М., Бекiш Р., (ћџраст.) 2005 "Мектеп" баспасы, к#ркем безендiрiлуi, 2013 Барлыћ ћџћыћтары ћорѕалѕан Басылымныѓ мљлiктiк ћџћыћ тары "Мектеп" баспасына тиесiлi

39
дастыру,  саяси  жќне  ќкiмшiлiк  жџмыстарын  #з  мойнына
алды...
Кеѓес  ћозѕалысы  #неркќсiбi  дамымаѕан,  жџмысшы  табы
жоћ,  артта  ћалѕан  ауылдыћ  жерлерде  #рiстедi.  Сондыћтан
да революцияныѓ басты ћозѕаушы  кљшi  шаруалар,  аныѕы-
раћ  айтћанда,  олардыѓ  кедей  топтары  болды.  Батыраћтар,
кулактар,  шаѕын  ћол#нершiлер,  кедей-шаруалар  Ћызыл
Армияныѓ,  жергiлiктi  революциялыћ  #кiмет  органда-
рыныѓ  негiзiн  ћџрды.  Коммунистiк  партия  бiзде,  негiзiнен
алѕанда,  сипаты  жаѕынан  шаруалыћ  партия  болды.
Майстрова З.Е. Становление революцион-
ной власти  в  советских  районах  Китая
(1927—1937 гг.).  Новосибирск,  1988.
С. 121—124.
ШЭНЬСИ-ГАНЬСУ-НИНЬСЯ  ШЕКАРАЛЫЋ  АУДАНЫНЫЃ
ЌКIМШIЛIК  ЖЉЙЕСIН  ЋЏРУДЫЃ  ЖАЛПЫ  ПРИНЦИПТЕРI
(1943  жылдыѓ  25  сќуiрiнде  ћолданысћа   енгiзiлдi)
1. Шекаралыћ  аудандаѕы  еѓ  жоѕары  ќкiмшiлiк  орган-
дары  Халыћтыћ-саяси  кеѓестер  болып  табылады.
Шекаралыћ  аудандаѕы  ќртљрлi  сатыдаѕы  љкiмет  орында-
ры  тиiстi  сатыдаѕы  Халыћтыћ-саяси  кеѓестердiѓ  шешiм-
дерiне  баѕынады...
4. Шекаралыћ ауданныѓ Халыћтыћ-саяси  кеѓесi  сессия-
ларыныѓ  аралыѕында  шекаралыћ жоѕары ќкiмшiлiк
џйымдары  осы  ауданныѓ  љкiметi  болып  есептеледi.  Ол
ќкiмшiлiк  жџмыстарды  жљргiзу  жќне  басшылыћ  жасау
ж#нiнен  Шекаралыћ  ауданныѓ  Халыћтыћ-саяси  кеѓесi
алдында  жауап  бередi.
5. Уездiк  љкiметтер  Шекаралыћ  ауданда  ќкiмшiлiк
жџмыстарын  жљргiзушi  негiзгi  џйым  болып  табылады.
6. Болыстыћ  (ћалалыћ)  љкiметтер  шекаралыћ  аудан
љкiметiнiѓ  негiзгi  џйымдары  болып  табылады.  Олар
болыстаѕы  (ћаладаѕы)  ќкiмшiлiк  iстердi  жљргiзуде  #зiнiѓ
љстiнен  ћарайтын  љкiмет  пен  тиiстi  сатылардаѕы
халыћтыћ-саяси  кеѓестердiѓ  алдында  тiкелей  жауапты...
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы и  мате-
риалы.  М., 1960. Т. 1. С. 564, 585.

40
МОЃЅОЛИЯ
МОЃЅОЛИЯНЫЃ  ХАЛЫЋТЫЋ-РЕВОЛЮЦИЯЛЫЋ  ЉКIМЕТI
МЕН  БОЅДЫ ХАН  АРАСЫНДАЅЫ  СЕРТТI  КЕЛIСIМ
1  ћараша,  1921  жыл.
1. Моѓѕол  мемлекетiнiѓ  ханы — Чжебцзун-Дамба-
хутухта  —  ћасиеттi  сары  дiннiѓ  басшысы  мемлекеттiк
жџмыстарѕа  араласпайды,  ал  дiни  мќселелерде  шексiз
ћџћыћтарѕа  ие.
2.  Чжебцзун-Дамба-хутухта  конституциялыћ  монархия
тљрiндегi  басћару  жљйесi  бар  Моѓѕол  халыћ  мемлекетiнiѓ
ханы  бола  тџра,  барлыћ  мемлекеттiк  iстердi  халыћ
љкiметiнiѓ  т#раѕасы  арћылы  жљргiзедi.
3. Љкiмет  бастамасы  бойынша  Моѓѕол  халыћ  мемле-
кетiнiѓ  негiзiн  жаћсарту  мен  ныѕайтуѕа  баѕытталѕан
жќне  халыћ  игiлiгiне  арналѕан  заѓ  актiлерi  Боѕды  ханѕа
баяндалѕаннан  соѓ ѕана   iске  асырылады.  Боѕды хан  ондай
заѓдарды  ћабылдаусыз  тастай  алмайды.  Басћа  сипаттаѕы
џсынылѕан  заѓ  актiлерiн  Боѕды  хан  #зiне  баяндалѕан
кезде  екiншi  рет  талћылау  љшiн тек  бiр-аћ  рет ћайтарып
бере  алады.
4. Мемлекеттiк  т#ѓкерiс  немесе  басћа  да  iштей  тќртiп-
сiздiк  басталса  љкiмет  Боѕды  ханѕа  баяндамай-аћ,  ма-
ѓызды  шаралар  ћолданып,  заѓ  шыѕара  алады.
Халыћтыћ-революциялыћ  љкiмет  пен  Боѕды хан  ке-
лiсiмге  ћол  ћоя  отырып,  оны  мљлтiксiз  саћтауѕа  серт
бередi.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы.  М., 1960.  Т. 1.  С.  698,  699,
702.
МОЃЅОЛИЯДА  РЕСПУБЛИКАНЫЃ  ОРНАУЫ
13  маусым,  1924  жыл.
Халыћ  љкiметi  мен  Боѕды  хан  арасындаѕы    серттi
келiсiмнiѓ  тоћтатылуына  байланысты  (соѓѕысы ћайтыс
болѕандыћтан)  республика  жарияланды.
1. Боѕды  ханныѓ  м#рiн  саћтау  љшiн  љкiметке  тапсы-
рылсын.

41
2. Елде  мемлекет  басшысы  ретiнде  президентсiз  респуб-
ликалыћ  ћџрылыс  енгiзiлiп,  жоѕары  билiк  Џлы  Халыћ
Хуралы  мен  ол  сайлайтын  љкiметке  берiлсiн.
3. Моѓѕол Халыћ Республикасыныѓ бiр жылдыѕы  Моѓ-
ѕол  мемлекетiнiѓ  ћџрылѕан  кљнiмен  бiрге  ќр  жылда  сол
ай  туѕан  сќттiѓ  6-сы  кљнiнде  мерекеленсiн.
4. “Билiгiн  к#пшiлiк  мойындаѕан”  [хандыћты]  басћару
жылы  сол  кљнi,  осы  жылдыѓ  14-iнен  бастап  “Моѓѕол
мемлекетiнiѓ  жылы”  деп  #згертiлсiн.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы. М., 1960. Т. 1. С. 698, 699, 702.
МОЃЅОЛ  ХАЛЫЋ  ЉКIМЕТIНIЃ  ЋЫЗЫЛ  АРМИЯ
БMЛIМДЕРIНIЃ  IШКI  МОЃЅОЛИЯ  ЖЕРIНЕ  КIРУIНЕ
БАЙЛАНЫСТЫ  ЕЃБЕКШI  АРАТТАРЅА [МАЛШЫЛАРЅА]
АРНАЅАН  ЉНДЕУI
25  маусым,  1921  жыл.
Барлыћ  моѓѕол  халћына!
Халыћ  армиясы  жаѕында  Кеѓестiк  Ресейдiѓ  Ћызыл
Армиясыныѓ  ќскерлерi  соѕысуда.  Олардан  ћорыћпаѓдар,
олар  тонаушылыћпен,  кiсi#лтiрушiлiкпен  айналысатын
гаминдер  немесе  Унгерннiѓ  аћ  жендеттерi  емес.  Ћызыл
Армия  бљкiл  дљниежљзiнiѓ  езiлген  халыћтарына  џлты
мен  дiнiне  ћарамастан олардыѓ  џлттыћ  азаттыћ  алуына
к#мектесуде.  Сондыћтан  да  оларды  басћалардыѓ  жерiн,
байлыѕын,  мал-мљлкiн  талап  алуѕа  џмтылатын  империа-
листiк  елдердiѓ  ћанћџмар  ќскерлерiмен  шатастыруѕа
болмайды.
Ћызыл  Армия  халыћ  бџћарасыныѓ  мљддесiн  бќрiнен
де  жоѕары  ћояды,  ол  ћараћшы  жендеттердi  талћандау
љшiн кљреседi  жќне  бiздiѓ  елiмiздiѓ  халћын  тонауѕа  ешћа-
шан  да  жол  бермейдi.
Ћызыл  Армия  Унгерндi  талћандаѕаннан  соѓ  Ресейге
ћайта  оралады.  Бiз  халыћты  еш  алаѓдамай  #з  тiршiлiгiн
жасай беруге шаћырамыз. Љрей  таратып,  мал-жанын
тастап  ћашып  кеткендер  ћатаѓ  жауапкершiлiкке  тар-
тылады.

42
5-АРМИЯНЫЃ  РЕВОЛЮЦИЯЛЫЋ  ЌСКЕРИ  КЕЃЕСIНIЃ
МОЃЅОЛ  ХАЛЋЫНА  ЉНДЕУI
2  шiлде,  1921  жыл.
Моѓѕолдар!  Сiздердiѓ  ћалаларыѓыз  бен  киiз  љйлерiѓiз,
монастырьлар  мен  храмдарыѓыз,  малдарыѓыз  бен  жайы-
лымдарыѓызѕа  тиiспеймiз.  Бiз  сiздерге  ћалай  #мiр  сљрудi
љйретпекшi  емеспiз,  бџрын  ћалай  #мiр  сљрсеѓiздер,  ћазiр
де  солай  #мiр  сљре  берiѓiздер.  ;з  елдерiѓiздiѓ  Џлы  халыћ
жиналысында  бљкiл  моѓѕол  халћы  ћалаѕан  #мiр  жолын
#здерiѓiз  таѓдап  аларсыздар.
Унгерн жќне оныѓ ћараћшылары талап алѕан мал-мљлiк
#зiнiѓ  бџрынѕы  иелерiне  ћайтарылып  берiледi.  Бiздiѓ
ћызыл  ќскерлер  Моѓѕол  халыћтыћ-революциялыћ  љкiме-
тiмен,  Моѓѕол  халыћтыћ-революциялыћ  Ћызыл  Армия-
сымен  толыћ  ынтымаћтасып  ћимыл  жасайтын  болады.
5-армияныѓ   Революциялыћ   Ќскери   Кеѓесi
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 1.  С. 696-697.
МОЃЅОЛ  ХАЛЫЋТЫЋ-РЕВОЛЮЦИЯЛЫЋ  ПАРТИЯСЫ
  ОК-нiѓ  III  ТMТЕНШЕ  ПЛЕНУМЫНЫЃ  ШЕШIМI
Маусым,  1932  жыл.
Бљкiл  партияныѓ  ынтасы  мен  жџмысы  республиканы
жаѓа  типтегi  тќуелсiз  мемлекет  ретiнде  ныѕайтуѕа,  оныѓ
#ндiргiш  кљштерiн  барынша  дамытуѕа,  феодализмнiѓ
ћалдыћтарын  тљбiрiне  дейiн  жоюѕа,  елiмiздiѓ  шаруа-
шылыћ  дамуыныѓ  мiндеттерiне  сай  ћанаушы  элемент-
тердi  бiртiндеп  тежеуге,  елiмiздiѓ  ћорѕаныс  ћабiлетiн
ныѕайтуѕа,  капиталистiк  емес  жолмен  дамуѕа  к#шудiѓ
негiзiн  салуѕа  баѕытталуы  тиiс.
КЕЃЕСТЕР  ОДАЅЫ  МЕН  МОЃЅОЛ  ХАЛЫЋ  РЕСПУБЛИКАСЫ
АРАСЫНДАЅЫ  MЗАРА  КMМЕК  ТУРАЛЫ
ХАТТАМАДАН
12  наурыз,  1936  жыл.
Кеѓестiк  Социалистiк  Республикалар  Одаѕы  мен
Моѓѕол  Халыћ  Республикасыныѓ  љкiметтерi  осы  хатта-
маѕа  ћол  ћойды.

43
1-бап.  КСРО  немесе  Моѓѕол  Халыћ  Республикасыныѓ
аумаѕына  љшiншi  бiр  мемлекеттiѓ  тарапынан  шабуыл
жасау  ћаупi  т#нсе,  КСРО  мен  МХР  љкiметтерi  ћалыптас-
ћан  жаѕдайды  тез  арада  бiрiгiп  талћылауѕа  жќне  #з
аумаѕын  ћауiпсiздендiруге  ћажеттi  шаралардыѓ  барлыѕын
ћолдануѕа  мiндеттенедi.
2-бап.  КСРО  жќне  МХР  љкiметтерi  келiсушi  жаћтар-
дыѓ  бiреуiне  ќскери  шабуыл  жасалѕан   жаѕдайда  бiр-
бiрiне  кез  келген,  соныѓ  iшiнде,  ќскери   к#мек  к#рсетуге
мiндеттенедi.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы и  мате-
риалы. М.,  1960.  Т. 1.  С. 705-706.
МОЃЅОЛ ХАЛЋЫНЫЃ КЕЃЕС ОДАЅЫНЫЃ ХАЛЫЋТАРЫНА
ФАШИСТIК ГЕРМАНИЯЅА ЋАРСЫ КЉРЕСIНДЕ
КMРСЕТКЕН КMМЕГI
1941—1945  жылдар.
Елде  кеѓес  армиясыныѓ  жауынгерлерiне  сыйлыћ
жинау  наућаны  басталып,  ол  тез  арада  кеѓ  ћанат  жайды.
Небќрi  екi-љш  айдыѓ  iшiнде  к#птеген  сыйлыћ  жиналып,
1941  жылдыѓ  ћарашасында  майданѕа  алѕашћы  сыйлыћ
тиеген  эшелондар  ж#нелтiлдi...  МХРП  Орталыћ  Комите-
тiнiѓ  Пленумы  (1941 ж., ћарашада)  КСРО-ны  ћорѕау
ћорына  ћаражат  жинау  жќне  кеѓес  армиясыныѓ  жауын-
герлерiне  сыйлыћ  жинауды  одан  ќрi  дамытуѕа  шаћырды.
Моѓѕол  халћы  бџл  љндеудi  ћызу  ћарсы  алды.
1943 жылы  12  ћарашада  Мќскеуге  таяу  жерде  маршал
Чойбалсан  бастаѕан  арнайы  делегация  кеѓес  жауынгер-
лерiне  моѓѕол  еѓбекшiлерi  жинаѕан  ћаражатћа  соѕылѕан
“Революциялыћ Моѓѕолия” атты танк колоннасын  тапсыр-
ды.  Машиналарында  “Чойбалсан”,  “Хатан-Батор  Махсар-
жаб”,  “Арахангай”  деген  жазулары  бар  танк  колоннасы
КСРО  ћарулы  кљштерiнiѓ  ћџрамына  енiп,  44-гвардиялыћ
Бердичев  танк  бригадасын  ћџрды.  Бџл  бригада  жауын-
герлерiнiѓ  даѓћты  ќскери  жолы  Берлинде  Рейхстаг  тљбiн-
де  аяћталды.  Жауынгерлiк  ерлiгi  љшiн  бригада  7  орден-
мен,  оныѓ  iшiнде,  МХР-дiѓ  Жауынгерлiк  Ћызыл  Ту
орденiмен марапатталды. МХР еѓбекшiлерi #з ћаржы-
ларына  “Моѓѕолия  араты”  атты  авиация  эскадрасын

44
сатып  алып,  Ћызыл  Армия  жауынгерлерiне  сыйѕа
тартты.  1944  жылы  кеѓес  армиясына  сыйлыћ  ретiнде
МХР-ден  оныѓ  солдаттары  мен  офицерлерiне 10  мыѓ
жылћы,  127  вагон  азыћ-тљлiк,  киiм-кешек,  т.б. жiберiлдi.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 2.  С. 625.
МОЃЅОЛ  ХАЛЫЋ  РЕСПУБЛИКАСЫНЫЃ  ТЌУЕЛСIЗДIГI
ТУРАЛЫ  ПЛЕБИСЦИТТIЃ  ЋОРЫТЫНДЫЛАРЫ  ЖMНIНДЕ
20  ћазан,  1945  жыл.
Ћџжаттарѕа  сљйене  отырып,  Орталыћ  комиссия  дауыс
беруге    жергiлiктi  комиссияларда  тiркелген  494 960  кiсi
ћатысуѕа  тиiстi  деп  тапты...  К#рсетiлген  саннан  себептi
жаѕдайларѕа  байланысты  (жолаушылап  кетулерiне,  ћатты
наућастануына  байланысты)  7 551  адам  дауыс  беруге
ћатыспады. Сайлауѕа 467 409  сайлаушы  немесе  плебисцит-
ке  ћатысуѕа  ћџћылы  МХР  азаматтарыныѓ  98,4
%-ы,  оныѓ
iшiнде, дауыс беруге арналѕан  7-пунктте шетелдерде  жљр-
ген  395  азамат  ћатысты.  МХР  тќуелсiздiгiн  жаћтап
467 409  кiсi,  яѕни  плебисцитке  ћатысћан  азаматтар  тљгел-
дей — 100
%  дауыс  бердi.    Бiрде-бiр   адам  ћарсы  дауыс
берген  жоћ.
Хрестоматия  по новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы. М., 1960. Т. 2. С. 330.
МОЃЅОЛ  ХАЛЫЋ  РЕСПУБЛИКАСЫ  ЉКIМЕТI  МЕН  КIШI
ХУРАЛЫНЫЃ  ЖАПОНИЯЅА  ЋАРСЫ  СОЅЫС  ЖАРИЯЛАУ
ТУРАЛЫ  ДЕКЛАРАЦИЯСЫ
10  тамыз,  1945  жыл.
Кiшi хурал мен Моѓѕол Халыћ  Республикасыныѓ  љкiметi
моѓѕол  халћыныѓ  #з  бостандыѕына,  тќуелсiздiгi  мен
толыћ  егемендiгiне  деген  ѕасырлар  бойѕы  арманымен
жiгерленiп...
Бiрiккен  Џлттар  ортаћ  iсiне  #з  љлесiн  ћосу  маћсатымен
Бiрiккен Џлттар жаѕына шыѕып, Жапонияѕа  ћарсы  ћасиет-
тi  соѕыс  ашатындыѕын  салтанатты  тљрде  жариялайды

45
жќне  осы  жылдыѓ  8  тамыз  кљнi  Мќскеуде  жарияланѕан
Кеѓес  љкiметiнiѓ  мќлiмдемесiне  толыћ  ћосылады.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы. М., 1960. Т. 2. С. 617, 626-627.
ИРАН
РКФСР  ХАЛЫЋ  КОМИССАРЛАРЫ  КЕЃЕСIНIЃ
ПАРСЫ  ЕЛIНIЃ  ТЌУЕЛСIЗДIГIНЕ  ЋАРСЫ
БАЅЫТТАЛЅАН  БАРЛЫЋ  КЕЛIСIМДЕРДIЃ
КЉШIН  ЖОЮ  ТУРАЛЫ  МЌЛIМДЕМЕСI
26 (16)  ћаѓтар,  1918  жыл.
Петроградтаѕы  парсы  елшiсiне
Азамат   елшi!
Парсы халћыныѓ арасында 1907 жылѕы аѕылшын-орыс
келiсiмiнiѓ  келешек  таѕдыры  туралы  ќртљрлi  пiкiрлер
таратылуына  байланысты,  мен  Ресей  Республикасыныѓ
Кеѓес љкiметiнiѓ атынан Сiздiѓ  ћџзырыѓызѕа  мына  т#менгi-
лердi  хабарлауды  #зiме  љлкен  баћыт  деп  санаймын.
Халыћаралыћ  саясат  принциптерiне  сќйкес...   Халыћ
Комиссарлары  Кеѓесi  тарапынан,  парсы  халћыныѓ  еркiн
жќне  тќуелсiз  #мiр  сљру  ћџћыѕын  ћандай  да  болсын
жаѕдайда  шектеп,  ћысым  к#рсететiн  осы  келiсiмнен  бџрын
жасалѕан  не  кейiн  туындауы  мљмкiн  барлыћ  келiсiмдердi
жарамсыз  жќне  кљшiн  жойѕан  деп  жариялайды...
РЕСЕЙ  СОЦИАЛИСТIК  ФЕДЕРАТИВТIК  РЕСПУБЛИКАСЫ
МЕН  ИРАН (ПАРСЫ)  АРАСЫНДАЅЫ  КЕЛIСIМ
(Љзiндiлер)
26  аћпан, 1921 жыл.
1-бап.   Ресей  Кеѓес  љкiметi  #зiнiѓ  парсы  халћына
байланысты  саясатыныѓ  негiздерi  туралы  1918  жылдыѓ
14  ћаѓтары  жќне  1919  жылдыѓ  26  маусымындаѕы
ноталарында  баяндалѕан  декларациясына  сќйкес,  Ресейдiѓ
Парсы  ж#нiндегi  жџмысшылар  мен  шаруалардыѓ  еркiмен
ћџлатылѕан  империалистiк  љкiметiнiѓ  зорлыћшыл  сая-
сатынан љзiлдi-кесiлдi бас тартатындыѕын таѕы да салта-
натты  тљрде  жария  етедi...

46
...Ресей Кеѓес љкiметi бџрынѕы патша љкiметiнiѓ
Парсымен жасаѕан жќне парсы халћыныѓ ћџћыѕын  кемiтуге
ќкелiп  соћћан  барлыћ  трактаттар,  келiсiмдер, конвенция-
лар жќне шарттарды мќѓгi кљшiн жойды деп жариялайды.
3-бап.  Келiсушi  Жоѕары  Екi  Жаћ  Парсы  мен  Ресей
шекарасын  1881  жылы  шектеу  комиссиясы  белгiлеген
кљйде  мойындап,  саћтауѕа  келiседi.  Сонымен  бiрге  Ресей
Кеѓес  љкiметi  бџрынѕы  патша  љкiметiнiѓ  басћыншылыћ
саясатыныѓ  жемiсiн  пайдаланѕысы  келмей,  Парсыныѓ
Астрабад  провинциясыныѓ  жаѕалауына  орналасћан  Ашур
Ада  жќне  де  басћа  аралдарды  пайдаланудан  бас  тартып,
оларды  жќне  1893  жылдыѓ  28  мамырындаѕы  келiсiм
бойынша  Ресейге  берiлген  Фирузе  мекенi  мен  таѕы  басћа
да  жерлердi  Парсыѕа  ћайтарып  бердi.  Парсы  љкiметi  #з
тарапынан  Орыс  немесе  Ескi  Серакс  деген  атпен  белгiлi
Серакс ћаласы Серакс  #зенiмен  шектелген  аймаѕымен  бiрге
Ресей  ћџрамында  ћалатындыѕына  келiседi...
9-бап. Ресей Кеѓес љкiметi патшалыћ Ресейдiѓ Парсыны
экономикалыћ  тќуелдiлiкте  џстауѕа  баѕытталѕан  ћаржы
мекемелерiн пайдаланудан бас тартады. Сондыћтан да ол
Парсыныѓ несие-ћарыз банкiнiѓ аћша ћаражаттары  ћџнды-
лыћтарын,  жалпы  бљкiл  актив-пассивiн,  сонымен  бiрге
Парсы  жерiндегi  осы  банктiѓ  барлыћ  ћозѕалмалы  жќне
ћозѕалмайтын мљлiктерiн  парсы  халћыныѓ  иелiгiне  бередi.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы и  мате-
риалы. М., 1960. Т. 1. С. 819—823.
ИРАН  ЉКIМЕТIНIЃ  ТОЛЫЋ  БЕЙТАРАПТЫЋТЫ  САЋТАУ
ЖMНIНДЕГI  ШЕШIМI  ТУРАЛЫ  КСРО-даѕы  ИРАН
ЕЛШIЛIГIНIЃ  МЌЛIМДЕМЕСI
27  маусым,  1941  жыл.
Иранныѓ  Кеѓес  Одаѕындаѕы  елшiсi  Мохамед  Саид
мырза  #зiнiѓ  осы  жылдыѓ  26  маусымдаѕы  ауызша  нота-
сында Сыртћы  iстер  халыћ  комиссариатына  мынаны
хабарлайды:
Иран  елшiлiгi  #з  љкiметiнiѓ  тапсыруы  бойынша  Гер-
мания  мен  Кеѓестiк  Социалистiк  Республикалар  Одаѕыныѓ
арасындаѕы  соѕыстан  туѕан  жаѕдайды  Иран  љкiметiнiѓ
толыћ  бейтарап  саћтайтынын  Сыртћы  iстер  халыћ  комис-
сариатына  хабарлауды  мќртебе  деп  санайды.

47
КЕЃЕС ЉКIМЕТIНIЃ ИРАН ЉКIМЕТIНЕ
ЖОЛДАЅАН НОТАСЫ
25  тамыз,  1941  жыл.
1921  жылѕы  келiсiм  кљшiне  енген  20  жылдыѓ  iшiнде
Кеѓес  љкiметi  #зiнiѓ  мљдделерiн  ћорѕау  љшiн  1921  жыл-
ѕы  келiсiмнiѓ  6-бабына  жљгiнбегенi  белгiлi.
Соѕан  ћарамастан  соѓѕы  кездерде,  ќсiресе  гитлерлiк
Германияныѓ  Кеѓес  Одаѕына  опасыздыћпен  шабуыл
жасаѕанынан  бергi  уаћыттыѓ  iшiнде  Иран  аумаѕындаѕы
немiс-фашист  ћаскљнемдiк  топтарыныѓ  КСРО-ѕа  ћарсы
баѕытталѕан  дџшпандыћ  iс-ќрекеттерi  ћауiптi  сипат  алды.
Иран  мемлекетiндегi  50-ден аса  басшы  ћызмет  орындарына
жайѕасып  алѕан  герман  агенттерi  Иранда  тќртiпсiздiк
орнатып,  Иран  халћыныѓ  бейбiт  #мiрiн  бџзуѕа,  Иранды
КСРО-ѕа  ћарсы  ћоюѕа,  оны  КСРО-ѕа  ћарсы  соѕысћа  айдап
салуѕа  тырысып  баѕуда.
Раданович,  Гамотт,  Майер,  Вильгельм  Сапов,  Густав
Бор,  Генрих  Келингер,  Траппе  жќне  басћа  да  герман
фашизмiнiѓ  агенттерi  #здерiнiѓ  ќртљрлi  герман  фирма-
ларындаѕы  (АЕГ,  Ферроталь,  Гарбер,  Ортель,  Лен,  Шихау)
ћызметтерiн  бљркенiп,  осы  кезде  #здерiнiѓ  зиянкестiк
ќрекеттерiмен  де  шектен  шыѕып  барады.  Олар  бiр  жаѕы-
нан,  кеѓестiк  Ќзiрбайжанѕа,  еѓ  алдымен,  басты  кеѓестiк
мџнай ауданы  —  Бакуге,  кеѓестiк  Тљрiкменстанѕа  ж#нелту
љшiн  диверсиялыћ  жќне  лаѓкестiк  топтарды  џйымдас-
тырса,  екiншi  жаѕынан,  Иранда  ќскери  т#ѓкерiс  дайын-
дауда...  Герман  агенттерiнiѓ  ћарамаѕында  Иранныѓ  ќртљрлi
пункттерiнде  орналасћан  ћару-жараћ  жќне  оћ-дќрi  ћойма-
лары  бар.  Жекелеп  айтћанда,  Иранныѓ  солтљстiк  б#лiгiнде
Мианэ  айналасында  олар  #здерiнiѓ  болашаћ  ћылмысты
маћсаттары  љшiн  50 т-дан  астам  жарылѕыш  заттар  дайын-
даѕан.  Аѓ  аулау  сылтауымен  олар  Тегеран  т#ѓiрегiнде
#здерiнiѓ  герман  азаматтарыныѓ  арасынан  шыћћан  ћыл-
мысты  сыбайластарыныѓ  ќскери  дайындыѕын  #ткiзуде.
Иранныѓ  ќскери  кќсiпорындарына  инженерлер  мен  техник-
тер  ретiнде  56  герман  барлаушысы  орналасып  алды...
Иран  љкiметi,  #кiнiшке  орай,  герман  агенттерiнiѓ  Иран
жерiнде  жљргiзiлiп  жатћан  ћастандыћ  ќрекеттерiне  тыйым
салатын  шараларды  ћолданудан  бас  тартты.  Сол  себептi
Кеѓес  љкiметi  кейiнiрек  тиiстi  шаралар  ћолдануѕа  мќжбљр

48
болды, с#йтiп 1921 жылѕы келiсiмнiѓ 6-бабына сќйкес Кеѓес
Одаѕына  берiлген  ћџћыћты  пайдаланып,  #зiн-#зi  ћорѕау
маћсатында  Иран  аумаѕына  уаћытша  #з  ќскерiн  кiргiздi.
6-бап.  Екi жоѕарѕы келiсушi жаћтар љшiншi кљштер
тарапынан ћауiп т#нген жаѕдайда алдын алу шараларын
ћолдануѕа келiстi, егер Парсы аумаѕына сырттан басћын-
шылыћ жасалса немесе сыртћы кљштер Парсы аумаѕын
Ресейге ћарсы ќскери кљш ћолдануѕа пайдаланѕысы келсе,
с#йтiп Ресей Кеѓестiк Федеративтi Республикасы мен оѕан
одаћтас мемлекеттердiѓ шекараларына ћауiп т#нсе жќне
Парсы љкiметi ол ќрекеттердi #з кљшiмен тойтара алмайтын
жаѕдайда болса, ресейлiк Кеѓес љкiметi #зiн-#зi ћорѕау љшiн
Парсы аумаѕына ћажеттi ќскер кљштерiн кiргiзуге, ћауiп-
ћатер жойылѕаннан кейiн ресейлiк Кеѓес љкiметi #з ќскерiн
Парсы аумаѕынан дереу алып кетуге мiндеттеме алады.
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы. М., 1960. Т. 2. С. 696, 697, 699.
АУЅАНСТАН
ЌМIР  АМАНУЛЛАНЫЃ  В. И. ЛЕНИНГЕ  MЗIНIЃ  АУЅАНСТАН
ТАЅЫНА  ОТЫРЅАНЫН  ХАБАРЛАП  ЖЌНЕ  ОДАЋПЕН
ДОСТЫЋ  ОРНАТУДЫ  ЏСЫНЫП  ЖАЗЅАН  ХАТЫ
Кабул,  7  сќуiр,  1919  жыл.
Џлы  Ресей  Республикасыныѓ  президентi  Ленин  мыр-
заѕа  Ауѕанстан  ќмiрi  Аманулла  хан  достыћ  сќлем  жќне
шынайы  ћџрметiн  жолдайды.
Халыћ  пен  дiннiѓ  шам-шыраѕы,  менiѓ  ќкемнiѓ  мемле-
кеттi  аралау  сапары  кезiнде  белгiсiз  бiр  жауыздыѓ
ћолынан  ћаза  тапћандыѕы  туралы  ћайѕылы  хабарды  аса
тереѓ  ћайѕы  мен  ћасiрет  кљйiнде,  менiѓ  жоѕары  мќртебелi
досым,  Сiзге  хабарлап  отырмын.
Сонымен  бiрге  1919  жылдыѓ  21  аћпанында  тќж  киiп,
таћћа  отырѕанымды  хабарлаймын  жќне  бљкiлдљниежљзi-
лiк  бiрлiк,  адамзат  игiлiгiне  ћамћорлыћ  жќне  бейбiтшiлiк
маћсатында  одаћтастыћ  пен  достыћтыѓ  ћажеттiгiн  жария-
лауды  ж#н  деп  таптым.
Менiѓ  Сiзге  деген  шын  ћошеметiмдi  ћабылдауыѓызды
#тiнемiн.
Сiздiѓ  досыѓыз                                  Аманулла

49
В. И. ЛЕНИННIЃ  АУЅАН  ЌМIРIНЕ  ЖАУАБЫ
         Мќскеу,  27  мамыр,  1919  жыл.
Орыс  халћымен  тыѕыз  байланыстар  орнату  ж#нiндегi
Сiздiѓ  ниетiѓiздi  ћџптай  отырып,  Сiзден  #зiѓiздiѓ  Мќс-
кеудегi  ресми  #кiлiѓiздi  таѕайындауды  #тiнемiз  жќне  #з
тарапымыздан  Кабулѕа  жџмысшы-шаруа  љкiметiнiѓ  #кi-
лiн  жiберуге  дайынбыз  жќне  оны  кешiктiрмей  #ткiзу
туралы  Сiздiѓ  Џлы  мќртебеѓiзден  барлыћ  љкiмет  орын-
дарына  жарлыћ  беруiѓiздi  сџраймыз.
Екi  џлы  халыћтыѓ  арасында  тџраћты  дипломатиялыћ
ћатынастардыѓ  орнатылуы  шетелдiк  жыртћыштардыѓ
тарапынан  басћаныѓ  бостандыѕына  ћарсы  ћандай  да  бiр
болмасын  ћастандыћ  жасаушыларѕа  #зара  бiрiгiп  тойта-
рыс  беруге  кеѓ  мљмкiншiлiктер  туѕызады.
Ауѕан  халћына  осы  сќлемiмiздi  жолдай  отырып,  #зi-
мiздi  аса  баћыттымыз  деп  сезiнемiз  жќне  Џлы  мќртебелi
мырза Сiзден мџны  #з  халћыѓызѕа  к#рсеткен  шынайы
достыћ  ћџрметiмiз  деп  ћабылдауыѓызды  #тiнемiз.
Ленин
Хрестоматия  по  новейшей  истории
(1917—1939 гг.). Документы  и  мате-
риалы.  М.,  1960.  Т. 1.  С. 805-806.

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: