Қазақ тіліндегі лексика мен фразеологияны оқыту әдістемесі. Тексті оқыту әдістемесі
Лексика мен фразеологияны зерттеудің принциптері мен әдістері
жүктеу/скачать 231,5 Kb.
|
Қазақ тіліндегі лексика мен фразеологияны оқыту әдістемесі. Тексті оқыту әдістемесі
1.2. Лексика мен фразеологияны зерттеудің принциптері мен әдістеріЛексика мен фразеология әдістемесінде, қазақ тілі әдістемесінің басқа бөлімдеріндегідей, жалпыдидактикалық принциптер (көрнекілік, сана мен белсенділік, қол жетімділік пен қол жетімділік, жүйелілік пен дәйектілік, беріктік, теория мен практиканың байланысы, ғылымилық) және зерттелетін лексикалық және фразеологиялық құбылыстардың ерекшеліктерінен туындайтын арнайы принциптер қолданылады[7]. Лексикалық және фразеологиялық құбылыстардың ерекшелігін ескере отырып, олардың мәнін ашу үшін сөзді осы сөзбен белгіленген шындықпен салыстыруға (экстралингвистикалық принцип); сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналарын (лексика-грамматикалық принцип); лексикалық парадигманың бірліктерін бір-бірімен (жүйелік принцип); оларды қолдану салалары бойынша сөздер мен фразеологиялық бірліктерді (функционалды принцип); шындық тарихымен сөз немесе фразеологизм тарихы. Аталған салыстырулардан нақты принциптердің жиынтығы жасалады, яғни. мектептегі лексика мен фразеология әдістемесінің негізгі бастапқы ережелері экстралингвистикалық принциптерден тұрады (сөз бен шындықты салыстыру); лексика-грамматикалық (сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналарын салыстыру); жүйелік (лексикалық парадигма бірліктерін салыстыру); функционалды (сөздерді, фразеологиялық бірліктерді оларды қолдану салаларымен салыстыру), Тарихи немесе диахроникалық (тарихты салыстыру сөздер мен шындық әңгімелері). Экстралингвистикалық принцип. Сөз бен шындықты салыстыру қажеттілігі таңбалаушы мен таңбалаушының бірлігінен туындайды. Экстралингвистикалық принцип нақты мағынасы бар сөздерге қолданылады. Сүйену экстралингвистический принципі болжайды көрсету оқушыларға не заттың, не сурет осы заттарды, немесе сол және басқа, сонымен қатар алынған. 5 және 6 сыныптарға арналған қазақ тіліндегі қолданыстағы оқулықтарда көп мағыналы сөздерді, омонимдерді, синонимдерді және басқа лексикологиялық және фразеологиялық құбылыстарды бақылауды ұйымдастыруға көмектесетін суреттер бар. Зерттелетін лексикалық құбылыстардың сипатына және оларды зерттеу мақсаттарына сәйкес оқулықтарда кейбір суреттер қол қойылмай орналастырылған (суреттердің мазмұнын талдау кезінде семантикалық түсініктемелер беріледі), ал басқа суреттер қолдармен бірге жүреді. Осы сурет топтарының әрқайсысы сабақта әр түрлі қолданылады: қолтаңбасыз суреттерді талдау кезінде студенттер сөзге осы сөз деп аталатын объектінің кескінінен, ал қолтаңбалары бар суреттерді талдау кезінде — сөзден суретте көрсетілген тақырыпқа сәйкес келеді[8]. Сөз бен шындықты салыстыру зерттелетін лексикалық ұғымдардың тұжырымдамаларында көрініс табады, олар сәйкес құбылыстың мәнін бекітеді және студенттерге оны басқа құбылыстардан оңай ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, көп мағыналы сөздердің анықтамасы: "бірнеше лексикалық мағынасы бар сөздер көп мағыналы деп аталады. Көп мағыналы сөз бір-біріне ұқсас әртүрлі заттарды атайды". Лексика-грамматикалық принцип. Зерттелетін лексикалық құбылыстарды біріктіретін лексикалық категориялар грамматикамен тығыз байланысты. Сонымен, омонимдер-бұл айтылу мен жазудың бірлігінде әр түрлі лексикалық мағынасы бар сөздер емес, тек сөйлеудің сол бөлігіне жататын сөздер. Мысалы, пияз (көкөніс) және пияз (қару) омонимдер болып табылады, өйткені екеуі де зат есім, бірақ пеш (әрекет) және пеш (зат) сөздері омоним емес, өйткені олар сөйлеудің әртүрлі бөліктеріне жатады[9]. Сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын салыстырудың маңызы зор, өйткені бұл принципті жүзеге асыру зерттелетін лексикалық құбылыстың мәнін дәлірек ашуға, бір нәрсеге ұқсас құбылыстарды ажыратудағы оқушылардың қателіктерін болдырмауға мүмкіндік береді. Лексика-грамматикалық принцип әсіресе дерексіз мағынасы бар сөздермен жұмыс жасауда қажет. Сөздердің грамматикалық сипаттамасы Тұжырымдаманың анықтамасына оның негізгі ерекшелігі ретінде енеді, мысалы, "синонимдер — бұл сөйлеудің бір бөлігін білдіретін, бірақ бір-бірінен мағынасы мен сөйлеудегі қолданылуымен ерекшеленетін сөздер". Жүйелік принцип. Оны көп мағыналы сөздерді (омонимдермен салыстырған жөн), омонимдерді (оларды көп мағыналы сөздермен және байланысты сөздермен салыстыру қажет), антонимдерді (оларды көп мағыналы сөздермен және синонимдермен салыстыру қажет) зерттеген кезде қолданған жөн. 5 және 6 сыныптарға арналған қазақ тіліндегі оқулықтарда бұл принцип бақылау материалдары, жаттығуларға арналған тапсырмалар және жаттығу мәтіндеріне қосымша тапсырмалар түрінде жүзеге асырылады[10]. Функционалдық принцип. Тілдегі сөздер, сіз білетіндей, сезім, көңіл-күй, жеке қарым-қатынасты білдірудің номинативті (аталатын) функциясы мен функциясын орындайды. Кейбір сөздер барлық сөйлеу стилінде еркін қолданылады. Басқа сөздер сөйлеудің кез-келген стилінде басым қолданылады, бұл тілдің қандай функциялары жүзеге асырылатынына байланысты: байланыс, хабарлама, әсер. Сондықтан лексикалық мағыналарды олардың стилистикалық стратификациясын ескере отырып қарастыру керек, яғни.функционалды принципті басшылыққа алу. Бұл болашақта берілген сөйлеу стилінің презентациялары мен жазбаларына сөздік дайындықты қамтамасыз етеді. Қазіргі мектепте сөздердің эмоционалды-стилистикалық бояуы арнайы зерттелмейді, алайда 5 және 6-сыныпта лексикалық құбылыстармен танысу кезінде оларды қолдану аясы көрсетіледі, бұл лексика жұмысының стилистикамен байланысы үшін жағдай жасайды. Оқулықтарда бұл принцип түсіндірме сөздіктегі сөздер мен жаттығуларға арналған тапсырмалар түрінде қоқыс туралы ақпарат түрінде жүзеге асырылады. Тарихи (диахрондық) принцип. Ол тілдің лексикасының пайда болуымен және дамуымен байланысты лексикалық құбылыстарды зерттеуде қолданылады, атап айтқанда: қарызға алынған сөздер, ескірген және жаңа сөздер. Бұл принципті іске асыру студенттердің сөздік қорын дамытуға, сол арқылы жалпы тілдің дамуына материалистік көзқарасын қалыптастыруға мүмкіндік береді[11]. Тарихи принцип 6-сыныпқа арналған қазақ тіліндегі оқулықта зерттелетін құбылыстар туралы теориялық мәліметтерде және заттар тарихы мен сөз тарихының байланысын жалпыланған түрде түсінуге мүмкіндік беретін суреттерде көрінеді. Лексикологиялық ұғымдарды зерттеуде қазақ тілінің әдіснамасында оның басқа бөлімдерінде қолданылатын бірдей танымдық әдістер қолданылады: мұғалімнің сөзі, студенттердің теориялық материалды тәуелсіз талдауы, әңгіме, байқауға арналған материалды тәуелсіз талдау. Білімді дайын күйінде беру үшін (дедуктивті жол) оқулықта теориялық мәліметтер беріледі (олар белгімен белгіленеді немесе шеңберге салынады). Өз бетінше білім алу үшін (индуктивті жол) оқулықтарда байқау материалдары және оқушыларға зерттелетін құбылыстың маңызды белгілерін анықтауға әкелетін сұрақтар жүйесі беріледі. Оқытудың танымдық әдістерінің бірін таңдау (түсіндірме немесе эвристикалық) зерттелетін лексикалық және фразеологиялық құбылыстың ерекшелігіне байланысты[12]. Лексикологиялық және фразеологиялық дағдылар арнайы жаттығулар көмегімен қалыптасады: 1) Әр лексикалық ұғымды зерттеуде жалпы және 2) Әр лексикалық құбылысқа тән жеке. Жалпы жаттығуларға тоқталайық. 1. Сөздер арасында зерттелетін лексикалық құбылысты табу, сөйлемде, сөйлемде немесе байланысты мәтінде (үлгі бойынша және онсыз). Бұл жаттығуды орындау үшін студенттер лексикалық құбылыстардың әрқайсысының ерекше белгілерін (белгілерін) білуі керек. 2. Зерттелетін лексиканы суреттейтін мысалдарды таңдау құбылыс. Бұл жаттығуға арналған сөздерді оқушылар таңдайды баспа көздерінен (оқулықтар, сөздіктер, газеттер) немесе жад. 3. Зерттелетін лексикалық құбылыстың мәтіндегі рөлін анықтау. Бұл жаттығудың көмегімен жағдайлар тек қана емес зерттелген лексикалық құбылыстардың функционалдық қасиеттерін бекіту, сонымен қатар экспрессивті құралдарды түсіну әдебиет сабағында оқытылатын көркем шығармаларда. 4. Зерттелетін лексикалық құбылыстарды топтастыру. Орындауға оқушылар бұл жаттығуды орнату арқылы дайындауы керек сөздерді топтарға бөлудің бірыңғай негізі. 5. Лексикалық қателерді табу және түзету. Материал бұл жаттығу үшін лексикалық құбылыстарды топтастыру қолданылады, бір негізден немесе топтардан құрастырылмаған алынған өздері оқушылармен қателермен[13]. 6. Лексикалық құбылыстардың кестелерін құрастыру. Орындау кезінде бұл жаттығу лексикалық құбылыстарды топтастырудың бірыңғай негізін анықтаумен қатар, материалды көлденең және тігінен орналастыру жолдарын көрсету керек. 7. Лексикалық талдау. Оның мазмұны мен дәйектілігі Лексикалық талдау жаттығу ретінде зерттелген лексикалық ұғымдардың ерекшеліктері тұрғысынан сөзді сипаттаудан тұрады. Бұл жаттығуды тек сөздіктерге сүйене отырып жасауға болады. Түсіндірме сөздікті қолдану қабілетін қалыптастыру үшін келесі жаттығулар қолданылады. 1. Сөздік мақалада оның құрылымдық элементтерінің түсіндірме сөздігін табу. Бұл жаттығу оқушылардың сөздік мақаланың құрылымы туралы білімдерін бекітеді. Оқушылардан бас сөзді, грамматикалық қоқысты, сөздің лексикалық мағынасын түсіндіруді, егер ол бір мәнді болса немесе бір лексикалық мағынаны, егер сөз көп мағыналы болса, сөзді қолдану мысалдарын атауға болады. 2. Сөздіктерде бір немесе басқа қоқыс бойынша сөздерді табу. Бұл жаттығу мектеп оқушыларына білім туралы білімді қолдануға үйретеді сөздің басқа қасиеттері, оның қасиеттеріне байланысты сөзді пайдалану немесе пайдаланбау шарттары туралы ақпарат табыңыз. 3. Таныс сөздің сөздік мақаласын құрастыру. Мұндай жаттығу оқушының сөз туралы, сөздік мақаланың құрылымы туралы білімін синтездеуді қажет етеді. Оқушы сөз туралы көп нәрсені есте ұстауы керек: бір мәнді немесе көп мағыналы; сөйлеудің қай бөлігі; жалпы пайдалану немесе шектеулі пайдалану; ескірген немесе қазіргі уақытта тұтыну. Осындай талдау нәтижесінде оқушы грамматикалық сипаттама үшін материал жинайды, әр түрлі қоқысты түсіндіруде көрсету. 4. Сөзжұмбақ, белгілі білдіреді смысловую міндетін, сөздер бойынша лексикалық мағынаны түсіндіру (толық немесе толық емес). Бұл жаттығулардың барлығы мектеп оқушыларында түсіндірме сөздікті қолдану қабілетін қалыптастыруға көмектеседі[14]. Лексиканың мектеп курсындағы лексикалық құбылыстарды зерттеудің міндеттері бірдей емес, сондықтан лексикалық жаттығулар түрлерінің жиынтығы, сондай-ақ оларға тапсырмалардың сипаты әртүрлі. Бұл зерттелетін лексикалық құбылыстың ерекшелігіне және қалыптасқан лексикалық шеберлікке байланысты (бұл туралы төменде егжей-тегжейлі айтылады). жүктеу/скачать 231,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|