Қазақстан тарихы бойынша түсіндірме жазба
Жауаптары: 1. Жетісудың сақ дәуіріндегі археологиялық ескерткіштері
жүктеу/скачать 3,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. Тарихи тұлға Абылай ханға баға беріңіз.
- 3.Тәуелсіз Қазақстан Республикасымен шектесетін мемлекеттерді карта бойынша көрсетіңіз.
Жауаптары: 1. Жетісудың сақ дәуіріндегі археологиялық ескерткіштері. Жетісудың сақ дәуіріндегі археологиялық ескерткіштеріне Бесшатыр қорымы және Есік обасы жатады. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жақ жағалауындағы Желшалғыр тауының етегінде орналасқан. Бұл қорым үлкен, орташа және шағын 31 обадан тұрады. Бесшатыр обалары солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 километр, ал шығыстан батысқа қарай 1 километр аймақты алып жатыр.Үлкен Бесшатыр обасын ғалымдар «патша» қорғандары деп атайды. Өйткені бұл обаларды патша сияқты ең беделді, ең даңқты адамдар жерленген. Обаны үйер алдында оның табанына жалпақ тастардан бірнеше қабат тас төсеніп төселген. Тас жамылғының үстіне топырақ және қиыршықтастардан оба үйілген. Сағана жер бетіне орнатылған. Сағананың қабырғасы бөренеден қиып салынған.Бесшатыр сағанасы бірнеше бөліктен тұрады: дәлсіз (дромос), қабір алдына кірер ауыз және жерлеу бөлмесі.Бесшатыр обасынан семсер – ақинақтар, қола ұшты жебелер, темір пышақтар, шаш түйірегіштер, ақық моншақтар табылған. Осы заттарға талдау жасап, Бесшатырды б.з.б. V-ІV ғасырларға жатады деп айтуға болады.Алматының күншығыс жағында 50 шақырымдай жерде, Іле Алатауының баурайындағы жазықта 40-тан астам оба орналасқан. Соның ішінде «Есік обасы» да бар. Оны 1969 жылы археолог-ғалым К.Ақышев тапқан. «Есік обасы» б.з.б. V-ІV ғасырлармен мерзімделді. Оның диаметрі 60 метр, биіктігі 6 метр. Үйілген топырақ құрылымы айқын емес, бірақ көп қабаттан тұратыны байқалады.Малтатас қабаты қиыршық-сазды қабатпен ауысып отырған. Үйінді орталық және бүйірдегі екі қабірден тұрады. Орталық қабір бірнеше рет тоналған. Ал бүйірдегі қабір тонауға ұшырамай, сол күйінде сақталған.Қабір қарағайдан қиып, қиюластырып салынған төртбұрышты кішкене ағаш үй сияқты. Еденіне бір-бірімен қиюластырылған тақтай төселген. Зерттеуші ғалымдардың пікірінше, еденге әр жеріне уақ алтын түймеше, қаптырмалар тігілген үлкен мата төселген. Содан соң сол төсеніштің үстіне киімі басынан аяғына дейін алтын түймешелер, қаптырмалармен апталған мәйіт жатқызылған. Мәйіт қаруымен жерленген. Оң жағына, бел тұсына ағаш қыны бар семсер қойған. Беліндегі белдікке ағаш қынды қанжар – ақинақ ілінген. Белдік аң, жануар бейнелері салынған алтын қаптырмалармен әшекейленген. Мәйіттің сол жағында алтын ұшты жебе, одан жоғарырақ сабы жалпақ алтын таспамен бунақталған оралған қамшы, шағын жібек қоржын жатыр. қабірдің ішінен басқа да көп алтын түймешелер, алтынмен апталған қола тегенелер табылды. Жалпы әшекей бұйымдарың саны 4000-нан астам.Қабірден қыштан, ағаштан, металдан жасалған ыдыстар табылды. Арасынан 26 таңбадан тұратын жазуы бар күміс табақша шықты. Бұл жазудың сырын ғалымдар әзірге аша алмай отыр. Б.Ақышевтің пікірінше, бұл сақтардың өзіндік жазуы болғандығын дәлелдейді.Сақтың киімі алтын тоғалар мен жапырақшалар, жылқы, барыс, тауешкі, құс күйіндегі және қиял-ғажайып мүсіндерімен әшекейленген. Киімі күн көзі мен ай жарығында жарқ-жұрқ ететін сауытқа ұқсайды.Антропологтардың анықтауынша, Есік обасында жерленген адам – 17-18 жас шамасындағы сақ ханзадасы. Есік қорғанынан табылған алтын бұйымдардың молдығына қарап, бұл мәйіт «Алтын киімді адам» деп аталады. «Алтын киімді адам» сақ мәдениетінің бірегей үлгісі. 2. Тарихи тұлға Абылай ханға баға беріңіз. Абылай хан (шын есімі Әбілмансұр) — 1771—1781 жылдар аралығында билік құрған Қазақ хандығының 18-ші ханы. Қазақ Ордасының тарихындағы ең ұлы хандардың бірі. Арғы тегі Ақ Орданың негізін қалаған Орда Ежен ханнан бастау алады. Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Бұл, Ш.Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса керек. Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатын, ел билеу қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріксе ғана тойтарыс бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетей жыраулардың, т.б. ауыз әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарағанда, Абылай жиырма жасында қан майданда ерлігімен танылған. Бұқардың Абылайға «Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің» деуі осының дәлелі. 1730-1733 жылдар аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансұр жекпе-жекке шығып, қалмақтың бас батыры, қоңтажы Қалдан Сереннің жақын туысы (кейбір деректерде күйеу баласы) Шарышты өлтіреді. Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанады. Абылайдың әскери қайраткерлігі, қолбасылық қабілеті ХVІІІ ғ. 30-40 жылдардағы шайқастарда ерекше көрінді. Осындай жан алысып жан беріскен соғыстардың бірін Бұқар жырау «Қалданменен ұрысып, Жеті күндей сүрісіп...» деп суреттейді. Ол соғысқа Абылайдың қанды көйлек жолдастары: Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Қарақалпақ Қылышбек, Шапырашты Наурызбай т.б. қазақтың белгілі батырлары тізе қоса қатысады. Бұл да Абылайдың жауға қарсы қазақ халқының басын біріктіре білгендігінің дәлелі болып табылады. Бірте-бірте ұлыстағы бар өкім Әз-Тәуке ханның немересі Әбілмәмбет ханнан өтіп, Абылайдың қолына көшеді. Абылайдың ерлігі мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмәмбет ақылшы аға болып қалып, кеңесші хан дәрежесімен шектеледі. XVIII ғасырдың 30-жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы А.И.Левшин: «1739 ж. Орта жүзде Сәмеке ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген»,- деп жазды. Ш.Уәлиханов та осы пікірді қолдайды. 1738-1741 ж. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғар басқыншылырына бірнеше мәрте соққы берді. 1741 ж. Абылай тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың қолына тұтқынға түседі. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы күрестің ең белсенді ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдың жау қолына түсуі қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, Абылайды босатып алу үлкен саяси мәселеге айналады. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Төле би мен Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда ара түсуге өтініш жасайды. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде Орынбор губернаторы И.Ш.Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да дәлелдей түседі. Қазақтың үш жүзінен Төле би бастап 90 адам елші барып, келіссөз жүргізіп, 1743 ж. 5 қыркүйекте Абылайды тұтқыннан шығарып алады. Абылай билігінің күшейге түсуінің жаңа кезеңі 1744ж. Әбілмәмбеттің Түркістанға көшіп кетуі уақытына саяды.Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, қалмақтармен аса ауыр соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломат жолдарды да тиімді пайдалаңды. 1740 ж. тамызда ол Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, тағы да басқа 120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісім білдіреді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Қытай империясымен де қарым қатынасын суытпады. Петербург пен Пекинге елшіліктер аттандырды. Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ хандығы мүддесіне пайдаланып отырды. Абылай 1745 ж. Қалдан Серен дүние салғаннан кейін, Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған қазақ жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті. 1771 жылы жасы жеткен Әбілмәмбет хан дүние салды. Қалыптасқан дәстүр бойынша Орта жүздің ханы болып не Әбілмәмбеттің інілерінің бірі, не үлкен ұлы Әбілпейіз сайлануға тиіс еді. Алайда басты сұлтандардың, старшындардың, Әбілпейіздің өз қалауымен үш жүздің басшы өкілдері Түркістанда Абылайды хан көтерді. Абылай іс жүзінде жалғыз Орта жүздің ғана емес, бүкіл Қазақ ордасының ұлы ханы болды. Абылай өмір жолын ат үстінде, жорықтарда өткізіп, 1781 жылы қайтыс болды. Сүйегі Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің ішінде Қабырхана мен Ақсарай арасындағы дәлізде жерленген. Абылайдың артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қызы қалды. Қазақ халқының жадына Абылай қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат ретінде сақталып келді. Оның есімі тәуелсіздік символында жауынгерлік ұранға айналды. 3.Тәуелсіз Қазақстан Республикасымен шектесетін мемлекеттерді карта бойынша көрсетіңіз. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзақ шекара солтүстігінде Ресеймен, Оңтүстігінде — Түрікменстан, Өзбекстан, Қырғызстан, шығысында — Қытаймен шектеседі. 
Каталог: upload -> iblock iblock -> Сабақтың тақырыбы: «Әліппенің атасы» iblock -> М.Құсайынов атындағы Ақтөбе облыстық дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-интернат iblock -> Өзі де, сөзі де бөлек дара тұлға Ауызша журнал: Талғампаз өнер иесі iblock -> №4 қалалық кітапхана Құрастырған iblock -> Аты-жөні Марапаттау кезіндегі қызметі iblock -> Абай Құнанбаев- қазақ жазба әдебиетінің iblock -> Абай Құнанбаев қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы Мақсаты iblock -> Составитель: библиограф цгб iblock -> Сабақтың тақырыбы: Шортанбай Қанайұлы iblock -> Сабақтың тақырыбы жүктеу/скачать 3,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|