Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
мақ жұрнақты тұлғасы жиі жұмсалған. Қимыл есімінің -мақ
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
Ибрагим Мерейім коммуникативті дағдылар 3
| мақ
жұрнақты тұлғасы жиі жұмсалған. Қимыл есімінің -мақ жұрнақты тұлғасы метафизикалық ұғымның көрсеткіші іспетті. Абайдың «Қартайдық, қайғы ойладық...» деп басталатын екі өлеңі бар екенін білеміз. Бірі – философиялық толғаныс, ол – «Қартай- дық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» деген жолдан басталатын өлеңі. Мұнда ақын адамзатқа тән жалпы қасиет-қылықтарды баяндап, «сөзді ұғарлық кісі болса, сонымен мұңдасады». Бұл өлеңдегі етістіктер бастан-аяқ дерлік -мақ жұрнақты тұлғамен берілген: Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек, Тағдыр жоқ өткен өмір қайта келмек. Басқан із, көрген қызық артта қалмақ, Бір Құдайдан басқаның бәрі өзгермек... Талданып отырған тұлға мұнда ұйқас құрайтын элемент те болып тұр. Демек, бұл етістіктерге біршама ой екпіні түскен деуге де болады. Ал «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды ар- ман» – мазмұны жағынан алдыңғы өлеңнен мүлде бөлек дүние. Бұл – философиялық толғаныс емес, замандастарының нақты әрекет-қылықтарын айтып ренжу, ызалану, түңілу. Ақын бұл ойын (тақырыбын) бай адам пәлен істеймін деп, жарлы түген істеймін деп, сол сияқты дос, сұм-сұрқия, орыс (әкімдер), жұрт (қазақ қауымы) пәлен етемін, түген етемін деп жағымсыз іс- әрекетке барып жүр дейді. Мұндағы етістіктер тек берем деп, жек көрем деп, леп берем деп, тексерем деп, серт берем деп түрінде келген, яғни деп көмекшісі мен ашық рай тұлғалы етістік болып келеді. Бұлар ұйқасқа шығарылған. Бір қызығы 40 – едәуір ұзақ бұл өлеңде үш-ақ түрлі ұйқас бар, біріншіден, басқа алғашқы сегіз шумақ берем деп, көрем деп, өткерем деп сияқты ұйқастармен келсе, одан кейінгі екі шумақ өз алдына бөлек-бөлек ұйқаспен берілген, ал соңғы алты жол үні (иде- ясы) жағынан да, ұйқасы жағынан да, етістіктердің тұлғасы жағынан да өз алдына автономия деуге болады: бұл алты жол – осы өлеңнің аккорды, ақынның өзі атап көрсеткен жағымсыз қылықтарға айтқан «нәлеті», сондықтан етістіктер қарғыс мәнді жаны құрсын, малы құрсын, заңы құрсын, паңы құрсын деген тұлғада, ал қалғандары сол жанды, малды, заңды, паңды суреттейтін -ған жұрнақты есімше: ант ішіп, күнде берген заңы, арын сатып тіленген малы... түрінде ұсынылған. Абайдың бірқатар өлеңдері сияқты, бұл да тезис (алдыңғы 11 шумақ) және антитезис-қорытынды (соңғы алты жол – бір шоғыр) болып құрылған үлгі деп табамыз. Осы үлгіде, яғни өлеңде айтылмақ идеяға қарай етістік тұлғаларын құбылтып қолдану өзге шығармаларында да кездеседі. Мысалы, «Өлең – сөздің патшасы...» деп басталатын өлеңінің алғашқы бес шумағында етістік тұлғалары әрқилы: көбі -ар жұрнақты есімше ( қиыннан қиыстырар ер данасы ), бірақ бұл бес шумақта етістік ұйқас құрамайды, жол ішінде қолданылады. Бұл бесеуінде ақын өлеңнің статусын анықтайды, яғни өлең дегеніміз не (өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы... пайғамбар мен Алла айтқан аят, хадис т. т.), ол қандай болу керек (тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, айналасы жұп-жұмыр болып келуі керек) дегенді айтады. Келесі шумақтар сол өлеңді (по- эзияны) өзіне дейінгі кейбір ақынсымақтар не деп таныды, не үшін жұмсады, ал поэзияға өзі қалай қарайды, тыңдаушы қалай қабылдайды деген идеяны (тақырыпты) қозғайды. Демек, бұл өлең тақырыбы жағынан екі бөліктен тұрады, осыған орай ақын етістік тұлғаларын топтастырады: 1-бөлікте, жоғарыда айттық, көбі жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|