Епсіз, икемсіз адамға теңейтін түлік

69 
 
 
(3 қанат), қоңыр үй (4 қанат), боз үй (5 қанат), ақ үй (6 қанат), ақ ала орда (8 қанат), ақ 
орда (12 қанат), ақ шаңқан (18 қанат), алтын үздік (24 қанат), алтын орда (30 қанат) 
деп аталатын түрлері бар. Сол сияқты көшіп-қонуға, уақытша паналауға немесе 
шаруашылық, жұмыс ретіне бейімделген үй түрлері болады. Олар қос, абылайша, 
күрке, кепе, итарқа, жаппа, жолым үй, ас үй, қалқа деп аталады. 
Киіз үйдің іші 4 бөлімге бөлінеді: 
1.  Тор - бұл үйдің жоғары әрі қымбат орны. Мұнда жук жнналады, қонақтар 
орналасады. Жас келіндер бұл жерді баса бермейді. 
2.  Сол жақ - (кіргенде он жақ) үй иссінің отыратын және жататын орны. Босаға жақта 
азық-түлік, ыдыс-аяқ тұрады. Оны шимен жауып қояды. 
3.  Оң жақ - (кіргенде сол жақ) мұнда балалары орналасады. Босаға жаққа қарай ер- 
тұрман, киім ілінеді. 
4. От орны - қасиетті орын саналады. Мұнда от жағылады, қазан асылады. 
1.  Ең үлкен киіз үй 
A) Ақ орда 
B) Ақ ала орда 
C) Алтын үздік 
Д) Ак шаңқан 
Е) Алтын орда 
2.  Киіз үйдегі киелі орын 
A) От жағылып, қазан асылатын орын 
B) Ер тұрмақ, киім ілінетін орын 
C) Қонақтар орналасатын орын 
Д) Азық-түлік, ыдыс-аяқ түратын орын 
Е) Үй иесінің жататын орны 
 
2- 
мәтін
 
Марс ғаламшары туралы қызыкты деректер 
Марс — Күннен алыстығы жөнінен төртінші ғаламшар саналады. Ғаламшардың аты 
ежелгі римдіктердің соғыс құдайы Марстың құрметіне қойылған. Оған себеп 
жұлдыздың қан тустес қызыл болғандығы деп айтылады. Ғалымдардың ұсынған 
болжамы бойынша. мұндай түс ғаламшардың атмосферасында темір оксидінің оте көп 
болуымен байланысты. Өз өсінен айналуы бойынша Марс шамамен Жермен бірдей 
аиналым жасайды. Марстағы бір жыл Жердегі 687 тәулікпен пара-пар Марстың 
диаметрі Жерден екі есе кіші болса, салмағы 9 есе жеңіл. 
Марс Күн жүйесіндегі ең ірі тау массивіне ие. Оның ең үлкені - Олимп сөнген жанартауы 
Марс бетінде Жердегі ең биік шың саналатын Эверестен бірнеше есе биік таулар 
кездеседі. 
Ертеректе Марста судың мөлшері біршама көп болса керек. Алайда ол кей беймәлім 
кұбылыстарға байланысты жоқ болған. Оған дәлел - қазіргі кездегі ғаламшар бетінде 
қалған өзендердің сағалары. Сондай-ақ, тек кана судың әрекет етуімен түзілетін 
минералдардың табылуы. 
Арнайы скафандрсыз Марс бетінде адам да, кез келген жануар да бір сәт те тіршілік 
етіп тұра алмас еді. Ғаламшар бетіндегі қысымның төмендсгі соншалық, тірі жанның 
қан құрамындағы оттегі газға айналып кете береді. Бұл дегеніміз адам 5-10 секундтың 
ішінде жан тапсырады деген сөз. Марстагы тәуліктік орташа температурасы шамамен – 
60 
0
С құрайды. Марста азон қабатының болмауы себепті, Күн шыгыстан шыға 
саласымсн ғаламшар беті адамды күйдіріп жіберетіндей радиация дозасын 
қабылдайды. 
3.  Марста азон қабатының 
болмауының адамдарға тигізер зияны 
A) Оттегі газға айналады. 
B) Үсітіп жібереді 
C) Дене қысымы төмендейді. 
Д) Қан құрамын өзгертеді. 
Е) Күйдіріп жібереді 
4.  Ертеде Марста судың көл 
болғанының дәлелі 
A) Марста биік таулардың болуы 
B) Марста темір оксидінің көп болуы 
C) Қысымның өте төмендігі 
Д) Судың әрекет етуімен түзілетін 
минералдардың табылуы 
Е) Ғаламшарда өзен сағаларының 
болмауы 
5.  Ғаламшардың қызыл түсті болуын ғалымдар немен болжайды? 
A) Минералдардың табылуы 
B) Өзен сағалары 
C) Озон қабатының болмауы 
Д) Тау массивіне ие болуы 

70 
 
 
Е) Темір оксидінің көп болуы 
6.  Марстагы орташа тәуліктік температура қанша болалы’’ 
A) - 22,7С 
B) -60С 
C) -687‘С 
Д)-37'С 
Е)-24-С 
 
3- 
мәтін
 
Музыка аспаптарында орындалатын шығармаларды аспаптық музыка деп атайды. 
Қазақтың домбыра, қобыз, сыбызғы, шертер сияқты ұлттық музыкалық аспаптарында 
орындалатын әуен күй деп аталады. Бізге жеткен ен көне күйлер - күй атасы 
Қорқыттың шығармалары. Күй - бағдарлы мазмұны бар, көркемдігі жоғары аспаптык 
жанр. Онда табиғат құбылыстары («Алатау», «Саржайлау», «Көбік шашқан»), тарихи 
оқиғалар («Ел айырылған», «Жеңіс»), халық мерекелері («Тойбастар», «Балбырауын»), 
жан-жануарлар («Аққу», «Қоңыр қаз», «Көкала ат»), аңыз-ертегілер («Мұңлық-Зарлық», 
«Қос мүйізді Ескендір»), жеке адамдар («Байжұма», «Абыл»), адам сезімдері («Қуаныш», 
«Сағыныш») және т.б. түрлі оқиғалар мен құбылыстар суреттеледі. Күйлер тақырыбы 
мен мазмұнына қарай аңыз-күйлер, тартыс күйлер, тарихи күндер, арнау күйлер, 
лирикалық күйлер, психологиялық күйлер болып жіктеледі. 
Қазактың аспаптық музыкасы XVIII ғасырдың соңында жоғары деңгейге көтерілді. Бұл 
кезде Байжұма, Баламайсан, Есжан, Байжігіт, Ұзақ, Богда, Махамбет сияқты 
күйшілердің атағы халыққа кеңінен мәлім болды. XIX ғасырда ежелгі куйшілік өнердің 
одан әрі өрістеп дамуына Құрманғазы, Дэулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Абыл, Есір, 
Ықылас, Байсерке, Қазанғап, Сейтек, Дина, Сүгір сияқты күйшілік өнердегі ірі түлғалар 
елеулі үлес қосты. 
Домбыра күйлері орындалу мәндері мен құрылымдылық ерекшеліктеріне қарай токпе 
жэне шертпе деп аталатын екі үлкен түрге бөлінеді. Төкпе күйлер тұрақты екпін мен 
өлшемде орындалады. Ал шертпе күйлер көбінесе жалғыз дауысты болып 
орындалады. 
Ежелгі түркі тектес халықтарда қобыз күйлері жыраулар өнерінен бастау алады. Бұл 
өнерді дамытуға Кетбұға, Кербала, Айрауық, Көккесене, Ықылас және Жаппас 
Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев сынды ұлы күйшілер зор үлес қосқан. 
7. ХVІІІ ғасырда халыққа кеңінен мәлім болған күйшілер 
A) Есжан, Банжігіт 
B) Тәттімбет, Баламайсан 
C) Ықылас, Айрауық 
8. Мәтін мазмұныныц реттілігі 
Д) Қазанғап, Дина 
Е) Махамбет, Даулеткерей 
1.  Домбыра қүйлерінің қүрылымлык ерекшеліктері 
2.  Күйлердің тақырыптары 
3.  Күйдің өрістеп дамуы 
4.  Күйдің жоғары деңгейге көтерілу кезі 
5.  Күй - аспаптык жанр 
A) 4,3,1,5,2 
B) 2,4,3,1,5 
9.  Ең көне музыкалық 
С) 3.1,5,2,4 
Д) 1,5,2.4,3 
Е) 5.2,4,3,1 
 
10. Күйлердің тақырыбы мен 
шығармаларды жеткізген аспап 
A) Дауылпаз 
B) Сырнай 
C) Жетіген 
Д)Қобыз 
Е)Домбыра 
11. Қорқыт пен Кербала өнеріне ортақ нұсқа 
мазмұнына қарай дұрыс жіктелуі 
A) Арнау күйлер әлеуметтік күйлер 
B) Тартыс күндер саяси күйлер 
C) Тарихи күйлер, эпостық күндер 
Д) Психологиялық, батырлық күйлер 
Е) Арнау күйлер, лирикалық күйлер 
A) Қобыз күйі 
B) Дауыс ырғағы 
C) Орындау мәнері 
Д) Домбыра әуені 
Е) Шертпе күй 
12. Шертпе күйлері қалай орындалады? 
A) Тұрақты екпінмен, қолдың тұтас сілтенуімен 
B) Тұракты екпінмен, саусақтың ұшымен 

71 
 
 
C) Жалғыз дауысты болып, саусақтың ұшымен 
Д) Тұрақты екпінмен, қолдың білегімен 
Е) Жалғыз дауысты болып, қолдың тұтас сілтенуімен 
 
4- 
мәтін
 
 
1.1465-1470 жылдяр - хандықтың құрылған емес, нығайған уақыты, халықтың өз 
тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Туптеп 
келгенде, мұның бәрі қазақ тарихының бастауын мүмкін болғанынша кейіндету 
талабының бір көрінісі ғана. Қазақ хандығының құрылуы 
ЖӨНІНДЕ 
бірден-бір дерек 
«Тарих-и Рашиди» еңбегіне сүйенетін болсақ, Қазақ хандығының негізін қалаушылар 
Керей мен Жәнібек хан Шибан әулетінен шыққан Әбілқайыр ханмен жауласуынан 
кейін оның билігінен бас тартып, Шу өзенінің бойындағы Қозыбасы дейтін қоныста 
дербес Қазақ хандығының туын көтереді. Алғаш туымыз тігілген Қозыбасы жері — 
ХІУ-ХҰ ғасыр басында өмір сүрген Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі аумақ. 
Қозыбасы атауының түп мағынасы төңірегіндегі жоталардан оқшау тұрған қозының 
басындай ғана жұмыр, аласа шоқы төбені білдірсе керек. 
2. 
Қазақ хандығы құрылғанда алдымен Керей ақ киізге оғыргызылып, хан көтеріліпті. 
Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғпны белгісіз. Одан соң Жәнібек хан амір 
жүрғізсді. Сірә, қазақ жұртының Әбілқайырды жеңіп, біржола іргеленуі Жәнібек 
тұсында болса керек, жаңа хаңдықтың өзіндік құрылымы мен заң жүйесі де осы 
Жәнібек заманында жөнге түскен сияқты. Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша 
тұлға екендігінің бір белгісі - оның халық санасында әулиеге пара-пар,- ақылды әрі 
әділетті әмірші ретінде танылуы. Ол ұлттық тарихымызда жай ғана Жәнібек хан дел 
аталмайды, Әз-Жәнібек хан деп аталады. 
3. 
Әз-Жәнібек - қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықтырған ұлы хан ғана 
емес, сол халықтың бар игілігіне ұйытқы болган асылы, ұлы әулеттің де негізін 
салушы. Қазақ Ордасының құдіретті әміршілері, қазақ халқының ұлы перзенттері 
Қасым хан, Хақ-Назар хан, Әз-Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, ұлы ғалымдарымыз 
Шоқан, қайраткер Әлихян Бокейхановтар - осы әулие Әз-Жәнібек ханның тікелей 
ұрпақтары. 
4. 
Тұғырлы көк байрағымызды аспанда желбіретіп ұстау енді келешегі кемел, білімді 
болашақ ұрпақгың еншісінде. Бүкіл дүние жүзі халықтары бүгінгі күиде қазақ халқын 
картадан ғана смес, оны жср байлығы мен экономикасы дамыган алдыңғы қатарлы 
мемлекетгердің санатыііяіі көруі - Елбасымыздың көрсген саясатыныц жсмісі. Сонау 
Қасым хан негіздеген «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім хаішың сскі жолы» жэне 
Елбасы салған сындарлы сара жолмен жүріп келе жатқан слімізде «Қазақстан - 2030» 
стратегиясының бүгінгі күнде мерзімінен бұрын орындалуы, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға 
терағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымының конферсияиясының, 2010 жылы Қысқы 
Азияда ойындарының, ЕХРО-2017 кормесінің өтуі қазақ халқының дүние жүзі 
алдындағы бірлігі жарасқан, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді. 
5. 
Мәңгілік Ел - елдің біріктіруші куші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан- 
2050» стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас 
идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел! Ол - 
барша Қазақстан қоғамының осындай ұпы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да, 
бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген 
құдіретті ұғымға сыйып тұр. 
 
13.  Қозыбасы атауының түп мағынасы 
A) Қозы өрбіткен жср болса керек. 
B) Қозынын жайылым орынын білдірсс керек. 
C) Қозының басындай ғана төбені білдірсе керек. 
Р) Қон қоздаган аласа шоқы болса керек. 
Е) Қозы көш жерден көрінгендіктен 
14. Керей мен Жәнібек хандардың тарихтағы орны 

72 
 
 
A) Отарлау саясатынан құтқарушылар 
B) Саяси бітімгерлер 
C) «Жеті жарғыны» енгізген хандар 
Д) Қазақ хандығының негізін қалаушылар 
Е) Соғыс әдіс-тәсілінің білгірлері 
15. Мәтін бойынша халық санасында ақылды әрі әділетті әмірші ретінде 
таңбаланған хан 
A) Әбілқайыр хан 
B) Әз-Жәнібек хан 
C) Абылай хан 
Д) Әз-Тәуке хан 
Е) Кенесары хан 
16. 2010 жылы Қазақстанда Қысқы Азияда ойындарының өтуі 
A) Еліміздегі өскелең ұрпақтың салауатты өмір салтын қолдайтынын дәлелдейді. 
B) Бірлігі жараскан ұйымшыл тезімді толерантты мемлекет екенін дәлелдеді. 
C) Азия жерінің ұлан ғайыр екенін дәлелдейді. 
Д) Қазақстан климатының қыскы ойындарға қолайлы екендігін дәлелдейді. 
Е) Елімізде еңбекқор жастардың көп екенін дәлелдейді. 
17. Мәтін мазмұнына сай тақырып 
A) Тәуелсіздік тірегі - тіл. 
B) Тәрбие басы - тал бесік. 
C) Рухы мықты ұлтымның ұлы 
жетістіктері. 
О) Күшті бірді, білімді мыңды жеңер. 
Е) Ел боламын десең, бесігіңді түзе! 
 
19.Өткен тарихымызға тағзым, бүгінгі 
бақытымызға мақтаныш білдіру 
идеясы 
A) «Мәңгілік Ел» 
B) «Қазақстан - 2030 стратегиясы» 
C) «Қасым ханның қасқа жолы» 
Д) «Қазақстан-2050» 
Е) «ЕХРО-2017» 
18. Мәтіндегі ойға сай мақалды 
анықтаңыз. 
A) Хан қарашасыз болмас, 
Дау арашасыз болмас. 
B) Хан екі айтса,қадірі кетеді, 
Қараша екі айтса, ары кетеді. 
C) Көргені жақсы көш бастар. 
Д) Ел ерімен, ер елімен мықты 
Е) Үят өлімнен күшті. 
20.Алашорда көсемі болған Әз-Жәнібек 
ханның ұрпағы. 
A) Әлихан Бөкейханов 
B) Хақ-Назар хан 
C) Абылай хан 
О) Шоқан Уэлиханов 
Е) Әз-Тәуке хан 
 
1161 нұсқа 
1-мәтін 
Мінез 
Мінез - саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыган, адамның табиғи 
қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-әлпеті ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы. 
Көркем мінез - адамның эстетикалық-этикалық сәні мен мәні. Бұл ретте әдептілік, ұят, 
намыс сияқты ерекше қасиеттерді атаған жөн. 
Кез келген адамды бір көргенде-ақ онын көзі, қасы, беті, кұлақ-мұрны, дене бітімі саған 
әр қилы әсер етеді. Онымен танысып, әңгімелесіп, араласып кетпей тұрып-ақ, ол 
қандай адам, сол жөнінде өзіндік пікір де калыптастырып үлгіресің. Бұл - адамды 
адамның сыртқы келбеті арқылы-ақ танып, білу қасиеті. Содан, әлдекімді бір көргенде- 
ақ: «Әдемі киінуді ұнататын сәнқой екен», «Күлкісі қандай жасанды», - деп те жатамыз. 
Әйтеуір, адамның сыртқы келбеті не сүйсіндіреді, не жағымсыз әсер қалдырады, тіпті, 
таң-тамаша да қалдырады. 
1. 
Мәтіндегі адам мінезінс көркемдік 
ұялататын қасиет 
A) Адалдық 
B) Білімділік 
C) Алғырлық Әдептілік 
Е) Еңбекқорлық 
2. 
Мәтін мазмұнына сай мақал 
A) Сырлы аяқтың сыры кетсе де, сыны 
кетпейді. 
B) Көз көрсетеді, ой танытады. 
C) Талапты ерге нұр жауар. 
Д) Жақсы болсаң- жақын көп. 
Е) Киім пішсең кең піш, тарылтуың оңай. 

73 
 
 
2-мәтін 
Марс ғаламшары туралы қызыкты деректер 
Марс — Күннен алыстығы жөнінен төртінші ғаламшар саналады. Ғаламшардың аты 
ежелгі римдіктердің соғыс құдайы Марстың құрметіне қойылған. Оған себеп 
жұлдыздың қан тустес қызыл болғандығы деп айтылады. Ғалымдардың ұсынған 
болжамы бойынша. мұндай түс ғаламшардың атмосферасында темір оксидінің оте көп 
болуымен байланысты. Өз өсінен айналуы бойынша Марс шамамен Жермен бірдей 
аиналым жасайды. Марстағы бір жыл Жердегі 687 тәулікпен пара-пар Марстың 
диаметрі Жерден екі есе кіші болса, салмағы 9 есе жеңіл. 
Марс Күн жүйесіндегі ең ірі тау массивіне ие. Оның ең үлкені - Олимп сөнген жанартауы 
Марс бетінде Жердегі ең биік шың саналатын Эверестен бірнеше есе биік таулар 
кездеседі. 
Ертеректе Марста судың мөлшері біршама көп болса керек. Алайда ол кей беймәлім 
кұбылыстарға байланысты жоқ болған. Оған дәлел - қазіргі кездегі ғаламшар бетінде 
қалған өзендердің сағалары. Сондай-ақ, тек кана судың әрекет етуімен түзілетін 
минералдардың табылуы. 
Арнайы скафандрсыз Марс бетінде адам да, кез келген жануар да бір сәт те тіршілік 
етіп тұра алмас еді. Ғаламшар бетіндегі қысымның төмендсгі соншалық, тірі жанның 
қан құрамындағы оттегі газға айналып кете береді. Бұл дегеніміз адам 5-10 секундтың 
ішінде жан тапсырады деген сөз. Марстагы тәуліктік орташа температурасы шамамен – 
60 
0
С құрайды. Марста азон қабатының болмауы себепті, Күн шыгыстан шыға 
саласымсн ғаламшар беті адамды күйдіріп жіберетіндей радиация дозасын 
қабылдайды. 
3. 
Ертеде Марста судың коп болғанының дәлелі 
А) Қысымның өте төмендігі 
В)Судың әрекстесуімен түзілетін мннералдардың табылуы 
С) Марста биік таулардың болуы 
Д) Марста темір оксидінің көп болуы 
Е) Ғаламшарда өзен сағаларының болмауы 
4. 
Ғаламшардың қызыл тусті болуын 
ғалымдар немен болжайды? 
А)Темір оксидінің көп болуы 
B)Өзен сағалары 
C)Минералдардың табылуы 
Д) Озон қабатының болмауы 
Е) Тау массивіне не болуы 
5. 
Марста азон кабатының 
болмауынын адамдарға тигізер зияны 
A) 
Күйдіріп жібереді 
B) 
Қан құрамын өзгертеді. 
C) 
Дене қысымы төмсндсйді. 
Д)Оттегі газга айналады. 
Е) Үсітіп жібереді 
6. 
Марстағы орташа тәуліктік температура қанша болады? 
А)-60'С 
B)-37’С 
C)-22,7’С 
Д)-24’С 
 
3- 
мәтін
 
Е) - 687'С 
Бақытсыз бай 
Ертеде бір бай өмір с.рді. Оның туысқаны да, баласы да - жинаған мал- мүлкі мен 
ақшасы еді. Соларды баладай мәпелеп күтетін. Бір күні ол жалшысының көңілді 
күлкісін естіп, оның үйін айналшықтап тың тыңдады. Бірақ мардымды ештеңе ести 
алмады. Ол ертесіне жалшыны түннің ортасына дейін босатпай әбден жұмысқа салды. 
Бірақ кешегі күлкі тағы қайталанды. Дегбірі қашып шыдамсызданған бай енді: "Мынау 
менің қазынамнан ұрлап жүр, сол үшін үйіне барып мәз болып жатыр,"- деген жаман 
ойға кетті. Ол жалшысының есігін бір теуіп кіріп барды. Сөйтсе, жалшысы екі баласын 
арқасына мінгізіп алып, өзі ат болып ойнап жүр екен. 
-  Ақымақ, бүгін қиралаңдап дұрыс жұмыс істемедің! Түнімен балаларыңды 
ойнатамын деп шаршайды екенсің ғой! - деп ақырды. 
-  Қожайын. осы екі балапанымды көргенде шаршау, уайым дегенді ұмытып, тыңайып, 
сергіп қалам,-деп байыпты қалпынан жазбай жауал берді жалшысы. 
-  Нагыз ақымақ екен! - деп, үйден атып шыққан бай енді: “Мен кеш кіріп қалдым ба 
екен, ол ұрлаған акшасын тығып үлгерді де, маған сыр бермей отыр сұмпайы,’’-деп 

74 
 
 
күдігінен арыла алмай-ақ қойды. 
Екінші күні жалшы таң атқанша жұмыс істейді. Бірақ ол еш реніш білдірмей үйіне 
қайтты. Бай сонынан бұқпантайлап барып тагы тың тыңлады. Құлағына шықырлаған 
акша мен сылдырлаған күміс теңгені жалшысы санап жатқандай естіліп кетті. Ол тагы 
да есікті бір теуіп кіріп барды. Екі баласын екі жагына алып рахаттанып уйықтап 
жатқан жалшысын көргенде не істерін білмей қалды. Үн-түнсіз үйден шығып кетті. 
Сонда да күдігі сейілер емес. Ертесіне жалшысының көңілді, сергек қалпы байға өзін 
мазақ қылып тұрғандай керінді. Бай ақыры: 
-  Менің казынамнан біраз қаражат жоғалды. Соны сен алдың. Себебі сен үнемі көңілді 
жүресің, тыққан акшаң болған соң көңілің тоқ боп жүр, - деді. Сонда жалшысы: 
-  Қожайын. жағдайың сорлы құлдан да жаман-ау. Күнде кешке үйімді торуылдайсың. 
Менің байлығым - екі балам мен жан жарым және денсаулығым мен қара күшім. 
Құланиектеніп таң атқаннан кеш батқанша тәңірімнен осы байлығымнан айыра көрме 
деп тілеймін. Сондықтан мен бақыттымын, көңілдімін, - деп жауап берді. 
Не дерін білмеген бай үн-түнсіз қалды, “Япырмай, шынында да мына қара құл бақытты. 
Мен сиякты қызганатын байлығы да жоқ. Байлық маган бақытсыздық үшін біткен бе? 
Басым ауырып кетті”. 
Осы күні жалшы үйіне ерте қайтты. Онын сыртынан қарап тұрган бай алдынан жүгіріп 
шыққан екі баласына қызыға карап калды... 
7. 
Байдың бақытсыздығының себебі 
A)Байлығының молдығы 
B)Кедейдің тілегі 
Д)Отбасының жоқтығы 
С)Жинаған мүлкі 
Е) Кедейдің еңбегі 
9.Байдың бойындағы қасиет 
A)Адалдық 
B)Еңбекқорлық 
C)Мақтаншақтық 
Д)Қызғаншақтық 
Е)Тәкаппарлық 
11.Әңгіменің түйіні 
A) 
Жаңа бай мақтаншақ келер 
B) 
Қайырсыз байдан қайнатқан су артық 
C) 
Бай байға құяды, сай сайға кұяды 
Д) Балалы үй - базар 
Е) Байға құл болғанша, байғұсқа ұл бол 
8.Байға күдік тудырған нәрсе 
А)Кедейдің сөзі 
В)Көңілді күлкі 
C)Шықырлаған ақша 
Д) Кедей балалары 
Е) Сылдыраған күміс 
10.Жалшының бақыты 
A)Жұмысы 
B)Ақшасы 
C)Байлыгы 
Д) Қазынасы 
Е) Балалары 
12.Кедейдің тілегі 
А) Бар байлығымнан айырма 
B)Мол байлыққа жолықгыр 
C)Өміріме жеңілдік бер 
Д) Байдың құлдығынан құтқар 
Е) Жақсы жұмыс бер 
4- 
мәтін
 
 
1. 
Бабаларымыз төрт түлікке ерекше көніл бөлген. Қайда болмасын, бірін- бірі 
танысын-танымасын, кездесе қалған қазақ «мал-жан аман ба?» дел амандык-саулық 
сұрасқан. Төрт түлік малдың ішіндегі ең қасиеттісі түйе болып есептелтен. Ол қырық 
күн шөлге шыдамды, жук артса - көлік, жесе – ет, ал жүні киімге жараған. Қазақтар 
түйенің жүнінен түйе жүн шекпендер киген. ол жеңіл әрі жұмсак сырт киім болған. 
Түйе өзінін өсу жолында бота, тайлақ, буыршын, буырлыш, науша, бұзбаша, інген, атан, 
бура деп аталады. 
2. 
Қазақтың қасиетті малдарының бірі - жылкы. Оны құлын, жабағы, тай, құнан, байтал, 
дөнен, бесті, бие, ат, сәурік (сүйрік), айғыр деп, қасиеттеріне қарай жорға, сужорға, 
жуйрік, тұлпар, қазанат, сәйгүлік. дулдул арғымақ деп атаған. Жылқы малын аса 
жоғары бағалаған қазақтар оны үлкен ас-тойларда жарысқа салып, бас бәйгесіне мол 
дүние беретін болған. Ер азаматтарға жасалатын сыйдың да үлкені ат мінгізіп, шапан 
жабу болған. Жылқының жүрісіне дейін атаулары болған. Мысалы, аян журіс, жорға 
жүріс. жортақ журіс, бүлкек желіс, бөкен желіс, шоқыта жүру, шабыс. Оның түсі де 
әртүрлі теңеулермен сипатталған: торы, күрең, жирен, ақбоз, боз, көк, шұбар т.б. 
3. 
Сиыр малы момакан, қазақтар үшін көбінесе тамакка жараған, ет, сүт, айран, қаймақ, 

75 
 
 
май, құрт, ірімшік т.б. осы сйырдың берген берекесі болған. Сйырды кейде көіпке де, 
егіске де пайдаланып отырған. Жалпы, қазақтар сиырды киімге жаратпаған, қонакка 
сыйға тартпаған. тіпті түске кірсе де ауыртпалық деп жорыған, тіпті қазақта ебедейсіз, 
икемсіз әрі денелі адамды «сиырдай» деп, сөйлемейтін адамды «аузын буған егіздей», 
«мыңқыған бұзау сияқты» деп мазактайтын тіркестер қолданылады. Сиыры жоқ үй ас- 
ауқаты жұтаң үй болып есептелген. Сиырды жасына қаран: бұзау, торпақ, тана, 
тайынша, қашар, құнажын, дөнежін, сныр, огіз. бұқа деп атаған. Түйе мен жылқыны, 
өгізді көлік ретінде пайдалапады, шанаға, арбага, мапға жегсді, салт та мінеді. 
4. 
Қой - төрт тұлік малдың ішіндегі қазақтың ең сүйіктісі десе де болады. «Қойдың сүті - 
қорғасын, қойды құртқан оңбасын» дейтін қазақтың қой өсіруге ынта-ықыласы мол- 
ақ. ешкі де қазақтар үшін өсімтал малдың бірі болғандықтан қайрлы. Ешкінің еті жеңіл 
әрі сіңімді, сүті аса 
Ешкінін бүкіл отарды бастап, жайылымға апарып, әкелетін өзіндік өзіндік ерекшелігі 
бар.Дегенмен ешкіні қонаққа бөрте шыбын серке бөледі. 
5. 
Ырымшыл қазақтар өзі қадірлейтін төрт түлік малдың басын басқаға бермеген, онда 
мал көбеймей калады деп есептеген. Еңбекқор қазақ халқы мал өнімдерін өте орынды 
пайдаланып отырган. Шаруашылықта қолданылатын заттар - жылқынын жалынан, 
кұйрығынан жасалатын арқан сиыр мүйізінен жасалатын тарақ, қой жүнінен 
жасалатын киіз, текемет, тоқылған сырт киім, түйе жүнінен тоқылған шекпен т.б. аса 
жоғары бағаланған. Тіпті түйенің шудасын да қайнатып. емге пайдаланған. Мал 
осындай аса кұнды болғандықтан, қазақтар өз перзенттерін де «қүлыным, қозым, 
қошаканым, ботам» деп, айналып-толғанып, еркелетіп отырған. 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: