Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары

Адамның мәні құпия және айқынға бөлінеді. Айқынға келер болсақ, сезім арқылы қабылдайтын дене және оның мүшелері. Сезімдік қабылдағыш оны сырттан қабылдаса анатомия оның ішкі құрылымын көрсетеді. Құпиялыға келсек, ол адамның рухани күші.

Адамның рухани күші екі категорияға бөлінеді: бірі - іс-әрекетпен шұғылданса, екіншісі – таным. Іс-әрекет үш текті: өсімдікті, жануар және адамдық. Ал танымдық екі түрлі: жануарлық және адами. Бұл әрекеттердің бесеуі де адамның бойында бар және бұлардың көбісі ортақ.

Өсімдікті әрекеттің мақсаты түрді сақтау әрі оны өсіру. Оны көбейту арқылы мәңгі ету және сол текті сақтау. Мұның үстінен адамның бір күші билік етеді. Кейбір адамдар оны - рухани күш деп атайды.

Адамдық әрекет күнделікті, өтпелі өміріміздегі мақсаттарға талпыну барысында пайдалы мен игілікті таңдап алудан тұрады. Алайда ағаттылық әділеттіктен жоғары. Бұл мақсаттарға ақыл-парасат бастайды. Ол, яғниәуелгі ақыл-парасат сау-саламат жағдайда адамдар қатынасынан жинақталған және біліммен таңбаға әшекейленген тәжірибеден құралады. Таным біліммен таңбаға ұқсайды. Мөрге бөтен балауыз сияқты. Мөр балауызды жауып, қатты көмкерген соң мөр иесінің есімін және суреттің кескіндерін мөрден ажыратып алып қалған балауыз тәрізді.

Жануарлық [яғни сезімдік] таным сыртқы дене мүшелер арқылы немесе ішкі қасиеттің арқасында іске асады. Сыртқы таным бес сезім мүшелері арқылы іске асады, ал ішкі таным жануарлар үшін инстинкт арқылы болмақ.

Сыртқы сезім мүшелерінің әрбірі қабылданған обьектен оның құдіретіне байланысты әсер алады. Егер обьект күшті болса, алған әсер ұзаққа қалады. Сол сияқты, егер көз күнге тесіліп қарап тұрса күннің бейнесі қалады, ал енді көз күннің денесінен теріс қараған уақытта көзде күннің бейнесі ұзақ сақталады. Күннің күштілігі сонша кейде ол көз қарашығының табиғатына зиян келтіреді. Құлақта осы сияқты: ол қатты дыбыстан бұрылғанда оның қатты үні құлақта ұзақ сақталады.

Сыртқы сезім мүшелерінің соңында сезімнің арқасында қабылданған образдарды теріп отыратын торлар бар сияқты. Осылардың қатарына мидың алдыңғы қабатына тиіс бейне көрсеткіш күш жатады. Бұл күш қабылдағыш алаңынан ғайып болған немесе бұдан әрі қатысы болмаған нәрселердің сезілген формаларын бекітіп отырады. Олар қабылдағыш сферасынан кеткенімен бейне көрсеткіш күшінде қалады.

Сыртқы сезімдер таза түсініктерді қабылдамайды, бірақ оларды материалды субстратпен біріктіреді. Оларды қабылданып жатқан объект жоғалған соң күшейтпейді.

Болжам мен ішкі сезімдер таза ұғымдарды танымай оларды материалды субстратпен қосады, бірақ оны обьект жоғалған соң барып күшейте түседі. Болжам мен елес күштері ішкі сезімнің адам туралы таза ұғымды қабылдағанындай қабылдай алмайды, бірақ оған сырттан қабылданатын түрлі сандық, сапалық, мекен-жайлық сияқты қоспалар қосады. Ішкі сезім өзіне адамның абстракты мәнін елестетуге тырысқанда оны дәл сондай етіп елестетуге шарасыз. Ол тек сыртқы сезімдер арқылы келген адам туралы аралас образды растай түседі.

Адамның рухы өзіне үздіксіз акциденциялардан ажыратып жалпыға ортақ болуы үшін ұғымды анықтамасы мен шынайы мәніне сай елестете алады. Бұл жағдай теориялық ақыл деп аталатын рухқа тән күштің арқасында іске асады. Рух мұнда айнаға, ал ақыл жылтыратқыш өңдеушіге ұқсайды.

Егер ішкі сезімдерге сүйенетін болсақ, қарапайым кісілердің рухы сыртқы сезімдерін жоғалтады. Ал егер сыртқы сезімдерге сүйенетін болсақ, онда ішкі сезімдер жоғалады. Егер жалғыз сыртқы сезімдерге сенетін болса, басқа сезімдерін жоғалтады. Ал егер ішкі сезімдерге тән басқа бір күшпен біріксе, онда басқа күштерге жат болады. Осылай есту қабілеті көру қабілетін [көзді] қорқытады. Қорқыныш қалау қабілетін шектейді, ал ой-жүгірту еске-алудан алшақтайды, ал еске алу ойлауға бөгет жасайды.

Сыртқы және ішкі түйсінудің ортақ шеңберінде сыртқы сезімнің қабылдаған әсерлері жиналады. Мұнда жылдам қозғалған заттың образы сақталып қалады. Қабылданған обьект жоқ болсада оның образы жоғалмайды. Осы сияқты түзу сызықты, немесе дөңгелек шеңберлі материалды түрде жоқ болғанымен аз уақыт болсада елестетуге болады.