Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңдегі ғалымдардың қазақ тілі морфологиясына қатысты ұстанымдары

жүктеу/скачать 296,73 Kb.

Pdf көрінісі

бет	5/8
Дата	12.09.2022
өлшемі	296,73 Kb.
	#149319

1 2 3 4 5 6 7 8

Байланысты:
Маханбетова Мерей 6 СӨЖ морфология
философия сож

Қалуу етістігі қалса тұлғасында -а көсемшесімен тіркесіп, қимылдың екіұштылығын білдіреді: келе қалса. Алуу
Тастау және кетүу

Жатыр
және
тұр
етістіктері лексикалық мағыналарын мүлдем
жоғалтады да, отыр мен жүр кейде мағынасын сақтап қалады дейді.
Баруу
мен
келуу
етістіктері жатуу етістігімен тіркесіп, баратын жерін
білдірсе, -а тұлғалы көсемшемен тіркесіп, аяқталмаған, бірақ әлі жалғасын
табатын қимылды білдіреді: бара жатуу, келе жатуу. Бұл екі тіркес
етістіктің күрделі формасы емес, екі күрделі етістік ретінде қабылдануы
керек дейді.
Қалуу
етістігі қалса тұлғасында -а көсемшесімен тіркесіп, қимылдың
екіұштылығын білдіреді: келе қалса.
Алуу
-а көсемшелі тұлғамен тіркесіп, мүмкіндікті, ал болымсыз түрде
мүмкін емес қимылды білдіреді.
Берүу
осы көсемше арқылы жалғасып жатқан үздіксіз қимылды немесе
жиі қайталанған қимылды білдіріп, түрлі формаларда тұра беретінін
айтады. Мысалы, жаза береді, айта бер.
Тастау және кетүу
істелген істі білдіріп, -б көсемшесі арқылы,
біріншіден, нақты етістікті, екіншіден, ырықсыздықты білдіреді. Мысалы,
жазыб тастады, кіріб кетті.
М. Терентьев етістік -макь, -мекь-ке аяқталған етістіктердің жуан-
жіңішкелігін қарапайым, сауатсыз қазақ білмей де қалуы мүмкін дейді. Қазақ
халқы әу бастан-ақ сөздердің жуан- жіңішкелігін оқыса да, оқымаса да
ажырата білгені баршаға аян. Бұл форма қысқарған жағдайда түбірге «у»

дыбысы жалғанып, түбірі жуан сөздерге -у, түбірі жіңішке сөздерге -ю
жалғанады. Мысалы, турмакъ- туруу, алмакъ- алуу, китмекъ-китюю т. б.
Сонымен қатар, ғалым «иметь» етістігі қазақ тілінде баръ частичкасы
арқылы беріледі дейді, оған қарсы – джокъ сөзі қолданылады деп анықтайды.
Мысалы, менымъ ушъ атимъ баръ. Сын-да акча джокъ-ба?Игермекъ (быть)
енді көп қолданылмайтынын айтады. Бұл форма тек жалғау түрінде немесе
етістіктердің басқа түрін жіктегенде пайдаланылады. Мысалы, осы шақта:

жүктеу/скачать 296,73 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8