Барлығы – 180сағат

Дәрістің мазмұны

1.«Психодиагностикалық әдістемелер» түсінігі

3. Псиодиагностика әдістемелеріне қойылатын талаптар

Қазіргі таңда практикада көптеген психодиагностикалық әдістер құрылған. Психодиагностика ХХ ғасырдың басында ғылым ретінде танылып, қазіргі заманға лайықты дамыған ғылым болып ұсынылып өзіндік талаптар қабылданды .

ӘДІСТЕР

зерттеу

психодиагностикалық

Психодиагностикалық әдістемелерге қысқаша сипаттама.

Сауалнамалы әдістемелер- қолданылу бойынша екінші орын алады. Мұнда зеттелушіге ауызша сұрақтар қойылады, олардың жауаптары белгіленіп дәлелденеді.

Суретті психодиагностикалық әдістемелер – суреттерден құралады, яғни ол тақырыпты немесе кездейсоқ сипатта болуы мүмкін. Кейде зерттелушінің дайын сурет бейнесін интерпретациялау тәсілі де қолданылады.

Проективті әдістемелер –бланкілі, сауалнамалы, суретті болып келуі мүмкін. Бұл топтағы әдістемелер валидті және ақпаратты ретінде жиі қолданалады.

Объективті манипуляция әдістемелер зерттелуші міндетін шешуде оған шынайы формадағы заттар ұсынылады, зерттелуші оларды жинау, жасау, құрау, дайындау т.б. орындауы тиіс.

Психодиагностика әдістемелерінің жіктелуін кең түрде мынадай критерияда ұсынуға болады:

1. Әдістеме дегеніміз не?

2. Әдіс дегеніміз не?

3. Әдістерге қандай талаптар қойылады?

4. Проективті әдістер дегеніміз қандай әдістер?

5. Әдістер қандай критьерилер бойынша жүктеледі?

1.Анастази А. Психологическое тестирование. Т1,2 М, 2000

2.Основы психодиагностики /Под ред. Шмелева Д, 1996

3.Сыромятников И.В Психодиагностика .М 2005. 248-270 б.

4.Сопчик Л.Н. Методы психологической диагностики М, 1990

5.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. М, 1995

6.Диагностика психологического развития /под ред. Шванцары. Прага 1998

7.Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике.,М.,1988. .

8. Шевандрин Н.И. Основы психологической диагностики. М-2003. 1,2,3 кітаптар

№ 8 дәріс

1. Проективті диагностиканың тарихы.

2. Проекция психологиялық феномен ретінде.

3. Проективті әдістемелер және олардың түрлері.

Алғаш рет проекция процесін американ психологы Генри Мюррей бейнеледі. Ол проекцияны адамның өз қажеттілігі, қызығушылығы, барлық психологиялық ұйымдығы ықпалығымен әрекет етуге деген табиғи теңденуші ретінде қарастырды. Оның айтуынша проекция процесінде қорғаныш механизмі көрінуі немесе көрінбеуі мүмкін.

Психологиялық әдістеменің белгілі бір типін білдіру үшін проекция ұғымын алғаш рет 1939 жылы Л.Франк қолданды. Ол тұлғаны проективті зерттеудің негізінде жатқан 3 негізгі принципті көрсетті:

1. 
   тұлға құрылымында немесе ұйымындағы әмбебап бағыттылығы. Дәстүрлі психометриялық процедураға қарағанда, тұлға қабілетпен белгі тізбегі ретінде емес, өзара байланысты процестер жүйесі ретінде қарастырылады.
   
2. 
   Проективті тұрғыда тұлға қажеттілік, эмоция және жеке тұлғалық тәжірибе негізінде ұйымдасқан динамикалық процестердің салыстырмалы тұрақты жүйе ретінде қарастырылады
   
3. 
   Бұл индивид өмірі барысында әрдайым белсенді тұрақты әрекет етеді, «индивидтік ішкі әлемі жүйесін құрады, бағыттайды,бұзады, өзгертеді және аударып отырады». Әр бір жаңа әрекет индивидтің әрбір эмоция көрінісі, оның қабылдауы, сезім, сөйлеу, қозғалыс акті, тұлға белгісін көрсетеді. Бұл үшінші және негізгі теоретикалық жағдай, әдетте «проективті болжам» деп аталады.
   

1. 
   анықтамалғандық, қолданыс стимулдардың әр мәнді болмауы
   
2. 
   жауапты таңдаудағы шектің болмауы
   
3. 
   зерттеуші жауабын «дұрыс» және «қате» ретінде бағалаудың болмауы
   

1. 
   конститутивті зерттелушіне қандайдаараморфты материал ұсынылып, оған мән беруге тиіс
   
2. 
   конструктивті. Безендірілген ол бөлшектер ұсынылады да (адам және жануар фигурасы, өмір сүру орнының моделі) одан мағынаға не тұтас нәрсе жасап және түсіндіру қажет.
   
3. 
   интерпретативті. Қандайда болмасн бір жағдаят немесе жаңалыққа интерпрецация жасап, талдау қажет. Тақырыптық апперцепция тесті – осы әдістеме түрінің жақсы мысалы.
   
4. 
   катартикалық – ерекше ұйымдастырылған жағдайда ойын іс-әрекетін жүзеге асырылу ұсынылады.
   
5. 
   рефрактивті. Тұлға ерекшеліктерін жасырын мотивтерді зерттеуші қарым-қатынас тәсіліне мысалы сөйлеу, жазу сияқты еріксіз өзгерістер бойынша диагностикалауға тырысады.
   
6. 
   экспрессивті. Зерттелушінің еркін немесе тапсырылған тақырыпқа сай бейнелеу іс-әрекетін жүзеге асыру, «үй-ағаш-адам» әдістемесі.
   
7. 
   импрессивті. Бұл әдістеме ұсынуға тізбектегі стимулды таңдау нәтижесін зерттеуге негізделген. Зерттелуші өзінің қалаған, ұнаған стимулын таңдайды.
   
8. 
   Аддитивті. Бұл әдістемеде зерттелушіден бастамасы бар сөйлемді әңгіме немесе тарихты аяқтау талап етіледі.
   

1. Проекция термині нені білдіреді?

2. Проекция терминін ғылымға енгізген ғалым?

3. Проективті әдістерге қай әдістер жатады?

1.Анастази А. Психологическое тестирование. Т1,2 М, 2000

2.Основы психодиагностики /Под ред. Шмелева Д, 1996

3.Сыромятников И.В Психодиагностика .М 2005. 248-270 б.

4.Сопчик Л.Н. Методы психологической диагностики М, 1990

5.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. М, 1995

6.Диагностика психологического развития /под ред. Шванцары. Прага 1998

7.Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике.,М.,1988. .

8. Шевандрин Н.И. Основы психологической диагностики. М-2003. 1,2,3 кітаптар

№ 9 дәріс

1. Психологиялық шкала.

2. Тесттік нормалар және оны тексеру.

3. Тест сенімділігі мен валидтілігі.

Диагностикада түрлі математикалық түсініктер мен әдістерді қолданамыз. Бұлар диагностикалық тест кезінде түрлі өлшеу шарасын қамтиды. Өлшеу дегеніміз- бұл белгілі бір ережеге сәйкес сан объектісімен немесе оның қасиетін есепке алу болып табылады, яғни сан қасиеті мен объект қасиетінің өзара кейбір сәйкестігін құрайды. Сәйкестік сипатына сәйкес түрлі өлшеу деңгейлері анықталды:

1. 
   Номинальды өлшеу – объектінің белгілі сапасын сан және белгі арқылы білдіруді айтады. «Сан» номинация қызметін атқарады. Сан бұл жағдайда атау ролін атқарады. Номиналды өлшеу арқылы әр объект тобы түрлі атаулармен аталады.
   
2. 
   Ординалды өлшеу – барлық объект белгісіне арналған жалпы мәнділіктің артуы не азаюымен сәйкес объектіні ретке салу болып табылады. Мұндай өлшеу объектіні анықтауға мүмкіндік береді, яғни объект қатарының орта жағдайын білу, объект белгісінің үлкен және кіші пайызын санау болыптабылады.
   
3. 
   Интервалды өлшеу – кезінде өзара объект арасындағы айырмашылық белгілі интервалмен бағаланады.
   

Валидтілік – ол нені өлшеуге арналған, соны ғана өлшейтін тест. Бұл оның сипаттама деңгейі. Мысалы: егер тест оқушылардың психикалық тұрақтылығын өлшеуге бағдарланса, ол тек осы айнымалыны өлшеу керек,басқаша болмауы тиіс. 100Ғ бұл талапты таратуға әрқашан мүмкіндік болмайды, бірақ та бұған қажетті түрде ұмтылу қажет.

Валидтілік және сенімділік өзара ара қатынасты, яғни пән және өлшеу объектісі ретінде көрінеді. Сенімділік – объектіні өлшеу ара қатынасының шара тұрақтылығының көрсеткіші.

Валидтілік – заттарды өлшеу ара қатынасының тұрақтылығын, яғни объект қасиетінің өлшеу нәтижесінің тұрақтылық сипаттамасы. өлшеу шарасы сенімді. Анықтылық - өлшеу шараларының тұрақтылығы. өлшеу сапасының қатынастарының ара қатынасы.

Критериальды валидтілік – ағымдағы еңгізілген кешенді сипаттама. Өлшенетін құбылыстың белгілі шеңберіндегі критериясын шолу және дәл түрде бағалау диагнозын қою. Критерий сапасы тест нәтижесінің тәуелсіз зерттеу сапасының өлшемімен байланыссыз: қандай да іс-әрекеттің жетістік деңгейі, қабілеттілік дамуының деңгейі, жеке тұлғаның белгілі бір сапасының айқындалуы т.б. критериалдық валидтілік зерттелетін құбылыстың жағдайының кешенді қатынасын білуге арналады. Сонымен бірге оның жағдайының болашағына негізді шолуға арналады. Қандай да болмасын критерий бойынша валидизация қарама-қарсы топтарды білу әдісімен тиімді келеді. Мысалы: интеллект тест критериалдық валидтілігі жас бірдей ақыл ойы кеміс балалармен қалыпты балалардың көрсеткіштерін салыстыру.

Консруктілі валидтілік – тест нәтижесіндегі репрезентация деңгейін сипаттайды, бұл негізгі тип болып табылады. Мұндай конструкт практикалық немесе вербальдық интеллект, эмоциональдық тұрақсыздық, интроверсия, сөзді түсіну, зейіннің аударылуы т.б. Басқаша айтқанда конструктілі валидтілік психологиялық құбылыстың теориялық аймағын сипаттайды, яғни сәйкес тесті өлшеуге бағытталады. Конструктілі валидтілік мәнді шарасы психологиялық феномен бекітімінің біртіндеп ұқсастығы мен айырмашылығын өлшенетін жаңа тестіні таныспен салыстыру болып табылады.

Мазмұнды валидтілік – психикалық қасиеттер аймағында өлшенетін тест тапсырмалардың мазмұнының репрезентативті деңгейін сипаттайды. Шындыққа сай келетін немесе жақын келетін іс-әрекетті өлшеуге арналған тест мағынасын қарастырады.

Диагностиканың сапалық өлшемінің тағы бірі – сенімділік. Тест сенімді болып есептеледі. Егер әр зерттелушіні тағы да тестілеу кезінде көрсеткіштер дәл солай болуынан көрінеді.

Психометрика терминінде сенімділіктің 2 маңыздылығы бар.

1. 
   Ішкі келісімділік бойынша сенімділік.
   
2. 
   Ретестовтік сенімділік.
   

Сенімділікті бағалау әдістері:

1. 
   қайталап тестілеу
   
2. 
   паралельді тестілеу.
   
3. 
   келісімді тестілеу.
   

1. 
   Қайталап тестілеу – бұл сол тестіні сол зерттелушіге өткізу.
   
2. 
   Екі тестінің эквивалентті формасын қолдану.
   

1. Валидттілік дегеніміз не?

2. Сенімділік дегеніміз не?

3. Валидтіліктің түрлерін атаңыз.

4. Сенімділікті бағалау әдістері?

Әдебиеттер:

1.Анастази А. Психологическое тестирование. Т1,2 М, 2000

2.Основы психодиагностики /Под ред. Шмелева Д, 1996

3.Сыромятников И.В Психодиагностика .М 2005. 248-270 б.

4.Сопчик Л.Н. Методы психологической диагностики М, 1990

5.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. М, 1995

6.Диагностика психологического развития /под ред. Шванцары. Прага 1998

7.Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике.,М.,1988. .

8. Шевандрин Н.И. Основы психологической диагностики. М-2003. 1,2,3 кітаптар

№ 10 дәріс

1. Тестілеу нормалары және олардың репрезентативтілігін тексеру.

2. Тестерді құрастырудың негізгі кезеңдері.

3. Тестті стандартизациялау ұғымы.

Басым қабілеттерді зерттеудегі практикалық қажеттіліктер ХХ ғ. басыма қарай жеке ерекшеліктерді зерттеу проблемасы түрінде ғылыми сипатқа келеді. Бұл мәселе алғашқы тестілердің қайда болуына түрткі болды. Белгілі ағылшын ғылыми Ф.Гальтон 1884-1885 ж.ж. бірқатар тәжірибелі сімақтан өткізеді. Оның лабораториясына келген 5 жастан 80 жас аралығындағы адамдар азғана төменге өзінің дене қасиеттерін (күшін, реакция жылдамдығын және т.б.), ағзаның кейбір физиологиялық мүлекішіліктерін, психикалық қасиеттерін тексере алды –барлығы 17 көрсеткіш бойынша. Ф.Гальтонның айтуынша , ойлы және шебер текстілеу практикасы –бұл қиял емес : ал экспериментті қажет етеді Ф.Гальтонның үлесін физика ғылымда Г.Галилейдің алатын орнымен көрсетуге болады.

ХІХ ғ. соңына қарай көптеген ғылымдар экспериментті- ғылымның шынайы біргетасы ретінде қарастырады.

Дж. Кэттел 1890 ж. адам психикасының қасиеттерін зерттеуге арналған 50 лабораториялық тестілер жинағын шығарады.

ХХ ғ. 20-шы жылдары сан мен өлшемді қолдана отырып зерттеуге арналған спецификалық бағышты тудыру қажеттілігі сезіледі. Психологияда бұл психометрия, биологияда-биометрия, экономикада-экометрия және т.б. Бұнда социяметрияны да жатқызуға болар еді , бірақ Дж. Морено және Г.Гурович оны қарапайым әдіске жатқызады.

Ф.Гальтон мен Дж. Кэттелдің алғашқы басылымдары көп ғалымдардың көнілін аударды. Бұл тестілеу идеясы ,біреулер жақтаса (Г. Мюнстерберг, С.Крепелин, В.Онри, А.Бине Дж.Гилберт және т.б.), кейбіреуі оған күмәнін жасырмады (В.Вундт)

Тестілер қолданбалы психологияда өз орнын тапты.

30 ж. тестілерді көптеген елдер өз практикасында қолдана бастайды. Мысалы, Францияда оларды дефектологиялық және кәсіптік бағдарлау мақсатында, АҚШ-та жұмысқа, жоғары оқу орнына қабылдауда, оқушылар мен студенттердің білімін тексеруде, әлеуметтік психологияда зерттеулерде, ал КСРО-да білім беру саласында және кәсіптік таңдау аясында қолданған.

Тест психологияда және т.б. ғылымдарда қолданылатын ғылыми негізделген эмпирикалық зерттеудің әдісі.

Тестілер қазіргі уақытта әдістемелік құралдардың дамыған, жетілдірілген түрі болып саналады. Оның көмегімен теория мен практиканың байланысы, жинақталған ақпарат пен белгілі стандарттар сәйкестігі жүзеге асырылады.

Тестінің сенімділігі анықталады:

1. 
   Қайта тестілеумен;
   
2. 
   Бір тестінің паралельді бірнеше формасын қолданумен;
   
3. 
   Корреляция коэффицентінің мәні.
   

1. Тестті стандартизациялау дегеніміз не?

2. Тесттердің құрастырылуы неше кезеңнен тұрады?

3. Тестілеу нормалдары дегенімі не?

4. Тестілеу нормаларын атаңыз?

Әдебиеттер:

1.Анастази А. Психологическое тестирование. Т1,2 М, 2000

2.Основы психодиагностики /Под ред. Шмелева Д, 1996

3.Сыромятников И.В Психодиагностика .М 2005. 248-270 б.

4.Сопчик Л.Н. Методы психологической диагностики М, 1990

5.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. М, 1995

6.Диагностика психологического развития /под ред. Шванцары. Прага 1998

7.Бодалев А.А., Столин В.В. Практикум по психодиагностике.,М.,1988. .

8. Шевандрин Н.И. Основы психологической диагностики. М-2003. 1,2,3 кітаптар

№ 11 дәріс