Жаратылыстану-математика

1. Биологияның мәселесі оған географиялық көзқарас (аспект).

2.Дәстүрлі немесе натуралистік биология.

1.Жер планетасында тіршіліктің пайда болғанына 3 млрд жылдан асты. Қазіргі заманғы биология – бұл тірі организмдер туралы ғылымдардың жиынтығы, бұрын өмір сүрген және қазір жер бетіндегі тірі ағзалардың әр түрлілігі туралы, олардың құрылысы мен қызметі, тегі, таралуы мен дамуы, бір-бірімен және өлі табиғатпен байланысы туралы ғылым. Тірі табиғатты түсінуге алғаш рет жүйелі түрде ұмтылғандар антика заманының дәрігерлері Гиппократ, Гален, грек философы Аристотельді жатқызуға болады. Зерттеу үлгілріне байланысты биологияны вирусологияға, бактериологияға, ботаникаға, зоологияға және антропологияға бөледі.

ХХ ғасырдың екінші жартысында биология өз объектілері мен құбылыстарын зерттеудің молекулярлық деңгейіне шықты, жаратылыстану ғылымы бірыңғай Табиғатты оның барлық көріністерімен бірге зерттейтін біртұтас ғылымның бейнесіне ие болды. Биология тіршілікке барлық жағынан қатысты, оның жалпы және жекелік заңдылықтарын анықтайды. Биологияның дамуы негізгі үш кезеңді қамтиды.

1. Систиматикалық (К.Линней).

2. Эволюциялық (Ч.Дарвин).

3. Микро әлем биологиясы (Г.Мендель). Бұлардың әрқайсысы тірі әлем туралы түсініктің, биология көзқарасы өзгеруімен, биологиялық парадигмнің (жіктелудің) ауысуымен байланысты.

2. Дәстүрлі биологияның зерттеу обьектісі өзінің жаратылыстық қалпындағы тірі табиғат болды және бола береді. Ал натуралистік биология деп аталған дербес ғылымның қалыптасуы ХУІІІ-ХІХ ғасырларға келеді. Биологияның әдістері табиғат құбылыстарын тиянақты бақылау және бейнелеп жазу болды. Ал басты міндет оларды топтастыру. Натуралистік биология тарихының бірінші кезеңі сол жануарлар мен өсімдіктерді топтастырумен есте қалды. Дәстүрлі биологияның қалыптасуы – бұл табиғатты зерттеудегі кешенді немесе жүйелі тәсілдің тууы.

Бекітуге арналған сұрақтар.

1.Биологияның зерттеу объектісі

2.Тірі табиғатты түсінуге алғаш рет жүйелі түрде ұмтылған ежелгі ғалымдар...

3.Зерттеу үлгілеріне қарай биология қандай салаларға бөлінеді

4.Қазіргі биология қанша жануарларды тауып сипаттап жазды

5.Биология дамуының үшінші кезеңі қалай аталады

6.Натуралистік биологияның бірінші кезеңі несімен есте қалды

Әдебиеттер: 1. 161-166 б.б.
№ 10 дәріс.

Тақырыбы:Жаратылыстанудағы биология.

Мақсаты:Тірі және өлі табиғаттың барлық объектілері құрылысы жағынан оларға кіретін элементтердің құрылыстық құрылымдық деңгейлердің иерархиялық байланыстық жүйелі екенін көрнекі түрде түсіндіру. Биосфера мен экологияның байланысын тереңдете ұғындыру

Дәріс мазмұны:

1. Тіршіліктің түрлері мен деңгейлері.

2. В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі және экология.

1. Тірі және өлі табиғаттың барлық обьектілері құрлысы жағынан оларға кіретін элементтердің, яғни құрлыстың құрылымдық деңгейлерінің иеархиялық байланыстағы жүйелері болып табылады. Олардың ішіндегі ең қарапайымдары физиканы танып-білу саласына жатады, бұлар – электрондар, протондар, басқа қарапайым бөлшектер. Одан әрі атомдық деңгейлер, молекулярлық деңгейлер кетеді. Оларды зерттеумен физикада, химияда шұғылданады. Молекулярлық деңгейден соң субмолекулярлық деңгей келеді – бұл молекулалардың жұмысын бірыңғай бүтін ретінде зерттеу деңгейі: осылайша әрі қарай ағзалармен олардың қауымдастығының деңгейіне дейін. Биожүйелердің құрылымдық деңгейлерін топтастыру қарапайым бөлшектерден басталып, атомдар, молекулалар, макромолекулалар, макромолекулалар кешендері т.с жалғасады.

2. Биосфера гректің тіршілік деген сөзінен шыққан – жер шарындағы тірі организмдер таралған аймақ. Биосфера жер бетін, литосфераның 2-3 км тереңдігін, гидросфераны, атмосфераның төменгі 10-12 км бөлігін қамтиды. Тірі организмдердің ең көп тіршілік ететін аймағы – гидросфера, құрлық беті және атмосфераның жерге жанасатын бөлігі. 1919 жылы В.И.Вернадский «тірі затқа» берген анықтамасында: «Мен тірі затты өсімдіктер мен жануарлардың, оның ішінде адамды қоса алғандағы барлық организмдердің жиынтығы», - деп түсінемін деп жазып, ол тірі организм дегеніміз қуатты айналдыратын механизм деп атады. Биосфера 4 млрд жыл бұрын пайда болды. Саналы адам алғашында табиғатпен келісіп өмір сүрді, табиғаттан өзіне қанша өмір үшін қажет зат керек болса, соны ғана алды. Биосфераның қалыптасуы мен өмір сүруінің негізгі факторы көп жақты трофикалық байланыс болған және болып қала береді. В.И.Вернадский еңбектерінің адамзат үшін орасан мәні зор, олардың нәтижесінде экология таза биологиялық саладан тек қана ғылыми – жаратылыстық емес, фиолософиялық та мәні бар ғылым аралық салаға айналды.

Бекітуге арналған сұрақтар.

1.Қазіргі заманғы биологияның даму тенденциялары қандай?

2.Биожүйенің құрылымдық деңгейлерінің ең төменгі сатысы.

3.Тірі организмдердің ең көп тіршілік ететін аймағы.

4.В.И.Вернадскийдің «тірі заттар» деген ілімінің мазмұны.

5.Биосфера қашан пайда болды?

6.Ноосфера ұғымына түсінік беріңіз.

Әдебиеттер: 1. 179-183 б.б., 200 бет.
№ 11 дәріс.

Тақырыбы: Эволюция теориясы.

Мақсаты:Тірі табиғат үшін эволюциялық даму – ажырамайтын және ерекше қасиеті екенін айтып, оның Дарвин жасаған эволюциялық теорияға сәйкес қозғаушы күштерін және эволюциялық биологияның бүгіні мен болашағына тоқталу.

Дәрістің мазмұны:

1.Эволюция процесінің ұғымы.

2.Тіршіліктің эволюциялық дамуы.

Тірі табиғат үшін эволюциялық даму – ажырамайтын және ерекше қасиеті. Дербес ғылым саласы – эволюциялық биология қалыптасты. Эволюциялық биология ғылымы тірі организмдердің өзгеруі мен даму заңдылықтары, дамуға қозғаушы күштері мен себептері туралы ғылым. Эволюция теориясы бойынша барлық тірі организдердің әр түрлілігі бір-бірімен байланысқан үш фактордың: тұқымқуалаушылық, өзгергіштік және табиғи сұрыптау.

Дарвин өз теориясын кәдімгі натуралист болып жасады: оның ілімі – тірі табиғат оның әр түрлі көрініс-құбылыстарды жан-жақты зер салып, ынта қойып бақылауының жемісі, өйткені ол кезде ағзалардың химиялық құрамы мен заттар алмасу процестері туралы шамалы білімдер ол үшін аса маңызды болған жоқ. Дарвиннің кейін біртұтас теорияға айналған басты идеясы – табиғи сұрыптау идеясы туу үшін тек болжамдар мен суреттемелер жеткілікті болып шықты. Дарвин 1859 жылы «Түрлердің табиғи сұрыптау арқылы пайда болуы» еңбегін шығарды. Мұнда ол органикалық әлемнің эволюциясының негізгі факторлары мен себептерін ашты. 1871 жылы Ч.Дарвин «Адамның пайда болуы мен жыныстық сұрыптау» еңбегінде адамның маймыл тұқымдылардан шыққаны туралы гипотезасын жасады. Ол органикалық әлемнің эволюциясы жоғарыда айтып кеткен 3 негізгі фактордың: тұқымқуалаушылық және табиғи сұрыптаудың әсерінен болатындығын көрсетті. Өзгергіштік организмдердің құрылымдарындағы жаңа қасиеттері мен функциялардың қалыптасуына әкеледі. Тұқымқуалаушылық оларды тұрақтандырады. Түрлер арасындағы өмір сүруге деген күрес кезіндегі табиғи сұрыптаудың нәтижесінде табиғи ортаға қалыптаса алмағандары жойылады. Сонымен Дарвин органикалық әлем эволюциясының негізгі қозғаушы күштерін ашып берді және жаратылысты – ғылыми тұрғыдан биологиялық түрлердің дамуын түсіндірді. Табиғи сүрыптау эволюциялық өзгерістерді бағыттайтын негізгі фактор болып табылады. Тек ол ғана тірі организмдердің дамуының тарихи магистральды бағытын анықтайды. Тірі организмдердің, қоршаған ортада тірі қалу және тұқым қалдыру мүмкіндігін қалыптастырады. Табиғи сұрыптаудың нәтижелері, тіршілік иелерінің әр кезеңдерінің ауысу кезінде байқалады. Сұрыптау объектісіне тіршілік иесінің жеке түрлері қатысады. Сұрыптаудан өткен жеке түр популяциясының генофондына өзінің үлесін қосады. Популяция – (латын сөзі – адамдар, халықтар) өсімдіктер мен жануарлардың бір түріне жататын жекелеген организмдердің белгілі-бір территорияға шоғырланған жиынтығы. Олар өздерінің өмір сүру кезеңдерінде көптеген ұрпақ шығарып көбейеді. Популяция – түрлердің эволюциялық дамуындағы элементар бірлік. Сұрыптауға тіршілік иесінің барлық белгісі мен қасиеттері кірістіріледі. Ол дербес тіршілік иесінің барлық даму сатысына қатысып тіршілік иесінің тірі қалу мен тұқым қалдыру мүмкіншілігін күшейту бағытында жүреді. Барлық айтылғандарды тұжырымдасақ: эволюцяның дамуы нәтижесінде тірі қалдыру мүмкіншілігін жасайтын генетикалық және т.б. белгілер осы тіршілік иелерінң бір ұрпағынан екінші ұрпағына өткен сайын көбейіп, осы түрдің негізгі даму бағытын анықтап отырады.

Эволюция дегеніміз – тірі организмдердің бағытталған тарихи өзгеру процесі. Эволюциялық биологияның ғылым ретіндегі бейнесі білімдердің екі бағытын біріктіру нәтижесінде қалыптасты: эволюциялық ілімнің өзін және басқа ғылымдар тарапынан оның механизмдеріне қатысты алынған білімдерді. Эволюциялық биологияның мазмұны үнемі кеңейе түсуде. Қазіргі кезде ғалымдар эволюциялық процестерді молекулярлық – генетикалық деңгейде зерттеуде. Классикалық антропогенз адам мен табиғаттың біртұтастығын зерттейді. Жануарлар үшін сұрыптау – эволюцияның негізгі факторы болса, адам үшін оның маңызы – генофонды сақтауда, адам денсаулығына теріс әсер ететін мутацияларды болдырмау. Табиғи сұрыптау қазір адамда негізінен клетка деңгейінде жүруде. Мәселен, көбіне сәбилер генетикалық сау клеткалардан келеді. Адамның орташа өмір ұзақтығы артты. Ер адам миы 1400 см3, әйелдерде 1270 см3. Қазіргі заманғы биологтар мен антропологтар тұжырымдауы бойынша адамның түр ретіндегі биологиялық эволюциясы тоқталды. 30-40 мың жыл бұрын адамның бет-бейнесі өзгеруі тоқталды. Енді эволюцияның негізінде интелекттің дамуы мен іс-әрекеттің мақсаттылығы жатады. Адам өмірінде генетикалық информация әлеуметтік информацияға жол беруде деп болжануда.

Өсімдіктер әлемі тірі табиғаттың бір бөлігі. Микроскоп арқылы көрінетіндерді қосқанда қазір ғылымға 500 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда жоғары сатыдағы өсімдіктің саны 5000-нан астам. Климатына байланысты Сахарада 300-дей түрлі өсімдік өссе, Бразилияда 40000 түрлі өсімдік өседі. Таралуымен қатар өсімдіктер өмірінің ұзақтығы да әр түрлі, мысалы, жүзім 80-100 жыл өмір сүрсе, емен 1000 жыл өмір сүреді. Қазір адам қолдан өсіретін мәдени өсімдіктердің 20000-дай түрі бар. Соның ішінде бидай отаны – Иран мұнда б.д.д. 6,5 мың жыл бұрын егілген. Күздік бидайдың 160, жаздықтың 150 түрі ТМД-да егіледі. Күріш – Оңтүстік-Шығыс Азияда – 22 түрі бар. Жүгері – майс – Орталық және Оңтүстік Америка оның отаны. Ең алғаш жүгері Азияда Түркияда өсірілді. Картоп – Перуде, оны папа деп атайды. Алма Қазақстанның Алатауында - 1908 жылы Германиядағы Мангеймде, 1961 жылы Эрфурт көрмесінде алтын медаль алды. Дүние жүзінде алманың 78 түрі бар, Алматыда 20 түрі өседі.

Бекітуге арналған сұрақтар:

1.Эволюциялық биология не туралы ғылым?

2.Барлық тірі организмдердің әр түрлілігі қандай үш факторға байланысты?

3.Дарвин эволюция теориясын кәдімгі натуралист болып жасауының себебі неде?

4.1859 жылы Дарвиннің қандай еңбегі шықты?

5.1871 жылы Дарвиннің қандай еңбегі шықты?

6.Эволюция теориясы бойынша өзгергіштіктің нәтижесі қандай?

7.Эволюция теориясы бойынша тұқым қуалаушылықтың нәтижесі қандай?

8.Табиғи сұрыптаудың нәтижесі қандай?

9.Популяция дегеніміз не?

10.Эволюция дегеніміз не?

Әдебиеттер: 1. 170-176 б.б., 7. 370-380 б.б.
№ 12 дәріс.

Тақырыбы: Жер туралы ғылымдар.

Мақсаты:Осы кезге дейін алған білімдері негізінде география ғылымының мәні мен міндеттерін терең ұғындыру. Осы негізде жер қабаттары туралы айтып олардың өзара байланыстарын түсіндіру.

Дәрістің мазмұны:

1. География – географияның мәні мен міндеттері.

2. Жер ғаламшары. Жер қабаттары.

1. География – гректің ge – жер, grapho – жазамын деген сөздерінен шыққан. Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырда өмір сүрген грек ғалымы Эратосфен жерді сипаттауға арналған еңбегін «География» деп атаған. География адамзат ойының қалыптаса бастаған кезінде пайда болған. Алғашқы географияляқ көзқарастар ежелгі мәдениеті дамыған Египет, Месопатамия, Үнді және Қытай халықтарында біздің эрамызға дейінгі көптеген 100 жылдар бұрын айтылған.

Географиялық білімдерді алғаш рет жүйелеу антика заманында (VII-I ғасыр б.э.д.) кезде басталған. Осы кезде-ақ Жердің планета ретінде негізгі қасиеттері, формасы, мөлшері оның әлем кеңістігіндегі орны туралы белгілі болған. Байқағанымыздай географияның терең тамыры бар. Бірақ оның дамуының кезеңдерінде мазмұны әр түрлі болды. Міне сондықтан да географияны ежелгі де, бір уақытта жас ғылым деп те атаймыз. Қазір география өткен кезеңдердегіден мүлдем басқа мәселелерді де шешеді. Көптеген уақыттар бойы ол танымдық – сипаттамалық ғылым болып, оның міндеті тек қана бұрыннан белгісіз елдер мен жерлерді ашып, оларды сипаттап жазу ғана болды. Географияның бұл бағытының нағыз шарқтаған кезі XV-ғасырдың ортасынан XVII-ғасырдың ортасына дейінгі кезең болды. Бұл кезең – ұлы географиялық ашулар кезеңі деген атқа ие болды. Міне осы кезде адам біздің планетамыздың беткі құрылысы, ондағы материктер мен мұхиттар, олардың бір-бірімен салыстырғандағы орналасуы туралы білді. Алынған мәліметтер бойынша карталар жасалды.

Нағыз географиялық ғылыми зерттеу жүргізу XVII-ғасырдың екінші жартысынан басталды. Міне осы кезде материктердің ішкі бөлігі зерттелді, Антарктида ашылды, дүние жүзін айналып шыққан саяхаттар жасалды. Жекелеген елдер мен аймақтардың елтану бағытындағы сипаттамалар жасалды, ғылыми географиялық қоғамдар ұйымдастырылды.

Әсіресе XIX-ғасырдың екінші жартысында практикалық мақсаттар үшін зерттеулер жүйелі түрде көп жүргізілді. Географияның осы даму кезеңінде ол енді тек жеке мәліметтер мен құбылыстарды ғана сипаттап жазып қойған жоқ, оларға ғылыми түсінік те берді. Жер планетасы туралы білімдердің молайғаны соншалық бұл ғылымның өз алдына жеке ғылыми салалары климотология, океаналогия, геоботаника т.б. бөлінді. Қазіргі география – бұл үлкен ғылымдар жүйесі. Онда екі басты сала: физикалық география және экономикалық география бөлінеді. Физикалық географияның зерттеу объектісі – біртұтас географиялық қабық. Географиялық қабық деген түсінікті А.А.Григорьев ұсынған, физис грекше – табиғат, экономия грекше – шаруашылықты басқару. Физикалық география жалпы және аймақтық салалардан тұрады. Жалпы физикалық география жер беті табиғатының бүкіл Жер шарына тән жалпы заңдылықтарын зерттеумен айналысады. Ал аймақтық физикалық география жер беті табиғатын жеке бөліктерге (материктерге, материк бөліктеріне, елдерге) бөліп қарастырады.

Географиялық қабық күрделі материалдық жүйе. Ол атмосфераның төменгі қабатын, бүкіл гидросфераны және литосфераның жоғарғы қабатын немесе биосферамен бірге олардың арасындағы зат пен энергия айналымынан пайда болған қабық. Географиялық қабық барлық жерде бірдей емес, ол әр түрлі дәрежедегі табиғат кешендерінен тұрады. Мұны географиялық қабықтың синонимі сияқты алынған ландшафтылық қабық деп те атайды. Географиялық қабықтың басқа қабықтардан бөлек өз бетінше өмір сүруі мен сапалық ерекшелігін С.В.Калесник мыналардан көрсетеді: 1) тек қана географиялық қабықта күн энергиясы түгел шоғырланады; 2) тек географиялық қабықта эндогендік және экзогендік күштердің өзара күресі үздіксіз жүріп жатады; 3) тек географиялық қабықта ғана заттың 3 күйін түгел кездестіруге болады; 4) тек географиялық қабықта ғана топырақ жамылғысы түзіледі; 5) тек географиялық қабықта ғана табиғат компоненттерінің зоналылық заңдылығы көрінеді; 6) тек географиялық қабықта ғана тіршілік шоғырланған.

Географиялық қабықты зерттегенде ертеден келе жатқан картографиялық, салыстыпмалы географиялық, тарихи әдістермен қатар жаңа математикалық, модельдеу, аэро әдіс, геофизика, геохимия, космостық әдістер қолданылады. Қазіргі географияның міндеті табиғат пен адам қоғамының арасындағы байланысты терең зерттеп, табиғатты қорғап және оны тиімді пайдалану шараларын жүзеге асыру міндеті тұр.

2. Жер Күннен қашықтығы жөнінен Меркурий мен Шолпаннан кейінгі үшінші планета.

Жер қабаттары: биосфера, гидросфера, криосфера, литосфера, атмосфера. Бұл қабаттар өзара байланыста болады. Бұларда алуан түрлі физикалық, химиялық, биологиялық процестер өтеді.

Жер бұдан 4,6 млрд жыл бұрын пайда болған. Жердің ақиқат формасының шартты атауы – геоид, бұл атауды 1873 жылы неміс ғалымы И.Листинг ұсынған, геоид аударғанда жер тәрізді деген мағына береді. Геоид беті тыныш тұрған мұхит бетімен сәйкес келеді. Жердің формасы мен мөлшерінің географиялық маңызы өте зор. Жердің шар тәрізді формасы – Жер бетіне түсетін Күн сәулесінің бұрышын экватордан полюске қарай азаюына соқтырады. Жер радиусы 6,3 мың шақырым. Массасы 6 * 21 тонна, тығыздығы 5,5 гр см3. Жердің беткі ауданы 510 млн шаршы шақырым, оның 361 млн ш.ш. дүние жүзілік мұхит, ал 149 млн ш.ш. құрлық немесе 29%.Жердің мөлшері мен тығыздығы байланысты. Ол жер планетасының массасын анықтап береді. Жердің мөлшерінің зор болуы планетаның өз маңында жеткілікті түрде қалың және тығыз атмосфера ұстап тұруға мүмкіндік береді. Жер атмосферасында азот 78%, оттегі 21%. Атмосфера тропосферадан – 9-17 шақырым (орташа 11 шақырым) бұл ауа райының «фабрикасы», стратосферадан – 55 шаықырымға дейін ауа райының «қоймасынан» және 80 шақырым биіктіктен жоғары ионосфера – ауа сирек азот пен оттегі иондар күйінде электрмен зарядталған болады. 800-1000 шақырым биіктікте шашырап тару зонасы орналасқан.

1.География ғылымы қашан пайда болған?

2.Географиялық білімдердің алғашқы жүйеленген уақыты?

3.География ғылымы алғашқы даму кезеңінде қандай қызмет атқарды?

4.Танымдық-сипаттамалық географияның шарықтаған кезеңі...

5.Ұлы географиялық ашулар кезеңі?

6.Нағыз географиялық ғылыми зерттеу қай кезден басталды?

7.Қай кезеңде не себепті география ғылымы қарқынды дами бастады?

8.Біздің заманымыздан бұрынғы III ғасырда өмір сүрген «География» деген еңбектің авторы?

9.География ғылымы қанша үлкен саладан тұрады?

10.География ғылымының ең ескі зерттеу әдістерінің бірі

Әдебиеттер: 4. 7-12 б.б.
13 дәріс.

Тақырыбы: Геология.

Мақсаты:Жерді зерттейтін ғылымдардың бірі геологиямен тереңірек таныстырып, жер қыртысының литосфералық тақталары туралы мәліметін беріп, геологиялық жыл санау схемасын көрсету.

Дәрістің мазмұны:

1. Геология объектілері мен әдістері.

2. Литосфералық тақталар тектоникасы.

3. Геохронологиялық шкала.

Геологиямен қатар Жерді зерттейтін ғылымдар физикалфқ география т.б. Олардың әр қайсысының өзіндік зерттеу әдістері мен мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады.

Геология Жер қыртысының құрамы мен құрылысын және оның терең қойнауында жүріп жатқан эндогендік процестердің өзіндік ерекшеліктерін зерттей отырып, Жердің өткен тарихын қалпына келтіру арқылы, оның даму заңдылықтарын анықтайды немесе геология жердің жаратылысын, құрылысын, құрамын және эволюциялық дамуын зерттейді. Геология жер қойнауында кездесетін алуан түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды.

Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне, физика, химия, математикаға көбірек сүйенеді. География мен геология ғылымдарының расындағы тығыз қарым – қатыныс өте ертеден келе жатыр. Әсіресе эндогендік (жер астылық) және экзогендік (жер үстілік) процестердің нәтижесінде пйда болатын жер бедері пішіндері мұның дәлелі. Жер бедерін зерттейтін ғылым – геоморфология геология мен географияның екеуіне де бірдей ортақ. Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі. Жер қыртысының құрамын зерттейтін пәндер – минерология, петрография («петрос» гр. – жартас), метология («метос» - тас) болып саналады. Жер бетінде және жердің ішкі қабатында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс тұрғысынан зерттейтін ғылым – динамикалық геолгия деп аталады.

Ол геотектоника, сейсмология және вулканологияға ажыратылады. Пайдалы қазбалар туралы ілім әр түрлі кен орындарының жаратылысын, орналасу заңыдылықтарын, өзіндік формаларын, өндірістік қажеттіліктерін зерттейді.

Геологияның зерттеу әдісері. Ағылшын ғалымы Ч.Лайель: «бүгінгі өмірді зерттеу, өткен өмірдің тарихын түсінудің кілті». Бізге белгілі бұрынғы болған оқиғалар қайтадан қайталанбайды. Қазір Лайель ойын жаңа мағынада, тарихи салыстырмалы зерттеу әдісі ретінде қолданады. Жер қойнауын зерттеу әдістері: 1) геологиялық зерттеулердің ішіндегі ең негізгісі – жер қыртысын құрайтын заттарды тікелей бақылау және талдау арқылы жан-жақты зерттеу. Жер қыртысын құрайтын заттар тау жыныстары түрінде табиғи жағдайда жер бетіне шығып жатады. Ал жердің ішкі қабаттарының құрылысын жыра, корьерлер, шахталарды зерттеп қарастырады. Ең терең шахта 4 км Үнді және Оңтүстік Африка Республикасында, өте терең бұрғылау жұмыстары кола түбегінде 12 км-ге жетті. Терең жер қабатын табиғи скважиналарды зерттеу арқылы – ол кимберлит түтіктерін зерттеп білуге болады. Олармен бірге кездесетін алмас кристалдары жердің ішкі 200 км тереңдігінде пайда болады.

2) Аэрофотогеологиялық және космогеологиялық зерттеу әдістері.

3) Геофизикалық – жердің терең қабаттарын зерттеуде кең қолданылады. Олардың өзі де бірнеше түрлі:

4) сейсмикалық, 5) магнитометриялық т.б. Олар жер қыртысындағы заттардың физикалық қасиеттерін зерттейді. Тау жыныстары тығыздығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тез таралады. 6) Гравиметриялық әдіс – дененің жерге тартылу шамасының жер бетінде әр түрлі болатындығына негізделген. 7) Геотермиялық, 8) геохимиялық, 9) математикалық – табиғи процестерді математикалық модельдер арқылы зерттеу, математикалық статистика т.б. Бұлар теориялар мен гипотезаларды тексеруге көмектеседі.

10) Палеомагниттік зерттеу жұмыстары «Литосфералық тақталар тектоникасы» туралы теорияны дамытуға көп пайдасын тигізуде.