4 Сурет. Ацетилендегі π-электрондардың цилиндрлік бұлты.
Алынуы. Өндірісте ацетиленді кальций карбидінен алады.
СаС2+2НОН Са(ОН) 2+С2Н2+Q
Тимді өндірістік әдіс – метанды 1400 0С- та электр тоғын қолданып крекинглеп алу әдісі :
1400 0С
2СН4 С 2Н2+3Н2
Алкиндерді лабораторияда мына төмендегі әдістермен синтездейді.
1,2-Дигалогенді алкандардан галогенді сутекті бөлу :
КОН
СН3-СНВr – СН2Вr СН3-С≡СН+2НВr
1,2-дибромпропан Пропин
Екі бромды туындыны олефинді алкинге түрлендіру реакциясы болып саналады. Мұндай реакция, галогеннің екі атомы бір көміртек атомында болса да жүруі мүмкін :
КОН
СН3-ССІ2 – СН3 СН3 -С≡ СН +2НСІ
Ацетиленнің қасиеттері.
Таза ацетилен түссіз, иссіз, ауадан аздап жеңіл, суда нашар еритін газ. Ацетиленнің ауамен немесе оттекпен қоспасын жаққанда қатты қопарылыс береді.
Химиялық қасиеттері. Алкиндердегі сутек атомы аса қозғалғыш болғандықтан өте активті. Ол сутек атомын протон күйінде бөледі де карбанионды ионға түрленеді. Сутек атомын бөлу үшін күйдіргіш сілтілер, не сілтілік сеталдар және металл –органикалық қосылыстар сияқты агенттер қолданылады.
Күйдіргіш калийдің қатысуында ацетилен кетондарға қосылады:
OH
KOH
СН ≡ СН + СН3 – C - СН3 СН3 – C - СН3
O С ≡ СН
Ацетиленнің қысымы сәл ғана артық болса, реакция жақсы жүреді. Реакцияға түсетін активті бөлшек калий ацетилениді болуы мүмкін. Ол мына реакция бойынша түзіледі:
Н – С ≡ С – Н + КОН Н – С ≡ С- К+ + Н2О
Ацетилен молекуласындағы көміртек атомдарының арасындағы үш байланыстың біреуі үзілсе ол бір валентті атомның немесе ионның екеуін, ал екі байланысты үзілсе төртеуін қосып алады.
Ацетилен сутектің бір молекуласын қосып алып этиленге, сонан соң екінші молекуласын қосып алып қаныққан көмірсутекке - этанға айналады:
СН ≡ СН + Н2 СН2 = СН2
СН2 = СН2 + Н2 СН3-СН3
Ацетиленді бром суы арқылы өткізсе, бромның қызыл қоңыр түсі мынандай реакция жүретіндіктен тез жойылады:
СН ≡ СН + Вr2 СНВr = СНВr
1,2-дибромэтилен
СНВr = СНВr + Вr2 СНВrВ2-СНВr2
1,1,2,2-тетрабромэтан
Катализатор ретінде сынап түздарының қатысуымен ацетилен сумен әрекеттесіп сірке альдегидіне айналады:
O
||
НС ≡ СН + Н 2О СН3 – С - ОН
Бұл ракцияларды 1881 жылы орыс ғалымы М.Г.Кучеров ашты және ол өнеркәсіпте сірке альдегидін алуға кенінен қолданылады.
Ацетилен ауада түтінденіп , ал оттекте жарқырап жанады:
2С 2Н 2+5О 2 4СО 2+2Н 2О
Ацетилен оттекте жанғанда жалының темпетатурасы 3500 0С-қа дейін жетеді.
Қолданылуы. Өнеркәсіпте ацетилен көптеген заттарды өндіруге шикізат ретінде қолданылады. Оның галоген туындылары – тетрахлорэтан майлары, органикалық заттарды жақсы ерітеді. Кучеров реакциясы бойынша алынған ацетиленнен алынған сірке алдегидін, сірке қышқылын, этил спиртін алуға пайдаланады. Ацетиленге циан қышқылын (НСN) қосу арқылы акрилонитрил, ал оны полимерлеу арқылы жасанды талшық нитрон алады.
Ацетилен жай және күрделі эфирлер алуға пайлаланылады. Олардың полимерлерін медицинада, бояу өндірісінде, пластмассалар жасауға қолданады. Ацетилен металдарды пісіруге және кесуге қолданылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
