Қорытпа және оларды алу әдістері туралы түсінік

Қорытпа дегеніміз- екі немесе одан да көп элементтерді қорыту арқылы алынатын зат. Қорытпаны дайындаудың басқа да тәсілдері бар: бірігу қасиеті, электролиз, возгонка (айдау). Металдық элементтерден дайындалған қорытпа металдық қорытпа деп аталады.Қорытпалар құрамы мен өңдеу әдісіне байланысты көптеген қасиеттерге ие болады.

Жүйе-бақылау және зерттеу үшін белгіленген денелер тобы. Металтануда металдар мен металдық қорытпалар жүйе болып табылады. Таза металл жай бір компонентті жүйе, ал қорытпа екі немесе одан да көп компоненттерден тұратын күрделі жүйе болып табылады. Компоненттер-жүйені құрайтын заттар. Компоненттер ретінде таза заттар мен химиялық қосындылар алынады.

Фаза- жүйенің біркелкі бөлігі. Варианттылық (С-еркіндік дәреже саны)- жүйедегі фаза мөлшерін өзгеріссіз қалдырып, өзгертуге болатын ішкі және сыртқы факторлардың санын айтамыз(температура,қысым, конценрация).

Варианттылық С=1 болса, (моновариантты жүйе), фаза санын өзгертпей, факторлардың бір түрін өзгертуге болады. Варианттылық С=0 болса, (нонварианттық жүйе), фаза санын өзгертпей сыртқы факторларды өзгертуге келмейді. Компонент саны (К), фаза саны (Ф) және жүйенің варианттылығы (С) арасында математикалық байланыс бар.Бұл фаза ережесі немесе Гиббс заңы

С=К-Ф+2 Түленулер тұрақты қысымда өтсе, айнымалы саны азаяды С=К-Ф+1

Мұнда:С-еркіндік дәрежесінің саны; К- компонент саны; Ф- фаза саны ;1- температураның өзгеру мүмкіндігін есептейді.

Металдық қорытпаның құрылысы қорытпаны құрайтын компоненттердің қандай әрекетке түсетініне тәуелді.Металдардың көбісі сұйық түрде бір-бірінде ериді.

Компоненттердің әрекеттесуына байланысты қорытпалар былай бөлінеді:

1) механикалық қоспа

2) химиялық қосынды

3) қатты ерітінді

Компоненттер қатты күйде бір-бірінде ерімесе және де химиялық реакцияға түспеген жағдайда механикалық қоспа түзіледі.Қорытпа оған кіретін компоненттің кристалдарынан тұрады(4.1.сур). Қорытпада компоненттердің кристалдық торы сақталады. Құрылысы мен қасиеттері әртүрлі элементтер арасында түзілетін қорытпа химиялық қоспа деп аталады.

Осы қорытпалардың ерекшеліктері:

1.Құрамының тұрақтылығы, яғни қорытпа компоненттің белгілі бір қатынасында

түзіледі,химиялық қосынды An Bm деп белгіленеді.

2.Химиялық қосынды құрайтын, элемент торларынан ерекшеленетін, атомдары дұрыс ретпен орналасатын спецификалық кристалдық тор түзіледі.

3. Өзіне тән қасиеттер айқын көрінеді.

4. Кристалданудағы температураның тұрақтылығы,таза компоненттер сияқты..

Қатты ерітінді қорытпасы дегеніміз- компоненттер арасындағы қатынас өзгере алатын қатты фаза. Олар кристалдық заттар болып табылады.

Қатты ерітінді бірдей дәндерден тұрады.

Қатты ерітінді қорытпасының жіктелуі

Қатты ерітінділер компоненттің еру дәрежесіне байланысты былай бөлінеді:

●Компоненттердің шексіз еруі

●Компоненттердің шектелген еруі

Шексіз еру кезінде еріткіш компоненттің кристалдық торы ерітілген компоненттің концентрациясының көбеюіне байланысты ерітілген компоненттің кристалдық торына өтеді. Шексіз еру ерітінді үшін болу керек:

1.Компоненттің кристалдық торының изоморфтылығы

2.Компоненттердің атомдар радиустарының жақындығы, олардың айырмашылығы 8-13% артық болмауы керек

3.Атомдардың физико-химиялық қасиеттерінің ұқсастығы

Компоненттердің шектелген еруі кезінде еріген заттың концентрациясы шектелген. Концентрациясы үлкею жағдайында біркелкі қатты ерітінді екі фазалық қоспа түзе отырып ыдырайды.

Еріткіштердің кристалдық торында ерітілген заттардың таралуына байланысты қатты ерітінділер былай бөлінеді:

●Орынбасу (замещения)

●Еңгізу (внедрения)

●Алу,азайту (вычитания)

Орынбасу ерітінділерінде еріткіштердің кристалдық тордағы атомның бір бөлігі ерітілген элементтердің атомдарымен орын басылады.(4.4 а)

Қатты ерітінділердің орынбасу (а), еңгізу (б) кристалдық торы. Орынбасу ерітінділерінің түзілуі кезінде тордың периоды еріткіш пен ерітілген элементтің атом диаметрлерінің әртүрлігіне тәелді өзгереді.Егер ерітілген элемент атомы

еріткіш атомынан үлкен болса, элементарлы ұяшықтар үлкееді,ал кіші болса, тартынады.Тор параметрлерінің кішіреюі оның қарапайымдылығына әкеледі.

Еңгізілген қатты ерітінділер еріткіштердің кристалдық торына ерітілген компоненттің атомдарын енгізу арқылы түзіледі. (4.4. б). Егер ерітілген элемент атомдарының мөлшері кішкентай болса, мұндай ерітіндінің түзілуі мүмкін болады. Мұндай элементтерге Менделеев периодтық жүйесінің басындағы көміртегі, сутегі, азот, бор жатады. Атомның мөлшері атомаралық орыннан үлкен болса, бұл тордың бұзылуына әкеліп соқтырады. Мұндай ерітінділердің концентрациясы 2-2,5% аспайды. Азайту (вычитания) қатты ерітінділері немесе ақаулары бар торлы ерітінділер химиялық қоспаның негізінде түзіледі.

Қорытпаның кристалдануы

Қорытпаның кристалдануы таза металдың кристалдануының заңдылықтарына

сүйенеді.Міндетті шарт болып саналады жүйенің минимум бос энергиялы күйге өтуі. Сұйықтық пен кристалданатын фазаның арасындағы диффузиондық үрдістің маңыздығы ең үлкен айырмашылық болып табылады. Қатты күйдегі қорытпаларда компоненттің қатты күйде ерігіштігі температура өзгеруімен аллотропиялық түрленуімен, қатты ерітінділердің ыдырауымен түсіндірілетін қайта кристалдану үрдісі жүреді. Бұл түрленулерді қатты күйдегі фазалық түрлену деп аталады. Қатты күйдегі қатты кристалдану кезінде кристалданудың центрлері пайда болады және өседі. Әдетте кристалдану центрлері көне фазалардың дәндерінің шекараларында және қоспалар бар жерде (олар жаңа кристалдар центрлерін түзе алады) пайда болады. Біраз уақыт бойы көне және жаңа фазалардың ортақ жазықтықтары болады. Тордың мұндай байланысы

когерентті байланыс деп аталады. Көне және жаңа фазалардың айырмашылығы болғанда, түрлену аралық фазалардың түзілуімен өтеді. Қорытпаның кристалдану үрдісі күй диаграммаларда зерттеледі.

Күй диаграммасы – бұл концентрация мен температура тәуелділігіндегі кез-келген қорытпаның күйін сипаттайтын графикалық сурет (Сүр.4.5).

Күй диаграммасын құру термиялық талдау көмегімен жүзеге асырылады.

Қорытындысында бір топ салқындату қисықтарын алады, фазалық өзгеру

температураларда қыйлысу нуктелері мен температуралық кідірістерді байқауын мүмкіндік береді. Фазалық түрленуге сай келетін температуралар критикалық нүктелер деп аталады.Кристалданудың басталуын сипаттайтын нүкте ликвидус, ал кристалданудың аяқталуын солидус нүктесі деп аталады. Салқындату қисықтары бойынша диаграмма құрылады, абцисса осіне -концентрация, ал

ордината осіне- температура. Концентрация шкаласы В компоненттің құрамын көрсетеді. Ликвидус(1), солидус(2), қатты күйдегі фазалық түрленуге (3,4) сай келетін сызықтар негізгі сызықтар болып табылады. Күй диаграммасы бойынша фазалық түрленудің температурасын, фазалық құрамның өзгеруін, шамамен қорытпа құрамын, өңдеу түрлерін анықтауға болады.

1.Қорытпа дегеніміз не?

2.Қорытпалардың түрлері

3.Қорытпа теориясындағы негізгі ұғымдар қандай?

4.Күй диаграммасын сипаттаңыз

5.Кристалдану дегеніміз не?

Күй диаграммасы – бұл концентрация мен температура тәуелділігіндегі кез-келген қорытпаның күйін сипаттайтын графикалық сурет Фазалық түрленуге сай келетін температуралар критикалық нүктелер деп аталады.

Орынбасу ерітінділерінде еріткіштердің кристалдық тордағы атомның бір бөлігі ерітілген элементтердің атомдарымен орын басылады. Еңгізілген қатты ерітінділер еріткіштердің кристалдық торына ерітілген компоненттің

атомдарын енгізу арқылы түзіледі. Азайту (вычитания) қатты ерітінділері немесе ақаулары бар торлы ерітінділер химиялық қоспаның негізінде түзіледі.

Құрылысы мен қасиеттері әртүрлі элементтер арасында түзілетін қорытпа химиялық қоспа деп аталады.

Варианттылық (С-еркіндік дәреже саны)- жүйедегі фаза мөлшерін өзгеріссіз қалдырып, өзгертуге болатын ішкі және сыртқы факторлардың санын айтамыз(температура,қысым, конценрация).

Қорытпа дегеніміз- екі немесе одан да көп элементтерді қорыту арқылы алынатын зат.
5 Дәріс

Қосқұрамды қорытпа күйінің диаграммасы

1.Қорытпалардың қатты күйде компоненттердің шексіз еритін күй диаграммасы (шексіз ериітін қатты күйдегі қорытпа)

2. Қатты күйде компоненттер ерімейтін қорытпалардың күй диаграммасы (механикалық қоспа)

3.Қатты күйде компоненттердің шекті ерігішті қорытпалардың күй диаграммасы

4.Компоненттері химиялық қосылыс түзетін қорытпаның күй диаграммасы

5. Қатты күйде фазалық өзгеріске ұшырамайтын қорытпаның күй диаграммасы

6. Қорытпа қасиеті мен күй диаграмма түрінің байланысы

Қорытпалардың қатты күйде компоненттердің шексіз еритін күй

диаграммасы

Қорытпаның күй диаграммасы мен салқындау қисығы 5.1 суретте көрсетілген.

Қорыпалардың қатты күйдегі компоненттіңің шексіз ериітін күй диаграммасы (а); салқындау қисығы (б). Ең бірінші термиялық қисықтар алынады. Алынған нүктелерді диаграммаға түсіреміз. Қорытпаның кристалдануының бастапқы және u1089 соңғы нүктелерін қосып, күй диаграммасын аламыз. Алынған диаграммаға талдау жасайық:

1.Компонент саны К = 2 ( А және В компоненттері)

2.Фаза саны ƒ = 2 ( сұйық фаза L, қатты ерітінді кристалдары α)

3.Диаграмманың негізгі сызықтары:

• асв- ликвидус сызығы, бұл сызықтан жоғары орналасқан қорытпалар сұйық күйде болады.

•аdв- солидус сызығы, бұл сызықтан төмен, орналасқан қорытпалар қатты күйде болады.

4.Жүйенің мінездемелік қорытпалары:

А және В таза компоненттері тұрақты температурада кристалданады, В компонентінің салқындау қисығы 5.1.(б)суретте көрсетілген.

күйге қалады, температураны төмендеткен сайн қорытпа қатты күйде салқындайды, және оның құрамы қатты ерітіндісінің (α) біркелкі кристалынан құралады. Қорытпаның микроқұрылымының сұлбасы 5.2-суретте көрсетілген.

5.Қорытпаның құрылысты-фазалық анализі

Күй диаграммасын пайдалану арқылы кез-келген қорытпаға, кез-келген температурада фаза санын тауып қана қоймай, оның құрамы мен сандық ара қатынасын табуға болады. Ол үшін "кесінді ережесін" қолданылады. Қорытпаның құрылысты фазалық анализін жасау үшін белгіленген нүктеден бастап канодаға көлбеуді жақын орналасқан сызыққа (ликвидус, солидус, компонент осі) жүргізеді. а) m- нүктедегі фаза құрамын анықтау:

Оны анықтау үшін m нүктесі арқылы жақын орналасқан сызыққа (ликвидус, солидус)көлбеу жүргізіледі. Сұйық фазаның құрамы көлбеудің қиылысу нүктесі проекциясының ликвидус сызығымен

Ι қорытпаның кристалдану үрдісі:

1 нүктеге дейін қорытпа сұйық күйде салқындайды. 1нүктеге сәйкес температурада, α қатты ерітіндісінің кристалдану орталығы пайда бола бастайды. 1-2 учаскіде төменгі температурада кристалдану жүреді. 2 нүктеге сәйкес температурада қорытпа қатаяды, одан кейінгі температураны төмендеткенде қорытпа қатты күйде салқындайды, ол α ерітіндісінің біртекті кристалынан тұрады. 3 нүктеге сәйкес температурада α қатты температурасы қанықан В компонентіне айналады. Одан да төменгі температурада екінші компоненттің

ерігіштігі төмендейді, сондықтан α- ерітіндісімен βΙΙ түріндегі артық кристалл бөлініп шығады. 3 нүктеден кейн қорытпа екі фазадан: α ерітіндісінің кристалы және βΙΙ қатты ерітіндісінің екінші реттік кристалы.

Қорытпа қасиеті мен күй диаграмма түрінің байланысы

Диаграмма түрі мен қорытпа қасиеті қандай қосылыс және қандай фаза түзетініне

байланысты болғандықтан олардың арасында белгілі бір тәуелділік болу керек. Бұл тәуелділік Курнаковпен орнатылған, 5.8-сурет.

а) Механикалық қоспа түзелгенде қасиеттері сызықтық заңдылықпен өзгереді. Қорытпа қасиеттері мінездемесінің мәні таза компонент мінездемелерінің интервалы аралығында болады.

б) Шексіз ерігіш қатты ерітінді түзелгенде қорытпаның қасиеттері қисық сызық бойынша өзгереді, сонымен қатар, электркедергілігі сияқты қасиеттері компонент қасиеттерінен өзгеше болуы мүмкін.

в) Шектеулі ерігіштікті қатты ерітінді түзелсе, концентрация интервалында қорытпа қасиеттері, бір фазалы қатты ерітіндіге сәйкес қисық сызық бойынша, ал екі фазалы аймақта – сызықтық заңдылықпен өзгереді. Түзеудің бойындағы шеткі нүктелері, осы қоспаны құрайтын аса қаныққан таза фазаның қасиеттері болып табылады.

г) Химиялық қосылыстар түзелгенде химиялық қосылыстар концентрациясы қисықтың максимумы болып табылады. Химиялық қосылыстың иілу нүктесі сингулярлы нүкте деп аталады.
Бақылау сұрақтары:

1.Қорыпалардың қатты күйдегі компоненттің шексіз ериітін күй диаграммасын талдаңыз

2.Қандай қоспа түзілгенде қоспа қасиеттері сызықтық заңдылықпен өзгереді?

3.Қандай ерітінді түзелгенде қорытпаның қасиеттері қисық сызық бойынша өзгереді?

4. Қатты күйде фазалық өзгеріске ұшырайтын қорытпаның күй диаграммасының

компоненттің қатты күйіндегі қорытпа ерігіштігінің шектеулігі көрсететін диаграммадан айырмашылығы

5.Сингулярлы нүкте дегеніміз не?
Глоссарий

Эвтектика - әртекті кристалдың ұсақ дисперсті, механикалық қоспасы, тұрақты және жүйедегі ең төменгі температурада кристалданады.

Күрделі күй диаграммасы, бірнеше қарапайым диаграммадан құралған

Химиялық қосылыстар түзелгенде химиялық қосылыстар концентрациясы қисықтың максимумы болып табылады. Химиялық қосылыстың иілу нүктесі сингулярлы нүкте деп аталады.

1.Металдардың деформациясының физикалық табиғаты.

2.Пластикалық деформацияның табиғаты.

3.Пластикалық деформацияның дислокациялық механизмі.

4.Металдардың бүлінуі.

5.Сандық сипаттамаларын анықтау әдістері және механикалық қасиеттері.

тастағанда толығымен жоғалып кететін деформацияны айтады.Серпімді деформациялану кезінде металдың кристалдық тордағы атомдар арасындағы арақашықтығы өзгереді. Жүкті алып тастау атомаралық қашықтықтың өзгерісі тудыруын, атомдардың алғашқы қалпына қайта келуін және деформацияның жоғалу себептерін жояды. Деформация диаграммасында серпімді деформация OА сызығымен сипатталады. Егер нормальды кернеу атомаралық байланыс күштер сипаттамаларымен u1073 бағытталса, онда үзу жолымен әлсіз бұзылу байқалады.

Серпімді кернеу әсерінен болатын серпімді деформация және әлсіз бұзылу сұл

Сүр.6.3.Серпимді кернеу арқасында жүретін серпімді деформацияның және әлсіз

бұзылудың схемасы : а) кернеусіз метал торы; б)серпимді деформация;

в,г) әлсіз бұзылудың үзіліу арқылы σ=Е δ , Е-серпімділік модулі

Серпімділік модулі металдың серпімділік қасиеттерінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Серпімділік модулі физикалық тұрғыдан қатты денедегі атомаралық байланыстардың σ=Е δ , мында: Е – серпимді модулі

Серпимді модулі беріктік өлшемінің мәні болып қарастырылады. Бұл механикалық сипаттамасы құрылымы жағынан мәнсіз, дәлірек айтқанда термиялық өңдеу немесе құрылым өзгеруінің басқа да түрлері серпімділік модулін өзгертпейді, ал атомаралық қашықтықты өзгертетін температураның жоғарылауы серпімділік модулін төмендетеді.

әрекеттер тоқтағаннан кейінгі деформация. Пластикалық деформация кезінде кернеудің бір бөлігі екіншісіне қатысты жанама кернеудің әсерінен орын ауыстырады. Жүкті алған кезде жылжу сақталады, яғни пластикалық деформация өтеді(6.4-сурет). Пластикалық деформация нәтижесінде жылжу аркылы тұткырлыкты бұзылу байкалуы мүмкін.

Металл және қорытпалар қатты күйінде кристалдық құрылымға ие және олардың

деформациясы кристалл құрылымының типіне және осы құрылымдағы шектеусіздіктің болуына байланысты. Монокристалды пластикалық деформацияны қарастырайық. Пластикалық деформация жанама кернеу әсерінен өтіп екі әдіспен жүруі мүмкін:

1.Жазықтықта трансляциялық жылжу. Кристалл атомдарының бір қабаттары басқа қабаттары арқылы жылжиды.Сонымен қатар олар түгел атомаралық қашықтыққа тең дискретті шамаға u1072 ауысады. Сырғанау жолдарының аралықтарында деформация жүрмейді. Қатты дене пластикалық деформация кезінде өзінің кристалдық құрылымын өзгертпейді және қарапайым ұяшықтарда атомдардың орналасуы сақталады. Атомдары тығыздау шоғырланған кристаллографиялық жазықтық сырғанау жазықтығы болып табылады. Бұл

деформацияның қысым арқылы өңдеудің маңызды түрі.

2.Еселену.Кристалдың бір бөлігінің басқа бір бөлігіне симметриялық жағдайдағы

бұрылысы. Еселену жазықтығы симметрия жазықтығы болып табылады. Еселену көбіне кристалдардың көлемдік орталық және гексагональды торымен пластикалық деформация кезінде пайда болады, сонымен қатар деформация жылдамдығының өсуімен және температураның төмендеуімен еселенуге бейімділік төмендейді. Еселену сыртқы күштердің қозғалысы нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар пластикалық деформацияланған денені жасыту нәтижесінде туындауы мүмкін. Бұл кубты қырлы центрленген торлы металдарға тән.

Еселену арқылы деформацияның белгісіз дәрежесіне қол жеткізуге болады.

Пластикалық деформация сырғанаудың немесе еселенудің нәтижесінде болады.

Ертеректе сырғанау кезінде кристалдың бір бөлігі периодтың бүтін санына басқа бөлігіне қатысты бір бүтін ретінде жылжиды деп қарастырған. Бұл кернеуге қажеттілік шынайы өзгермелі кернеуден бірнеше қатарға жоғары.

Темір үшін өзгермелі кернеудің теориялық мәні: tтеор=13300 МПа, t реал=20

Пластикалық деформацияның жаңа заманғы теориясының негізі ретінде келесі

жағдайлар алынған:

-сырғанау жылжу жазықтығында бір уақытта емес тізбектей таралады

-сырғанау кристалдың оны жүктеу кезінде пайда болатын кристалдық торының бұзылған жерінен басталады. Деформация механизімінің сұлбасы 6.6 суретте келтірілген. Деформация тепе-тең күйде қозғалмайды. Экстражазықтық кернеудің әсерімен атомдардың орналасуының елеусіз жагдайында оңнан солға қарай орын ауыстырады . PS (SR) жазықтығының төменгі бөлігі оңға қарай ығысады және PQ экстражазықтығының төменгі шетімен бірігеді. QR- қалдық деформация. Дислокация алдағы қозғалыстарда бүкіл сорғылау жазықтығынын өтеді және дән бетіне шығады. Бұл кезде дәннің жоғарғы бөлігі төменгі бөлігіне қатысты тордың атомаралық бір периодына жылжиды. (6.6.б сурет). Дислокацияның әрбір бір қадам орын ауыстыруы кезінде сырғанау жазықтығының жоғарғы және томенгі бөліктерінде орналасқан бүкіл атомдар арасындағы емес , тек PS жазықтығының екі қатарының атомдарының арасындағы байланысты үзу керек. Бұл кезде

қажетті өзгермелі кернеу аз,практикалық шынайыға тең .

Металдардың бұзылуы.

Жоғары кернеуге қол жеткізген кезде деформация процесі бұзылумен аяқталады .

Денелер қимамен бір уақытта емес ,үшіншісінің дамуы нәтижесінде бұзылады. Бұзылуы 3 сатыдан турады : жарықтың пайда болуы,оның қима арқылы таралуы,толығымен бұзылу.

Әлсіз бұзылу-нормальды созу кернеуі арқылы атомдардың бір қабатын басқа қабаттарынан үзуі.Үзілуі алдына ала деформациямен жүргізілмейдi. Жарықтын пайда болу механизмі кедергілердін алдында бірдей қозғалысындағы дислокацияның жиналуына байланысты, осының салдарынан кернеу концентрациясына әкеліп соқтырады. Кернеуге белгілі бір мәнді

иеленгенде ,жарықтардың молшері критикалық болады және келесі өсуі қалыпты болады. Әлсіз бұзылуға өткір, жиі тербелістегі жарық тән.Әлсіз бұзылуынын энергосыйымдылығы аз,жарық жұмысының таралуы нольге жакын.

Транскристалдық бұзылуды айырады: жарық –дәннің аумағында таралады,

интеркристаллды дән шекаралында таралады.Сынық кенестігі –қалыпты кернеуге

перпендикуляр .Әртүрлі бұзылуы –жанасатын кернеудің әсерімен ,кесу жолымен

орындалады. Оған белгілі пластикалық деформациясы әкеліп соғады. Жарықтын таралу жылдамдығы аз, энергосыйымдылық мәнді қуат бөлу бетінің пайда болуына және пластикалық деформацияға жұмсалады,көп жұмыс жарықтын таралуына жумсалады. Сынық беті тегіс емес жарық сәулесін таратады .Сынық арқылы бұзылудың сипаттамасын анықтауға болады. Бузылудын маңызды механикалық құрамдары болып мыналар табылады: беріктілік, қаттылық, тұтқырлық. Механикалық құрамды біле отырып конструктор

қажетті материалды тандайды . Деформациялық жағдайда материалдын механикалық құрамы материалдың сыртқы әсерлерден бұзылуын анықтайды .Жүктеу әсеріне байланысты механикалық құрамы мынадай түрлермен анықталады:

1.статикалық жүктеу -жүктелуі жай және қалыпты өседі

2.динамикалық жүктеу -жүктеу қарқынды жылдамдықпен өседі және өзіне тән

сипаттамалары бар.

3.кайталама немесе циклды жүктеу-жүктеуі жұмыс кезінде көп ретті және бағыты бойынша жиі ауысып отырады.

Беріктік- материалдың деформацияға және бұзылуға қарсы тұруы.

Сынақ созылу диаграммасын жазатын арнайы машинада жүргізіледі.

Материал үлгісінде болатын жүктеудін осуін қорытындылайық. Диаграммада оа сызығы серпимді деформация Гук заңына тауелді жүреді. Серпімді деформацияға сәйкес келетін а нүктесіндегі кернеуді пропорциональды шегі деп атаймыз.

Пропорциональды шегі деформация мен кернеу арасындағы сызықтық тәуелділікті сақтайтын жоғарғы кернеу. Пропорциональды шегінен жоғары кернеу кезінде тепе тең пластикалық деформация өтеді. Практика жүзінде серпімсіз жағдайға өту нүктесін белгілеу мүмкін емес болғандықтан, серпімді деформация ала алатын жоғары кернеу шартты серпімділік шегін белгілейді.

Қалдықты деформация өте аз болғандағы кернеуді есептейді. Қалдықты u1076 деформацияның аққыштық шегі белгіленуі:

Өту шегі материалдың аз пластикалық деформацияға қарсы тұруын мінездейді.

Материалдың табиғатына байланысты физикалық шартты шегі қолданылады. Физикалық өту шегі бұл тұрақты жүктелгендегі деформацияның үлкеюінен пайда болатын кернеу. Өту пластикалық материалдарға байланысты. Бірақ қорытпа мен металдың көп бөлігі өту аймағына жатпайды. Шартты өту шегі бұл қалдықты деформацияны тудыратын кернеу - аққыштық шегі. Физикалық немесе шартты өту шегі материалдың ең қажетті есептеу мінездемесі болып табылады. Бөлшекке әсер ететін кернеу өту шегінен кем болу керек. Барлық жағынан пластикалық деформация тең көлемді өту шегіне дейін жалғасады. Пластикалық деформация

в нүктесінің өте әлсіз жерінде –мойын (шейка) құрылуы басталады, ол қуатты үлгінің жергілікті басылуы болып табылады. Өту шегі бұл жоғары жүктелуге сәйкес келетін және уақытша жоғарылауға қарсы тұратын кернеу. Мойынның (шейка) қалыптасуы пластикалық материалдарға тән, олардың созылу диаграммасы максимальды мәнге ие.