Қазақ тілінің қысқаша этимологиясы

// - үн , -ан // - ән ) казіргі уакытта өнімсіз жұрнақ болғанымен ертедегі түркі тілдерінде көптеген жаңа сөздер жасағаны байқалады . Мысалы , тiлiнде жалын казак ( < жал - ын ) , ұзын ( < ұз - ын ) , шақ ( < шағ - ын ) , сайын ( < сай - ын ) , қырғыз тілінде чакан ( < чақ - ан ) — өз уақытында , кенен ( < кен - ен ) - кең , мол , жакан ( < жапа || ява || жаба - ан ) — жабайы ; ұйғыр тілінде тосун ( < тос - ун ) - асау , үйретілмеген ( ат ) , толун ( < тол - ун ) — толык ( ай ) т . б . Бұл қос сөздің екінші сыңары аулақ тіліміздегі аулақ ( «алыс » ) сөзімен ешбір қатысы жоқ , ол бұ күнде жеке -дара айтылмайтын және мағынасы ұмыт болған сөздердің бiрi. Бiрақ тiл фактілерін салыстыра тексергенде оның аз, азын сөзінің синонимі екені байқалады. Мысалы, аулақ сөзі аглак формасында ( «аз» деген мағынада) алтай тілінде қолданылатын дербес сөз (В. И. Вербицкий. Словарь алтайского и аладагского наречия тюркского языка. Казань, 1884, 3). Қырғыз тіліндегі азын - оолак, азоолак сөздеріндегі оолак - тын да сол алтай тiлiндегi аглак сөзімен төр кіндес екенін Б. О. Орузбаева да (Б. О. Орузбаева. Словообразование в киргизском языке, Фрунзе, 1964, 234-235) көрсетеді. Алтай тіліндегі аглак сөзі көне өзбек тілінде аз аглак түрінде, ал якут тілін де ағыјаx ( азаю, кему, солу), ағыјат (азайт, кеміт), ағыјах (аз, кем) сиякты формаларда (Э. К. Пе карский. Сл. якут. яз. І, 79) қолданылатынын көреміз. Сонда қазақ тіліндегі аулақ, қырғыз тіліндегі оолак, көне өзбек және алтай тілдерін дегі аглак, якут тіліндегі ағыјах — бәрі мағыналас, төркіні бір сөздер деп білеміз. Мұндағы ay ~ оо ~ aғ дыбыстарының алмасуы да (салыстыр : тау - тоо ~ тақ), жұрнақтық морфемалардың -лақ және -јах вариантында айтылуы да заңды құбылыстар. Қазақ тіліндегі аулақ сөзінің омонимі «оңаша» мағынасындағы аулақ - тың төркіні тіптен басқа. Ол монғол тіліндегі оглаг - оңаша жер; алыс, шет, Махмуд Қашғаридің сөздігінде кездесетін ағлақ (оңаша жер) ( Малов. Пам. др. письм.) сөздерімен төркіндес. (Ә. Қайд.)