ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені

Адамның қиындықтарды жеңуді талап ететін мақсатты әрекеттер мен қылықтарды жүзеге асыру қабілетінен кәрінетін сананың реттегіштік жағы — ерік. Ерік адамның практикалық және танымдық әрекетін ретке келтіруден көрінеді, соларды жүзеге асырудан тұрады. Ерік таныммен байланысты қарастырылады. Сонымен бірге, ерік босатқыш және тежегіш механизм.

Мінез-құлықтың еріктік реттелуі мақсатқа жету немесе белсенділіктен бас тарту үшін ақыл-ой және дене күшін саналы тұрде бағыттау. 1) әрекет үетінде адамның мақсаты елеуеіз болуы мүмкін; 2) кейде әрасан күш жүмсалса да кейбір жайтты ескермегендіктен; «Еңбегі еш кетеді». 3) Кейде ақылды адам дұрыс шешім қабылдайды, бірақ іске асыруы өте қиын. И.М.Сеченов: сезімнің әрекет жағы. Еріктің физиологиялық негіздері - үлкен ми сыңарларының төбелік бөлігінде қимыл-қозғалысты басқаратын учаеке әрналасқан. Ол ми қыртысының басқа бөліктерімен байланысты. Мысалы: көру талдағышының ми қыртысы үшындағы қозу қимыл-қозғалыс учаскесіне беріледі де, онда қозу туғызады. Хабар алған соң қозғалыс клеткалары кез-келген сәтте қимыл жасауға бүйрық бере алады. Бірақ аралықта информацияны жинақтау, өңдеу, талдау бар. Ал бұл 2-сигнал системасы көмегімен іске асады. 2-сигнал байланыстары негізінде адамның саналы іс-әрекеті іске асады. Зейінді реттейді, сезімді туғызады. 2-еигнал байланыстары қимыл-әрекеттерді бөгеу, ерікті тежеу қызметінде шешуші роль атқарады.

Қимыл-қозғалыстың ырықты болуы бүкіл ми қыртысының жалпы жұмысының нәтижесі,-дейді. И.П.Павлов ерік шартты рефлекстік табиғатқа ие. Еріктік әрекеттер күрделі және қарапайым болып 2-ге бөлінеді.

Қарапайымда — мақсат қою және орындау күрделіде — мақсатты аңғару, жоспарлау және орындау.

Ерік сапалары әр түрлі: 1) ерік күші (тоқтамға келгіштік, кедергілерді жеңе алу, өзін-өзі меңгере алу, батылдық, шыдамдылық т.б.); 2) адамгершілікке сыйымды ерік қимылының сапалары (жеке мүддені қоғам мүддееіне бағындыру); 3) еріктің адам дербестігінен байқалатын сапалары (инициатива, тәртіптілік, жинақылық т.б.).

Ерік сапаларының ішіндегі ең негізгілері: 1) өз бетінше шешім қабылдай білу — ешкімге аландамай, өзінің сана-сезіміне, білім деңгейіне, ақыл-ойына сәйкес шешім қабылдау. Оған қарама-қарсы біреудің сөзіне ергіштік; 2) батылдық - шешімді тез, еш толқусыз қабылдай білу -қарама-қарсы батылсыздық; 3) табандылық - мақсатқа жетуде, кедергілерді жеңіп, әрта жолда тоқтамау. Бірбеткейлікпен шатыстыруға болмайды — көптеген объективті себептерге қарамай, ескермей өз пікірін өзгерте алмау; 4) өзін-өзі игере білу — жалқаулық, қорқынышқа қарамастан алға қойылған мқсатты орындай білу әр түрлі ашу-ыза, қорқыныш, күйзелуді көрсетпеу.

Негізгі ұғымдар: ерік, мақсат, талдау талқылау, түрткілер (мотив), шешім қабылдау; орындау, эмоция, сезім, адамгершілік сезім, интеллектуалды сезім, эстетикалық сезім, аффект, көңіл-күй, стресс, фрустрация.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1.Ерік дегеніміз не?

2.Еріктік әркетті сипаттаңыз.

3.Эмоция дегеніміз не?

4.Сезім дегеніміз не?

5.Адамдағы жоғары сезімдерді атаңыз.

6.Аффект дегеніміз не?

7.Стресс дегеніміз не?

Әдебиеттер:

1.Тәжібаев Т. Жалпы психология. А., 1993.

2.Жарықбаева Қ. Психология.А., 2010.

3.Немов Р.С. Психология. Т-1.М., 2010.

4.Рубинштейн Р.С. Основы общей психологии. М., 2000

5.Столяренко Л.Д. Основы психологии. М., 1997.
Тақырып. Психиқалық қасиеттер. Темперамент. Мінез. Қабілет.

Дәріс жоспары:

1.Темперамент – психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың формалды өзара қасиеттері.

2.Темпераменттің мінезді реттеудегі рөлі.

3.Мінез – тұлғадағы әлеуметтік-типтік және жеке даралық ерекшеліктің бірлігі.

4.Мінез типологиясы.

5.Қабілет туралы түсінік. Жалпы және арнайы қабілет.

6.Нышандар қабілеттің органикалық алғышарты ретінде. Талант.

Темперамент — нерв жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Адамдардың қозғыштығы, қимыл-қозғалысы, жалпы белсенділігі темпераменттерден көрінеді.

Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ежелгі грек дәрігері Гиппократ (б.э.д. 460-365) еңбектерінде айтылған. Гиппократ айтуынша, адамдар мен жануарлар денесінде 4 түрлі сұйық зат бар. Темперамент сол сұйықтардың басымдығына байланысты,-дейді.

1. Денені жылытып тұратын қан басым болса сангвиникалық

2. Шырын басым болса (грекше «флегма» - «шырын») флегматик

3. 
   Организмде қара өт басым болса, меланхолик (грекше «мсланхолс»
   - қара от) темпераменті;
   
4. 
   Сары өт (грекше «сһоіс» - өт) басым болса, холерик темпераменті;
   

Темпераменттің физиологиялық негіздерін шартты рефлекетер арқылы ғылыми тұрғыдан түсіндірген академик И.П.Павлов болды. «Нерв жүйесініңтиптері» деген еңбегінде Павлов былай деп жазды: «Нерв жүйесінің типтері мен қабығындағы қозу, тежелу процсетерінің 3 негізгі белгісінің (күші, тепе-тендігі, қозғалғыштығы) жиынтығынан құрастырылады. Нерв процесінің күші — бүкіл нерв жүйесі мен нерв клеткаларының жүмыс қабілеттілігінің кәрсеткіші. Күшті нерв жүйесі түрлі тітіркендіргіштерге төзімдікелсе, әлсізі мұндайға шамасы келмей «мәрт сынып» жатады».

Нерв процесініңтепе-теңдігі — бұл қозу мен тежелудің бұл сайма-сайлығын көрсетеді. бұл процестер кейде бір-бірімен тепе-тең келіп, кейде тең келмей, біреуі екіншісінен күшті болады.

Нерв процесінің қозғалғыштығы — бір процестің 2-ші процеспен алмасу, шапшаңдығы. бұл мидың кездейсоқ және қолайсыз өзгерістерге бейімделуіне мүмкіндік береді. Осы қасиеттердің түрліше араласып, қосылуы жоғары нерв қызметінің түрлі типтерін сипаттайды.

Осылардың ішінде 4 тип жиі ұшырасады. Бұлардың үшеуін И.П.Павлов күшті типке, біреуін-әлсіз типке жатқызады.

Павлов ашқан нерв жүйесінің негізгі типтері темпераменттердің физиологиялық негіздерін жақсы түсіндіреді. Павлов сангвиниктерді ширақ, нерв жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі тең, қозғалғыш адам — холериктерді ұстамсыз, нерв жүйесі күшті, қозуы тежелуінен басым; Флематиктерді нерв жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тең болғанмен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді — нерв жүйесі әлсіз типті адамдар деп сипаттайды.

Адам темпераменті эмоциялық, ақыл-ой және ерік процсетерінен көрінеді. (Үйге тапсырма: темпераменттің 4 типінің сипаттамасын конспектілеу).

Күнбе-күнгі өмірде адам әдетте менмен не көпшіл, қайырымды не сараң, биязы не дәрекі, батыл не жігерсіз, табанды, ер жүрек не күйгелек болып сипатталады. бұл сөздер арқылы адамның бір нәрсеге (мәральдық қасиеттер), не мінез-құлық амалына (жеке адамның ерік сапалары) қатысы аталады. Яғни, мінез негізінде жеке адамның мәральдық-еріктік қасиеттеріне жатады. Жеке адамға не адамдар тобына тән өзіндік қарым-қатынастар, мінез-құлық пен қозғалыстардың тәсілдері кісінің танымы мен іс-әрекетінде, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу процесінде қалыптасады. Нақты адамның мінезін талқылағанда өмір сүріп отырған қоғамдық-тарихи жағдайды еске ала отырып, тәрбиелену бағытын да ескерген дұрыс.

«Мінез» гректің «характер» деген сөзінен шыққан. Мағынасы- із қалдыру. Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде әр қилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері - адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адамның бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл-ойының тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайтынды.

Мінезді классификациялауға алғаш қадам жасаған Платон болатын. Ол мінездің типологиясын этикалық принциптерге сүйене отырып жасады. Адам мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында тұңғыш рет сипаттап жазған ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д. ІУ-ІІІ ғғ). Бірақ ол мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет дейді. Алғашқы кезде мінез адамның әлеуметік-адамгершілік ерекшеліктерін білдірген.

ХІХ ғасырда француз ғалымы А. Бен мінезді тек психологиялық ерекшелік, дара адамның ақыл-ойы мен сезімінің және ерік ерекшеліктерінің қасиеті деп санады. Т. Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, орыс медигі әрі педагог П.Ф. Лесгафт ерік қасиеті деді.

И. Кант (18 ғ) мінезді темпераментпен салыстыра отырып, оны адамда жүре пайда болатын қасиет деп анықтады. Сонымен қатар ол адамның даралық қасиеттеріндегі туа пайда болатын ерекшеліктер мен жүре пайа болатын ерекшеліктерді бөліп көрсетті. Мінез жөніндегі осында йекі түрлі көзқарас әлі күнге өзара тартыс туғызып келеді.

Ұлттық мінез

Ұлттық мінез адамарддың тарихи қалыптасқан бірлестігі мен ірі топтары болып саналатын этностың , ұлттың, халықтың өмір тіршілігі мен әлеуметтік жағдайының тұтастығы арқылы танылады. Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтардан ерекшеленіп тұратын өзіндік сипат-қасиеттері бар. Ұлттық мінездің қалыптасуына тарихи, климаттық, географиялық, саяси, экономикалық және т.б. факторлар әсер етеді (жағымды және жағымсыз қасиеттер).

Мінездің физиологиялық негізі. Адам мінезіндегі әрбір ерекшелік белгілі жағдайларға сәйкес көрініс беріп отырады. Мұндай ерекшеліктердің өзіндік физиологиялық механизмі бар. Сондай механизмдердің бірі - динамикалық стереотип – жүйке жүйесінің таптаурын болып қалыптасатын қызметі. Бұл – жоғары жүйке қызметіндегі шартты рефлекстердің жасалу жүйесі. (Шартты рефлекстер жүйесі мінездің физиологиялық негізі). Ол үнемі болып отыратын шартты тітіркендіргіштердің жүйелі түрдегі қызметіне байланысты. Бұл нақты жағдайдың өзгеруіне сәйкес орталық жүйке жүйесінде әрқилы қалып пайда болуында.

Адам мінезінің физиологиялық негізін ашып көрсетуде ерекше орын алатын жайт - жоғары жүйке қызметінің типтеріндегі ауыспалы құбылыс. И.П. Павлов қандай сигнал жүйесінің басым екендігіне орай адам мінезінің типтерін мынадай үш түрге бөледі:

1. Ойшыл тип – бұл негізінен сөзбен байланысты екінші сигнал жүйесі рефлекторлық қызметінің басымдылығы.

2. Көркем тип - бірінші сигналдық шартты рефлекстің басымдылылығы.

3. Орташа тип - мұнда екі сигнал жүйесінің бір де бірі басымдық көрсете алмайды. Адамдардың көпшілігі осы орташа типке жатады.

1. Мінездің еңбекке байланысты қасиеттері: еңбексүйгіштік, адалдық, жауапкершілікпен қарау, жалқаулық , немқұрайдылық т.б.

2. Ұжымға, адамдарға қатысты ққасиеттері: қайырымдылық, сергектік, талап қоюшылық, асқақтық, менсінбеушілік.

3. Өзіне-өзінің қатынасы: өркөкіректік, , даңғойлық, тәкәппарлық, мақтаншақтық, өзімшілдік, қарапайымдылық, кішіпейілдік.

4. Заттарға қатысты: ұқыптылық, салддыр-салақтық, заттарды ұстап-тұтуы мен ұқыпсыздығы.

Мінез құрылымындағы қасиеттерге келетін болсақ: 1. Мінезің тереңдігі. Бұл қасиет адамның қоғам талаптарына орай көпшілікке, ұжымға, еңбекке деген қатынасын білдіреді. 2. Адамны ңжеке басының белсенділіг. Бұл қасиет мінездің күші. Осыған орай адам жақсы, мықты, тұрақты және нашар мінезді болып бөлінеді. 3. Мінезддің тұрақтылығының ауытқымалығы мен бейімделгіштігінің ерекше мәні бар. Мұндай адамдар әр түрлі қиыншылықтарға ұшырағанда табандылық, төзімділік пен бейімделгіштік көрсетіп, мінезінің күшін аңғартады.

Мінездің өзіндік ерекшеліктері отбасында қалыптасып, дамиды. Отбасындағы климаттық ахуал балалардың мінезінің қалыптасуына үлкен әсер етеді.

Түлі іс-әрекеттің жүзеге сауы адам мінезінддегі қылықтар мен икемділікке байланысты. Өйткені адам іс-әрекет үстінде түрлі қиыншылықтарға ұшырап, оларды қалай да жеңіп шығу тәсілдерін іздестіреді. Бұл адамның жағымды мінезін ұнамды қасиеттерді дамытып, тұрақтандырады. Оның түпкі мәні адам бойындағы жағымды мінез-құлық пен игі қасиеттер бала кезден бастап қалыптасады дегенге саяды.

1. 
   Іс-әрекетті тез өзгерту.
   
2. 
   Іс-әрекетті орындау нәтижесінің сапасы.
   

Әр адамның іс-әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті орындауы үстінде, әсіресе, істің нәтижесінен анық байқалады. Бұл — адамдардың даралық ерекшеліктері. Мысалы, бірдей жағдайда бір істі бір адам тез меңгеріп, өте шапшаң, нәтижелі әрі сапалы етіп атқарса, ал екінші адам іске бірден төселіп кете алмай, сол іс-әрекетке лайық әдет-дағдыларын қалыптастырмағандықтан, істі баяу, нәтижесіз, сапасыз атқаруы мүмкін. Бұл жайттар бірінші адамның қабілеттілігі екінші адамға қарағанда әлдеқайда жоғары деңгейде дамығандығын көрсетеді. Адамның істеген ісі мен әрекетін бақылап көрмей тұрып, оны сол іске қабілетті не қабілетсіз деп кесіп айтуға болмайды. Мәселен, сурет өнерінің әліппесімен әлі танысып үлгірмеген баланы өнердің бұл түріне қабілетті не қабілетсіз деу әлі ертерек. Тек ұйымдастырылған оқу-тәрбие негізінде ғана оның сол іс-әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады.