Жануарлар экологиясы
Экологмялық факторлардың әсер етуінің негізгі
жүктеу/скачать 12,6 Mb. Pdf көрінісі
|
жануарлар экологиясы
| Экологмялық факторлардың әсер етуінің негізгі
заңдылыктары Қоршаған ортаның факторларының тірі ағзаға тигізетін эсерінің мөлшері фактордың күшіне (сандык көрсеткішіне) байланысты. Әрбір фактордың тірі ағзаға қолайлы әсер ететін, ағзаны қолайсыздандырып жаурататьш жэне ағзаның төзімділігінің шегінен асатын мөлшері бар. Фактордың әсер ету мөлшері қолайлы деңгейде болса ағзаның тіршілік әрекеті қалыпты жағдайда жүріледі. Бүл мөлшер қолайлы белдем делінеді. Фактордың сандык мөлшері қолайлы белдем мөлшерінен азайып, не көбейсе ағзаның тіршыік жағдайы нашарлап мазасызданады, жаурайды. Бүл - беймазалық белдем. Фактордың сандык көрсеткіші өте азайып немесе өте көбейіп кетсе ағза ол фактордың әсеріне одан эрі қарай төзе алмай өлімге ұшырайды. Фактордың эсерінің бұл мөлшерін төзімділіктің иіегі дегі атайды (7- сурет). Фактордың мөлшері өте аз болуына да, өте коп болуына да ағза төзе алмайды. Бүдан төзімділіктің жоғарғы жэне төменгі деген екі шегі барын білуге болады. Мысалы тундраның ақтүлкісі +30°С жылылықта (жогарғы шек) бастап -55 °С суықгыкка (гөменгі шек) дейін төзе алады. Экологиялық факторлардың сандық мэнінің азайып, көбейіп ауыткуына агзалардың төзу кабілеті экологиялық валенттілік немесе тезімділік (толеранттылық) деп аталады. 10 1 - сурст. Э хояолш ш к фахторяшс Ф р х ш аі м ея о к н к м е р « у ю ш ц қ д н щ ар а Бзтхкшжги [В^А. Р а д п і ш (1977) бойштіяа] 1 сурет § Экологиялық фактордың қаркыны мен оньщ әсер ету нәтижесінің арабайланысы [ВА. Радкевич (1977) бойынша] Факторлардың төменгі жэне жоғарғы мэнінің аралық айырмашылығы төзімділік белдемін құрайды. Жоғарыда айтылған актүлкінің төзімділік белдемі +30°С-тан -55°С аралығында болғандықтан актүлкі ортаның темп ерату расыны ң 85°С-тық ауыткуына төзе алады. Яғни ақгүлкінің температураға төзімділік белдемінің ауқымы кең (85 °С). Төзімділік белдемінің ауқымы кең ағзалар эврибионттар деп аталады . Егер төзімділік белдемінің аукымы тар болса стенабионттар тобын қүрайды Мысалы жылы суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы шаянның бір түрі температураның 6°С-қа ғана ауытқуына (+23 °С-тан +29 °С аралығында) төзе алады. Температурасының кең ауқымда ауытқуына төзімді агзалар эвритермділер, гар ауқымда ауытқуына төзімділер - сгенотермділер деп аталады. Сол сиякты кысымға байланысты атағанда - эврибат, стенобат; тұздылыкка төзімділігіне байланысты атағанда — эвригалиндер, стеногалиндер делінеді. Қандай бір түрдің төзімділік шегінен факіордьщ мэндік деңгейі артылып кетсе (немесе жетпей калса) ондай фактор шектеуші факторға жатады. Басқа факторлар ағза үшін қолайлы болғанымен бір ғана фактор төзімділіктің төменгі шегінің деңгейіне жетпесе немесе жоғаргы шегінің деңгейінен артылып кетсе агзаның тіршілік етуін шектей алады. Түрдің географиялық таралу аймагының аумағы шектеуші фактордың әсеріне байланысты. 11 Тарихи дамуының (эволюция) кезевдерінде жануарлар қоршаған ортаның эртүрлі факторларына біртіндеп бейімделеді. Бейімделу ғылыми тілде жүктеу/скачать 12,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|