Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том

Бөрік: құтұрма бөрік, қайтарма бөрік. Оның алдында, артында да қайыруға болады дейді М. Қашқари (548 бет). М-Ж. Көпеев камшат бөрік, тымақ бөрік, пұшпақ бөрік сияқты түрлерін атайды. Г.А. Алиевтіњ: Каждая названная лексическая единица является родовым наименованием для целой группы слов, которые различаются по дифференциальным признакам «внешний вид одежды» (формы, цвет), «материал», «сезон ношения», «мужская или женская одежда» и.др. – деп: баш кеjими (головные уборы) jаjлыг (платок) шал, баш шалы (шаль), дєсмал, лєчєк (косынка), башлык сияќты бас киімдерін атап µтеді. Мысалы: қарашай – балқар. «Бёрю атарык бёркюнден белгили» (Удалого по шапке видно), «Бёркю аманны бети аман»; киргиз.: («У кого шапка плохая, у того лицо плохое») (Отаров, 1978: 31-32) тебетей кийгендин намысы; (мужское достоинство) тебетейингер бар эмести? (вы же как никак мужчины?) (К.Н. Юдахин, 1965: 717) Салыс. Бөркүнү көjә атмаг – папагыны көjә атмаг (бас кимін көке атпақ) [45, б.13]. Ж. Манкеева бөрік (кәмшат бөрік) т.б. киім атауларының шығу тегіне зер салған [46, б.41]. Осы орайда, шоқ (чокъ) – қалмақтар киетін бас киімнің ерекше түрі. Мұндай бас киімді кию ерекше мәртебе саналған. Оны көбіне губернаторлар киген (Будагов, 494).

Түйін. Бөріктің: камшат бөрік, пұшпақ бөрік, тымақ бөрік сияқты түрлері болған. Мәшһүр-Жүсіп ханның киген бөркі сияқты бас киімді қолданған. Бөрі > бөрік. Бөрік сияқты тақия да бас киімнің бір түрі.

Тақия. Пешпент ойдым мақпалдан тақия, бөрік, үкі шоқ! (Қобыланды, 105); Шоњ би аќын Саќауѓа алдымен мына Шондыжанѓа µлењ айтып, басындаѓы таќиясын алып ки! (М-Ж., 85); Жасырѓан Таќияњды'>Таќияњды тастап, сєукелењді ки деп кµп жалынады, ќыз б±ѓан кµпке дейін кµнбейді (Алтынсарин – 181); Ќылышпенен шабысып, Балдаѓы ќолда ќалысып, Онан айла болмаса, Таќиядан бас ш±ќып, Тартып алып берісіп; Сонан таќиядан бас ш±лғысты, Манастайын батырыњ ашып оны берді дейді (Манас, 342-343); Біз сіздіњ тіліњ сыйлап барамыз деп, Ќызыл таќия сый – сипат киіп алдыќ (ЌКБС, 29);

Таќия мен тµбелдірік сµзін бірге ќарастырѓан жµн бе деп ойлаймыз. Себебі, екі сµздіњ де шыѓу генетикасы бір сияқты. Оның өзіндік себептері де жоқ емес. Тіпті, сыртқы формасы жағынан да ұқсастық табуға болады. Л. Будагов: ќаз. توبة тµбе (ÿ) тµба توبا,тие تبه, дж. توبا тµбе,تيبه тµба, тиба تيبا, тµба تيبا, تَوبه т‰рік. Ад.те تبه, тµе دبه 1) жоѓары, тµбесі, таудыњ басы, ќ±зар шыњ, тµбе; тµбешік, дµњес, ‰стімен, бетімен, таудыњ тµбесі, тасы, тиесі, ‰йдіњ шатыры, тµбесі, тµбешік, Ценк. Изь SL= тµбетейка: телпек (шєпкі) адамныњ тµбесіне киіп ж‰ретін бас киімі; (ќырѓ. Тюбетей – деп ‰шкіл келген бас киімді айтады, немесе онша ‰шкіл емес біраќ жиектері асыл тастармен, ќымбат матамен кµмкерілген бас киімді де ќосады (тµр, тµбек). Тµбе. Іленіњ жолы, ќырѓ. Тµбешік жер бетіндегі аздаѓан шыѓыњќы жер, тµбе, ќырѓ. т‰бек, µзенніњ б±рылыстаѓы саѓасы, жер бетініњ бедері, жабу, жасау, шатырын жасау, дж. Басынан ±ру, ќырѓ. тµбелесу, 2) башќ. Ќырѓ. Тµбе-сая – жайға бµлінген жер, 3) алт. тобе - ќаќпа, бекініс (384); тат. (тэпэ = төбе ) вершина, холмъ сияқты мағыналарын көрсетсе [8, б.384-553]. Ќ. Ж±банов дµңгелек – тµбе – тау – термен («дµњ» сµзініњ де б±ѓан ќатынасы болуы керек – дейді. Е. Бекмұхаметов таќия (а) (таќия). Сырып кестелеп істелген, тµбеге ѓана киетін ж±ќа дµњгелек бас киім [Тюбетейка (маленькая круглая шапочка, облегающая темя)] (Ќазаќ тіліндегі араб-парсы сµздері. 1977: 165 б). Л. Рүстемов таќия- а. таќийє: шапочка, вид головного убора-тюбетейка, круглая или островерхная шапочка с вышитыми или ткаными узорами (Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских займствованных слов. 1989: 268). В. Радлов сөздігінде тебäтäі шапка, тюбетейка – деп түсіндірілген [17, 1120]. Тюбетейка -и, ж. маленькая без тулби и полей узорчатая восточная шапочка, облегающая голову. II прил. Тюбетеечный, -ая, -ое (ТСРЯ. Москва, 1999: 818). Тµбетейін ќолѓа алып, Тынып ж‰рген солањдар (Манас, 293). С. Аманжолов: тµбелдірік – (проф): шыѓырдыњ арќалыѓы (перекладина чигира). Тµбелдірік- в литературном языке не употребляется, а на западе оно озночает: поперечный ремень узды, перетянутый над челкой. К-р. Сл., 1950, 223; 1954, 374; Тµбелдірік: капор (капор). Г.О. «А.К.», 219; Тµбетей: кепеш, жас баланыњ таќиясы (тюбетейка маленького ребенка). Шев. ГО. [24, б.414]. Тебетей: төбетей, тақия, кепеш (тюбетейка, аракчин) н Ур.ЗКО. (С. Аманжолов, 410). Р. Шойбеков: тµбелдірік–сєукеленіњ тµбесіндегі тєж сияќты єшекей, бергек (Бас киімдер және оның әшкейлері, 1991: 51). Абайда бергек дербес бас киім ретінде қолданылған. Қызыл арай, ақ күміс, алтын бергек, Қызықты ертегіге көтермек (Абай, 74) *Бергек- шаршының үстінен жабатын сәндік жаулық.

Таќия. Зат. Сырып, кестелеп істелген, тµбеге ѓана киетін ж±ќа дµңгелек бас киім (ЌТТС, 320). Л. З. Будагов: каз. تاقيه таќия, кир. تاقيه таќия, тур, тәќие تقيه, дж. Тәќи تقي, тќқе تقه (а. طاقية таќиәһ) шапочка, тюбетейка (въ Казани تاقيهтаќия бываетъ вышитая, позументомъ на бархатъ, а простая называется توبه تاي тµбетай или келлеп‰шы كله بوش), скуфья ск‰пә شكوفه, на которую надвають чалму; тур. Даќие ќажсы طاقيه قابيجي плуть, мошенникъ (похищающій шапку, что по пер. даќиед‰з طاقيه دوز), дмир таќиесы دمير تقيهسي каска; кир. Таќиесы تاقيهسي бір бµлек بربولمق у двухъ одна шапочка – самая короткая дружба, нераздльность имущества двухъ друзей - деген (Будагов, 335). Тақия = تققه тәққе дж. (تاقييه) шапка (тқақ تَفلق к.сл.). тқы تَقي1) = дқе دخي2) дж. =تاقيه тақие [8, б.366]. Будагов кир. тәжің татарская тюбетейка, мковая шапка туркменовъ и узбековъ (Вамб.) – деген (1869: 374). Транскрипциясын жазған – автор.

Таќия – ерлердіњ жењіл бас киімі. Таќияныњ т‰рлері кµп. Биік тµбелі, тегіс тµбелі жєне ‰шкір тµбелі таќия т.б. Және де тақияның өз ерекшеліктері болады. Ерлер киетін таќияда тењге моншаќ, тана болмайды [47, б.13]. Оныњ есесіне олар «м‰йіз» «ат ерін», «шырмауыќ» сияќты µрнектерімен кестеленеді [48, б.63-95]. Биік тµбелі таќиямен тегіс тµбелі таќияныњ тігілуі бірдей. Ал, ‰шкіл тµбелі таќияны тіккенде оныњ етегін жалпаќтыѓын ‰ш елідей етіп тік тµрт б±рыш формалары тµрт б±рыш етіп ќиып алады. (Шањыраќ, 326). Н. Ж‰нісов Қараќалпаќстандаѓы ќазаќтар кепеш - таќия, тебетей дейді (Баласына кепеш сатып алды) [49, б.86]. ¦мтылады ќыздарѓа, Кепешін тартып шекеге (Алпамыс, 210); «Казахский народный костюм»: 60-таблицада таќияныњ екі т‰рі берілген. Бірі – ‰шкіл тµбелі. Екіншісі – жайдаќ тµбелі (1958: 72).