидай тұқымының өнгіштігі 90 %, қалған көрсеткіштер 2-ші класс мөлшеріне сай болса, кай класқа жатады.

1. 
   1
   
2. 
   2
   
3. 
   3
   
4. 
   дұрыс жауабы жөқ
   
5. 
   кондициялы емес
   

47. 1000 ц. бидай тұқым тобы; 1- үлгіде басқа өсімдік тұқымдары 95 дана /кг, соның ішінде арамшөп тұқымы 35 дана/кг, 2- үлгіде басқа өсімдік тұқымдары 159 дана/кг, соның ішінде арамшөп тұқымы 95 дана/кг. Қалған көрсеткіштері мөлшерге сай. Қандай сапа құжаты берілеуге тиіс.

1. 
   талдау нәтижесі.
   
2. 
   тұқым куәлігі.
   
3. 
   апробация актісі.
   
4. 
   тұқым кондициялығы жөнінде куәлік.
   
5. 
   тұқым аттестаты.
   

48. Талдау алдында арпа тұқым үлгісін қандай елеуіште елейді.

1. 
   1,7 х 20
   
2. 
   2,0 х 20
   
3. 
   1,2 х 20
   
4. 
   1,5 х 20
   
5. 
   2,5 х 20
   

49. Тұқым тазалығын анықтағанда дәнді дақылдардың (бидай, арпа, сұлы) үлгі массасы, г.

1. 
   200г
   
2. 
   150г
   
3. 
   10г
   
4. 
   5г
   
5. 
   50г
   

50. Бидай тұқымының өнгіштігі 95% болғанда қай класқа жатады.

1. 
   1
   
2. 
   2
   
3. 
   3
   
4. 
   кондициялы емес
   
5. 
   дұрыс жауабы жөқ
   

51. Тұқымның әртүрлі сапалық түрі.

1. 
   биологиялық
   
2. 
   генетикалық, технологиялық
   
3. 
   экологиялық, биологиялық
   
4. 
   морфологиялық, аналық
   
5. 
   генетикалық, аналық, экологиялық
   

52. Жинау қарсаңындағы өсімдік санымен аудан бірлігіндегі егін көгі қатынасымен көрсетілген пайыз (%) мөлшері.

1. 
   сақталуы
   
2. 
   өміршеңдігі
   
3. 
   далалық өнгіштігі
   
4. 
   егін көгі біркелкілігі
   
5. 
   лабораториялық өнгіштік
   

53. Тұқымның экологиялық әртүрлі сапалығының туындау себебі.

1. 
   қос қабат ұрықтану
   
2. 
   әртүрлі топырақта өсіру
   
3. 
   қоршаған орта жағдайы және организмнің өзара қарым – қатысы.
   
4. 
   репродукты мүшелерінің әртүрлі болып қалыптасуы.
   
5. 
   тұқымды метоболитпен және сумен қалыптасу кезінде қамтамасыз ету
   

54. Күздік дақылдарды егіс жиналғаннан кейінгі пісіп – жетілу ұзақтығы.

1. 
   ұзақ 2-ай көлемінде
   
2. 
   жоқ
   
3. 
   қысқа
   
4. 
   қысқа 20-30 күн
   
5. 
   ұзақ емес
   

55. Өну мен көктеу кезең ұзақтығы байланысты.

1. 
   тұқымның егістік сапасы
   
2. 
   топырақ және ауа температурасы
   
3. 
   топырақтың мех. кұрамы, ылғалдылық
   
4. 
   тұқым сіңіру тереңдігі, О₂ түсуі
   
5. 
   егістік сапасы, топырақ және ауа температурасы, ылғалдылық
   

56. Тұқымның тіршілігінің ұзақтығы неге байланысты.

1. 
   тұқымның химиялық құрамына
   
2. 
   тұқымның өсу. және даму кезіндегі метео жағдай
   
3. 
   тұқым мен жемістің жабын ұлпасының қажетіне
   
4. 
   сақтау жағдайына, тұқым ылғалдылығына
   
5. 
   даму кезіндегі метео жағдай
   

57. Тұқымның биологиялық тыныштыққа ену себебі.

1. 
   сақтау жағдайы
   
2. 
   тұқымның өсу және даму кезіндегі метео жағдай
   
3. 
   тұқым қаттылығы
   
4. 
   тұқымда ингибитордың болуы
   
5. 
   тұқым қаттылығы, тұқымда ингибитордың болуы, ұрықтың физиологиялық жетілмеуі
   

58. Тұқымның әртүрлі сапалылығы бұл тұқым тобындағы, тұқымдардың айырмашылықтары

1. 
   толық дәрежесі
   
2. 
   түсі, пішіні
   
3. 
   салмағы, пішіні, толық дәрежесі, көлемі
   
4. 
   толысу дәрежесі, түсі
   
5. 
   салмағы, пішіні
   

59. Тұқымның тыныштық ұзақтығы немен байланысты.

1. 
   температура тәртібі
   
2. 
   ауа тәртібі
   
3. 
   түрі, сорттық белгісі, сақтау, суару және пісу жағдайы
   
4. 
   морфологиялық құрамы
   
5. 
   физиологиялық құрамы
   

60.Тұқым сапасының төмендеу себептері.

1. 
   климаттық
   
2. 
   жарақаттану
   
3. 
   биологиялық ерекшеліктерінің сыртқы ортамен өзара байланысының бұзылуы
   
4. 
   сапалылығы әртүрлі
   
5. 
   морфобиологиялық қасиеттері