Құрамына келесі материалдар кіреді: «Қазақ әдебиеттануының жаңа бағыттары» курсының жұмыс бағдарламасы. «Әдебиет танытқыш»
Курс бойынша берілген практикалық жұмыстарды
жүктеу/скачать 3,14 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Қазақ әдебиеттануының жаңа бағыттары» курсы бойынша жұмыс бағдарламасы
Курс бойынша берілген практикалық жұмыстардыКурс бойынша берілген өзіндік жұмыстарды Курс бойынша берілген шығармашылық жұмыстарды Курс бойынша берілген тест тапсырмаларын
«Қазақ әдебиеттануының жаңа бағыттары» курсы бойынша жұмыс бағдарламасы1-Апта
№1 лекция таќырыбы: Әдебиет өнер мен ғылымның бір түрі. Филология туралы түсінік Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №1 семинар таќырыбы: Ғылыми зерттеу мен көркем шығармадағы маќсат пен мазмұн. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №1 МОӨЖ таќырыбы: Әдебиеттану ғылымының зерттеу объектісі Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 2-Апта №2 лекция таќырыбы: Әдебиет басќа өнер түрлерінің арасында. Өнер туралы түсінік. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №2 семинар таќырыбы: Өнер түрлерінің өзіндік ерекшеліктері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №2 МОӨЖ таќырыбы: А.Байтұрсыновтың төл әдебиеттану терминдерін ќалыптастырудағы еңбегі. («Әдебиет танытќыш» бойынша). Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 3-Апта №3 лекция таќырыбы: Көркем әдебиеттің пәні мен ќызметі. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. 3 семинар таќырыбы: Идея және идеялыќ. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №3 МОӨЖ таќырыбы: Таќырып – шығармының объективтік негізі. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 4-Апта №4 лекция таќырыбы: Көркем образ туралы түсінік Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №4 семинар таќырыбы: Көркем бейне жасалу жолдары. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №4 МОӨЖ таќырыбы: Көркем шығарманың идеясы. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 5-Апта №5 лекция таќырыбы: Әдеби шығарма біртұтас бірлік ретінде Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №5 семинар таќырыбы: Эстетика туралы түсінік. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №5 МОӨЖ таќырыбы: ХХ ғасыр басындағы әдеби- теориялыќ көзќарастар. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 6-Апта №6 лекция таќырыбы: Таќырып, идея, шығарманың мотиві мен проблемасы Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №6 семинар таќырыбы: Таќырып, идея, шығарманың мотиві. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №6 МОӨЖ таќырыбы: А.Ќұнанбаев - ќазаќ өлеңінің реформаторы. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 7-Апта №7 лекция таќырыбы: Көркем шығарманың сюжеті Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №7 семинар таќырыбы: Композицияның сюжеттік элементтері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №7 МОӨЖ таќырыбы: Ы.Алтынсарин – ќазаќ әңгімесінің негізін ќалаушы. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 8-Апта №8 лекция таќырыбы: Композиция туралы түсінік. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. № 8 семинар таќырыбы: Ќазіргі ќазаќ прозасы. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №8 МОӨЖ таќырыбы: Лирикадағы сюжет мәселесі. (пікірталастар) Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 9-Апта №9 лекция таќырыбы: Көркем шығарма тілі. Поэтикалыќ синтаксистік мағынасы Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №9 семинар таќырыбы: Әдеби стиль және ќаламгер стилі. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №9 МОӨЖ таќырыбы: Аралас жанрлар ерекшелігі. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 10-Апта №10 лекция таќырыбы: Өлең ќұрлысының негіздері. ¦йќас түрлері Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №10 семинар таќырыбы: Лирика жанрлар түрлері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №10 МОӨЖ таќырыбы: Көркем бейне түрлері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 11-Апта №11 лекция таќырыбы: Әдеби процесс туралы түсінік Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №11 семинар таќырыбы: Натурализм ағымының ќазаќ әдебиетіне әсері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №11 МОӨЖ таќырыбы: Ќазіргі ќазаќ өлеңінің бағдары. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 12-Апта №12 лекция таќырыбы: Көркемдік әдіс. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №12 семинар таќырыбы: Ќазаќ өлеңінің ќұрылыс жүйесі. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №12 МОӨЖ таќырыбы: Ќазаќ әдебиет тарихындағы «зар заман» ағымы. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 13-Апта №13 лекция таќырыбы: Көркемдік стиль, әдеби ағымдар. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №13 семинар таќырыбы: Көркем шығарма тілі. Троптар, поэтикалыќ фигура түрлері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №13 МОӨЖ таќырыбы: Социалистік реализм әдісі жайлы сыни көзќарас. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 14-Апта №14 лекция таќырыбы: Әдебиеттің тектері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №14 семинар таќырыбы: Драматургия жанры. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №14 МОӨЖ таќырыбы: Эпостық жанар Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 15-Апта №15 лекция таќырыбы: Лирика жанрлары мен түрлері Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №15 семинар таќырыбы: Лирикалыќ характердің жасалу принциптері. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №15 МОӨЖ таќырыбы: Ќазаќ әдебиетінде проза жанрының тууы. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. 4. Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі: Негізгі әдебиеттер: 1.Ахметов К. Әдебиеттануға кіріспе. Ќарағанды, 2004. 2.Атымов М. Идея және композиция. А., 1970. 3. Байтұрсынов А. Аќ жол. А., 1991. 4. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Астана ,2004 5.Жұмалиев Ќ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1970 6. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, 1998 7. Ќабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983 8.Ќоңыров Т. Ќазаќ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978 9.Байтұрсынов А. Әдебиет танытќыш. – Алматы, 1989ж. 10.Алпысбаев Ќ. Көркем шығарманы талдау жолдары. Алматы,1995ж. Ќосымша әдебиеттер 1. Әдібаев Х. Көкжиек. А., 1977. 2. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. А., 2001. 3. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі. А., 1997. 4. Серікќалиев З. Аќ жол. А., 1990. 5. Мүсірепов Ғ. Заман және әдебиет. – Алматы, 1982ж. 6. Жұмалиев Ќ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы, 1966ж. 7. Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы, 1960ж. 8. Тимофеев Л. Основы теории литературы. – Москва, 1976ж. 9. Горький А. Әдебиет туралы – Алматы, 1984ж. 10. Хасенов М. ¦намды образ және типтендіру. – Алматы, 1966ж. 11. Смағұлов Ж. Әдебиеттану әлемі. Ќарағанды, 2006 12. Жарылғапов Ж. ХХ ғасыр соңындағы ќазаќ прзасы. Ќарағанды, 2003 13. Жұмағұлов С. Әдебиетші әлемі. Ќарағанды, 2003 14. Дәдебаева Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. Алматы, 1991 15. Шәріпова Ә. Ќазаќ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдыќ. Алматы, 1984 16. Майтанов Б. Көркемдік нәрі, Алматы, 1993 17. Майтанов Б. Ќазаќ прозасын психологиялыќ талдау. Алматы, 1995 18. Байтанаев Ә. Шын шеберлік. Алматы, 1987 19. Кәрібаева Б. Ќазаќ лирикасының поэтикасы. Ќарағанды, 1993 20. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Алматы, 1995 21. Жұмағали З. Уаќыт және әдебиет Жезќазған, 2001 22. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы Алматы, 1975 www. sdu.edu.kz www. studentochka.kz www.kazakh.ru 5.«Қазақ әдебиеттануының жаңа бағыттары» пәні бойынша тапсырмаларды орындау графигі
6. Пән бойынша дәрістердің конспектісі №1 лекция таќырыбы: Әдебиет өнер мен ғылымның бір түрі. Филология туралы түсінік 1 апта. 1 кредит-сағат. Лекция тезисі: Филология деген атаудың түп төркіні гректің «фило» - сүйіспеншілік, «логос» - сөз деген сөздерінен шыќќан, сонда «сөзге сүйіспеншілік» деген мағына береді. Ал біз ќолданып жүрген арабтың «әдебиет»деген сөзі «асыл сөз» деген мағына берсе, латынша «литература» жазу – сызу деген мағына береді екен. Филология – адам баласының рухани мәдениетінің мәні мен тарихын жазба мәтіндерді тілдік және стилистикалыќ тұтғыдан талдау арќылы танып білуге негізделетін лингвистика, әдебиеттану, тарих, т.с.с. гуманитарлыќ пәндердің бірлестігі, жиынтығы. Филологияның негізгі тірегі – мәтін. Мәтінге баса назар аудара отырып, оған түсініктемелер бере отырып, филология адам болмысын, әсіресе, адамның рухани әлемін барынша жан – жаќты танып – білуге ұмтылады. Осы филология іштей 2 үлкен салаға бөлінеді :
Лингвистика – тіл тану Литератураведение - әдебиеттану Біз оќитын әдебиеттану – сөз өнерін зерттейтін ғылым. Бұл ғылымға беташар тәрізді әдебиеттің табиғатына тән ең бір ќарапайым ќағидалар, түсініктер «Әдебиеттану ғылымына кіріспе» деп аталатын арнаулы пән арќылы талданып, тексеріледі. Одан арғы күрделі мәселелердің бәрі әдебиеттанудың өзге салаларының үлесіне ќалады. Ал, әдебиеттану ғылымы, негізінен, мынадай 3 түрлі ғылыми салаға бөлінеді. Әдебиеттің тарихы. Әдебиет сыны Әдебиет теориясы. Ќазаќ әдебиеттену ғылымының ұлттыќ дәстүрде дамып, кәсіби тұрғыда ќалыптасуы Ахмет Байтұрсыновтан басталады. Сөз өнерін зерттейтіи ғылымды әдебиеттану деп атаймыз. Әдебиеттің тарихы. Жеке алғанда бір елде, жалпы алғанда, бүкіл адам баласының тарихында көркем әдебиеттің ќалай пайда болғанын, ќайтіп ќалыптасќанын, ќандай жолмен дамығанын зерттейді. Ќай халыќтың болсын ертеде жазу – сызу жоќ кезеңнің өзінде ауыз әдебиетінің өрбігені, одан бертінірек жазба әдебиеті туып, дамығаны белгілі. Әр халыќтың осындай көркемдік даму жолын саралайтын да, сын көзімен сұрыптап сарапќа салатын да әдебиеттің тарихы. Ќазіргі кейбір ұғым түсініктер де тарихи дамудың ќилы кезеңдерін бастан өткере отырып ќалыптасќан. Бұл тұрғыдан жанрлар мен стильдер, жекелеген көркемдік тәсілдер, композициялыќ ќұрылым белгілер, сондай – аќ ќайталама сюжеттер мен сарындардың (мотив) тарихи тағдырын айтуға болады. Әдебиетке ќатысты түрлі ұғымдардың, көркемдік ќұралдарының тарихи жолын айќындауда - әдебиет тарихының, оның ішінде тарихи поэтиканың өзекті мәселерінің бірі. Әдебиет тарихы – тарих ғылымымен, оның ішінде жалпы адамзат ќоғамының даму тарихымен, өнер мен мәдениет тарихымен тығыз ұштасып жататын сала. Ќорыта айтар болсаќ, «әдебиет тарихы әдеби шығармаларды әдеби – сын еңбектерді зерттейді, жекелеген ќаламгерлер мен сыншылардың шығармашылыќтарын сараптайды, сондай – аќ көркемдік әдіс – тәсілдердің әдеби түрлер мен жанрлардың тарихи орнын және ерекшеліктерін бағалайды. Әдебиеттің сыны. Өз тұсындағы әдебиеттің тірі процесіне белсене араласып, наќты әдеби туындыны жан – жаќты талдау, оның идеялыќ – көркемдік ќұнын белгілеу, жазушыға жазғандарының бағалы ќасиеттерін, ерекшеліктері мен кемшіліктерін көрсетіп, оның творчествалыќ өсуіне тікелей ќолғабыс жасаса, екінші жағынан оќырмандарды оќығандарының байыбына барып, оны жете түсініп, дұрыс бағалауға баулиды. «Сын» сөзінің төркіні грек тілінде «талдау, талќылау» деген мағына беретін «критика» деген сөзінен щыќќан. «Сын дамуына» көз шола жүгіртсек, әдебиет жанындағы сыни ойлар әдебиеттің өзімен ќатар пайда болған. Антикалыќ дәуірде әдеби жұмыстың бір саласы ретінде бөлініп шыќќан әдебиет сыны ұзаќ уаќыт бойына шығармаға жалпылама баға беру, оны оќырмандарға таныстыру, оќуға кеңес беру, шығарма авторын дәріптеу немесе сынау сияќты ќарапайым ғана міндеттер атќарып келді. Әдебиеттің дамуына байланысты әдебиет сынының да маќсаты мен сипаты күрделене түсіп, оған ќойылатын талаптар да, жауапкершілік те күшейді. Ќазіргі таңда әдебиет сыны көркем шығарманы эстетикалыќ, әлеуметтік, этикалыќ т.б. көзќарастар тұрғысынан жан – жаќты ќарастыруға ұмтылады. Әдебиет сыны өмірді танып – білумен ғана шектелмейді, сонымен ќоса оған әсер етуге де талпынады. Бұл маќсатќа жету жолында сыншының орны айрыќша.
Ќаламгердің аќиќат болмысты бейнелеу ерекшеліктері. Әдеби – көркем шығарманың ќұрылымы. Әдеби үрдіс. Бірінші жүйеде образдылыќ, көркемдік, эстететикалыќ идеал, дүниетаным мен әдіс, жалпы әдеби шығармашылыќќа байланысты негізгі ұстанымдар туралы ұғым – түсініктер ќарастырылады. Екіншіде, көркем шығармаға ќатысты идея, таќырып, көркем бейне, сюжет, композиция, стилистика мен оның ќұрылыс төңірегіндегі ұғым түсініктер ќарастырылады. ‡шіншіде, стиль мен әдіс, әдеби тектер, түрлер, жанрлар, әдеби ағымдар мен бағыттар, жалпы әдеби үрдіс мәселелерін ќозғайды. Негізгі маќсаты әдебиеттің даму заңдылыќтарын, әдеби шығармаларға әдеби үрдіске ортаќ сипаттарды айќындау болып табылатын әдебиет теориясы әдебиеттің ќоғамдыќ өмірімен байланысын ашатын идеялыќ, танымдыќ, ұлттыќ және жалпы адамзаттыќ сипаттарына, көркем шығарманың ќұрылыс – бітімі, мазмұны мен түрі, тіл ерекшеліктері, көркемдік әдістер, жанрлар сияќты мәселерге баса назар аударады. Аталған 3 сала әрќашанда өзара тығыз байланыста болып, сәттерде бір – бірінің жетістіктерін пайдалан отырып дамиды. Мәселен, әдебиет теориясы әдебиет тарихы ќол жекткізген тарихи дәйек, деректерге және сын зерттеулердегі жетістіктерге сүйенсе, әдебиет тарихы әдеби процестің даму жолын айќындау барысында әдебиет теориясы негіздеген басты ұсьанымдарды жетекшілікке алады, сондай – аќ әдеби сын еңбектердің нәтижелеріне де иек артады. Ал, әдебиет сыны теориялыќ негізгі ќағидаларды басшылыќќа ала отырып, өзі талдау нысанына алған туындының жаңалығы мен мәнділігін сараптауда өзіне дейінгі әдебиет тарихындағы мәлімет көздеріне сүйеніп отырады. Бұлардан басќа әдебиеттанудың бірнеше көмекші салалары бар. Бұл топќа историография, текстология, библиография, архивтану, полеография т.б. жатады.
Көрнек өнері - көркемділік үшін жан ќоштау үшін. Кезінде А.Байтұрсынов көрнек өнерінің 5 түрін көрсетеді. Бірінші - тастан, кірпіштен, ағаштан яки басќа заттан сәнін келтіріп, сәулетті сарайлар, мешіт, медресе, үй, тамаќ сияќты нәрселер салу өнері. Бұл сәулет өнері деп аталады. Екінші нәрсені - балшыќтан я металдан ќұйып, тастан я ағаштан жанып, нәрсенің тұлғасын, тұрпатын, сын -сымбатын келтіріп сурет жасау өнері. Бұл сымбат өнері деп аталады. ‡шінші -түрлі бояумен нәрсенің ісін, түрін, түсін кескін- келбетін келтіріп, суреттеп көрсету өнері. Бұл кескін өнері деп аталады. Төртінші - әуездің түрлі орайын, сазын, сайрамын келісітірім ќұлаќќа жағым көңілді әсерлейтін эн салу, күй тарту өнері. Бұл әуез өнері деп аталады. Бесінші - нәрсенің жайын, күйін, түрін түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері деп аталады. Өнердің ең асылы, ең биігі, ең алды – сөз өнері деп саналады. Сөз өнерінің бұлайша үлкен ќұрметке ие болуына бірнеше себептері бар. Жалпы адамзат мәдениетінен көркем өнердің алар орны ерекше. Ежелгі гректер мен римдіктер жасаған мүсіндер, Шекспир туғызған трагедия, Моцарт пен Глинка шығарған музыка, Абай жазған лирика, Рафаэль мен Репин салған суреттер мезгіл мешелерінен аттап өтіп, уаќыт сынына мүдірместен адамзатќа ќызмет етіп келеді.Ал, осы адамдардың парасат дүниесіне ќызмет ететін өнердің бірнеше түрі бар. Біздің халыќта «өнер алды – ќызыл тіл» деген маќал бар. Жалпы ќазаќ халќы сөз өнеріне ерекше мән берген. Шешен, билер күрделі әлеуметтік мәселенің шешімін ќиыннан ќиысќан бір-аќ ауыз сөзбен айтып отырған. Орынды айтылған сөзге, тоќтау- ќазаќ халќының ұлттыќ ерекшілігі. Не бір ќиын мәселелрді шешуге ел билеген әкімдерден гөрі сөздің майын тамызған шешендер, көркем сөзбен кесте тоќыған аќын-жыраулар көбірек араласќан. Сөйтіп сөз өнерін ќадірлейтін аќын-жыраулар халыќтың ұлттыќ талғамымен бірге эстетикалыќ көзќарастарын да дамытќан. Сөздің өзі-ойлаудың көрінісі. Ойлау-ұдайы өзгеру үстінде болады. Осыған байланысты сөз өнерінің ќалыптасып, дамуы барысында әдебиет те өзге өнер түрлерінен дарлана бастады. Сөз өнері басќа онер түрлеріне ќарағанда наќты да затты. Ќозғалыс әрекет үстінде көрінеді. 1..Наќты образға ќұралады. 2. Өзіндік мінезге негізделеді. 3. Таќырыбы мен идеясы айќын болады. 4. Басќа өнер түрлеріне ќарағанда, ќалың көпшілікке түсінікті болып келеді. Біраќ сөз өнерінің кейбір шектеулі ќасиеттері болады. Кез -келген көркем шығарма белгілі бір ұлттың тілінде болатынын ұмытпау керек.
Әдеби шығармалардың басым бөлігінде адамның өзі, өмірі, маќсат-мұраты, ой-сезімі, күрес-тартысы негізгі орын алады. Көркем шығармада ќаламгер адамдардың тағдыры мен мінезін аша түсу маќсатында табиғат көріністерін жиі пайдаланады. Табиғат лирикасында, табиғатты суреттеген прозада бейнелеудің басты нысаны табиғат болатыны аныќ. Соның өзінде табиғат суреті адам өмірімен тығыз байланыста көрінеді. Әдебиеттің ќоғамдыќ мәнін айтќанда ең алдымен оның таным тарапындағы маңызын атау шарт. Ќандай бір көркем шығарма болсын, ол оќырманға бұрын беймәлім өмірді, шындыќты, бейтаныс заманды, адамды танытады. Бальзакты оќымай француз тұрмысын, Толстойды оќымай орыс өмірін, Тагорды оќымай үнді тіршілігін, Әуезовты оќымай ќазаќ тұрмысын білем деуі ағат. Әдебиет адамдарға өмірді танытып ќана ќоймайды, олардың сол өмірге көзќарасын ќалыптастырады, мінез ќұлќына, күллі тұрмыс-тіршілігіне әсер етеді. Сонымен бірге ќоғамдыќ ќарым-ќатынастарға, адамның ќоғамдағы өміріне зейін ќоя отырып, әдебиет ќоғам мүшесі ретіндегі адамға тән ойлар мен сезімдерді тәрбиелеуге, ќоғам алдындағы парызын түсінуге ыќпал етеді. Тәрбиелеушілік сипат әдебиеттегі еліктеуге лайыќты жағымды бейнелерге ғана тән нәрсе емес, келеңсіз ќұбылыстарды бейнелеу арќылы да ќаламгер оларды адамгершілік тұрғыдан әшкерелеуге, бұл орайда айќын позиция ұстануға үндейді. Оќырманды жазушының шығармашылыќ әріптесу ету арќылы әдебиет оның бойындағы көркемдікті тану ќабілетін дамытады. Әдебиетті оќу ойлау жүйесінің дамуына түрткі болады, тілді байытып, жетілдіре түседі. Әдебиет адамзаттың сан ғасырлыќ мәдениетін жинаќтайды, білімнің аса маңызды ќайнар көзі, өзін-өзі тәрбиелеу ќұралы болып табылады.
Әдебиеттің таным тарапындағы мәні; Әдебиеттің тәрбиелік мәні; Әдебиеттің эстетикалыќ мәні. Мұндағы эстетика дегеніміз - адамның шындыќќа эстетикалыќ ќарым -ќатынасының жалпы даму заідылығын әсірссе ќоғамдыќ сананың өзгеше түрі ретіндегі өнерді зерттейтін ғылыми пән. Әдебиет-аќиќат өмірдің сырлы суреті, халыќтың көркем тарихы. Әдебиет туралы ғылым әдебиеттен туады. Әдебиет жоќ жерде әдебиеттану да болмаќ емес. Жазу, сызу, өнері ерте дамыған елдерде әдебиеттану ғылымы да ерте дамып ќалыптасты. Ал біздің ќазаќ сияќты көшпелі өмір сүрген, бұрын болған жазу, сызуын жоғалтып, сергелдең кешкен ќалыптарда кештеу дамыды. Негізгі әдебиет: [1.7:1], [1.7:2], [1.7:6], [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: [1.7:1, [1.7:3], [1.7:4]. №4 лекция таќырыбы: Көркем образ туралы түсінік 4 апта. 1 кредит-сағат. Лекция тезисі: Әдебиет туралы жалпы түсініктердің бәрінің ќұйылар арнасы, ең басты және өзекті мәселесі-образ және образдылыќ. Кең ауќымда алып ќарасаќ, көркем образ-өмірлік шындыќты игеру мен ќайтадан ќорытып, жаңадан жасап шығарудың өнерге ғана тән ерекше тәсілін сипаттайтын эстетикалыќ категория. Сонымен бірге көркем шығармада жасалған алуан ќұбылыстарды да, көбінесе кейіпкерлер мен әдеби ќаћарманды «образ» деп атаймыз. Негізінде образдың ерекшелігін екі мәселеге, яғни наќты шындыќ пен ойлау үрдісіне ќатысты ќарастыру дәстүрі ќалыптасќан. Соған сәйкес, образдың обьективті-танымдыќ сипаттары 2 түрлі жағдайға байланысты аныќталады. Образ көркемдік шындыќќа тән болғанымен, өмірлік негізінде жасалатындыќтан, аќиќат өмірдегі кеңістік, уаќыт, ќоғам, заттар мен ќұбылыстардан алшаќ кете алмайды. Сондай-аќ, образ аќиќат болмыспен біте ќайнасып кетуге де тиіс емес. Оның сыры-образдың өмір сүру ортасына ќатысты. Наќтылай түсер болсаќ, образ аќиќат өмірден бастау алғанымен, көптеген шарттылыќтар арќылы одан ажырап, көркем туындыдағы «ќиялдан туған» әлемге көшеді. Әдебиетте адам бейнесін жасаудың амалы алуан түрлі. Ол сөздегі суретпен ғана бітпейді, көркем бейне жасауға ќажет өмірлік материалды жинаќтаудан әдеби тұлғаны даралауға дейін барады. Жинаќтау дегеннің өзі-әдеби тип жасау әрекеті. «Типтендіру деген суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүние танымы тұрғысынан белгілі бір уаќытпен кеңістікке, әлеуметтік орта мен дәуірге сай талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинаќтауы, сол арќылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралуы болып табылады» дейді академик З.Ќабдолов. Жазушыға тип жасау әрекетінің үстінде керкгі-типтілік туралы «ќисын» емес, тірі мүсін - прототип. Сонымен бірге авторлыќ позицияға байланысты кейіпкер халыќтыќ ќаћарманға айналуы да, ќаламгердің көркемдік жүйесіне байланысты да болады. Шындыќ ќұбылыстарды типтендіре жинаќтау арќылы суреткер болашаќ образдың немесе типтің жалпы бітімін, тұлғасын ќалыптастыруымен ќатар оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралайды. Әрбір әдеби тұлғаны өз ортасынан адам ретінде бөлек, оќшау танытып тұратын, оның тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоќ және ќайталанбайтын психикалыќ ерекшеліктері болуы шарт. Суреткердің өмір шындығын жинаќтау әрекеті әрќашан оның адам мінезін даралау әрекетімен ұласады. Мінез – адамның ішкі болмысы, белгілі ќоғамдыќ жағдай ќалыптастырған ќоғамдыќ ќұлќы, барлыќ психологиялыќ ерекшеліктерінің жиынтығы. Осы мінездің өзін жазушы әр түрлі тәсілмен жасайды. Мысалы: бірі-тура мінездеу, тағы бірі-жанама мінездеу. Мінездеу, жанама мінездеу, адамға тән сүйініш, кұйініш, сезімдерді суреттеу, адамның өз сөзін (монолог), немесе өзгемен сөйлесуін (диалог) келтіру-осылардың бәрі жеке-жеке тұрған, бір-біріне жеке, дара маќсатты нәрселер емес, керісінше бірін-бірі толыќтырп, бірінен-бірі туып жалғасып жатќан дүниелер. Мұндай бірліксіз бұлар адам мінезін де, тұлғасын да жасай алмаған болар еді. Сонымен бірге адамның ішкі бітімімен ќатар сырт келбеті (портреті) де адам образын ашуға ќызмет етеді. Портрет адамның бүкіл анатомиясын түгел ќамтып, жіпке тізе беру шарт емес. Әр портретте әр адамның ең бір ерекше сипаты наќты, ќысќа суреттеледі. Әдеби шығарма не туралы жазылса да бәрібір, сайып келгенде, бәрі де адам, тек адам туралы ғана сыр шертеді. Көркем шығармаларда суреттелетін табиғат көріністерін, яки пейзажды да әншейін бір уаќыт пен кеңістіктің дерегі ретінде даралап ќарамай, адам образын толыќтыра түсетін тәсілдің, бірі деуімізге болады. Образдың жасалу тәсілдеріне лайыќ образдың түрлері туады. Образдың түрлерін белгілеудің бірнеше (әдістік, тектік, тәсілдік) фактолары бар. Көркемдік әдіс тұрғысынан келгенде, образ екі түрлі :романтикалыќ образ, реалистік образ. Әдеби тек тарапынан келгенде, образ үш түрлі: эпикалыќ образ. лирикалыќ образ, драмалыќ образ. Ал, жалпы жасалу тәсілдеріне келетін болсаќ, образ юморлыќ, сатиралыќ, фантастикалыќ, трагедиялыќ, комедиялыќ, ќаћармандыќ, т.б. бейнелер деп бірнеше тұрғыдан жіктеуге болады. Осылардың әрќайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар, оны білу әдебиетшіге ауадай ќажет. Романтикалыќ образ - әдебиеттегі адам бейнесінің байырғы түрлерінің бірі. Бұл образдың алғашќы үлгілері баяғы көне дүние әдебиетінде, әсіресе мифте, немесе ќай халыќтың болса да ауыз әдебиетінде жатыр. Бұл образ өмірдегі болған немесе бар деректен гөрі өмірде әзірше жоќ, біраќ болатын дерекке негізделеді. Реалистік образ - әдебиеттегі адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы түрі. Реалис – сөзінің латын тіліндегі мағынасы заттыќ деген ұғымды білдіреді. Сонымен ќатар, «шындыќ, шыншыл, шынайы, аќиќат» деген сияќты ұғымдарды да білдіреді. Демек, өнер түрлеріне ќатысты ќалыптасќан реалистік образ ұғымы өмірлік шындыќќа негізделген, эстетикалыќ-тәрбиелік мәні зор, ќоғамдыќ сипаты айќын, өз бойына жалпылыќ және жалќылыќ белгілерді ќатар дарытќан, сонымен бірге ќоғамдыќ, көркемдік дамуға байланысты ұдайы өзгеру, жетілу үстінде көрінетін шыншыл бейне деген түсінікті білдіреді. Әдеби тек тұрғысынан образдар эпикалыќ, лирикалыќ, драмалыќ болып 3 топќа бөлінеді. Аталған образ түрлерінің ќай-ќайсы да адам болмысын жан-жаќты танып, ашып көрсетуді маќсат етеді. Сол себепті, образ бойында бүкіл адам баласына ортаќ тылсым ќұбылыстардан бастап, өмірдің кейбір сәттері мен жеке адамға ғана тән сезімдік шарпысуларға дейін ќамтыла береді. Әдеби тектердің әрќайсына тән ерекшеліктерге сәйкес, образ тұлғалауда ќаламгерде сол тектерге тән тәсілдерді пайдаланады.
Көптеген ғалымдар көркем шығарманың мазмұны мен формасын бір-бірінен бөлмей, бірінсіз бірі өмір сүре алмайтын, бірімен – бірі тығыз байланысты, бір нәрсенің екі ќасиеті деп біледі. Мазмұн, белгілі бір форма арќылы көрінсе, форма белгілі бір мазмұнды айќындайды, яғни форма мазмұнды жарыќќа шығарады, оны жұртшылыќќа түсінікті айќын етіп жеткізеді. Сонымен әдеби шығарманың мазмұны - өз эстетикалыќ идеясының тұрғысынан суреткер таныған аќиќат өмірде, пішіні – осы шындыќ тұтастырыла жинаќталған көркем образдар жүйесі, яғни әдеби ќаћармандар өмірі. Әдебиеттегі мазмұн мен форманы көркем шығармаға көшірсек шығарма мазмұны – оның аќиќат шындыќќа негізделген таќырыбы мен идеясы да форма-әдеби ќаћарманның өзара ќарым-ќатынасына, тағдыр тартысына негізделген сюжеті, композиция және жазушының өмірді өнерге айналдырған ең негізгі ќұралы – суретті сөзі, көркем шығарманың тілі. Ал, әдеби туындының пішіндік (стиль, жанр, композиция, көркем тіл, ырғаќ), мазмұндыќ (таќырып, фабула, конфликт, характерлер, жағдайлар,көркем идея, тенденция) немесе мазмұндыќ – пішіндік (сюжет) көріністері болып табылатын түрлі бөлшектері, жекелеген жаќтары пішін мен мазмұнның біртұтас күйдегі шындығы болып табылады. Бұл – басќа мәселе. Екіншіден, пішін мен мазмұн ұғымдары барынша жинаќталған философиялыќ категория болғандыќтан, оларды наќты – дара ќұбылыстарды талдау барысында аса абайлай ќолдану ќажет. Бұл, әсіресе, өзінің мазмұндыќ – пішіндік тұтастығы өзгені мүлде ќайталамайтын, сол ќасиетімен де маңызды саналатын бірегей бітімді көркем туындыларға ќатысты. Мысалы, жалпы философиядағы мазмұнның бірінші, пішіннің екіншілігі жайындағы; пішіннің артта ќалушылығы; пішін мен мазмұн арасындағы ќарама – ќайшылыќ туралы ќағидалар жеке бір туындыны, әсіресе сол туындының бөлшектерін зерттеу кезінде саќталуы міндетті өлшемдер бола алмайды. Өнер мен әдебиеттегі пішін мен мазмұн ќарым – ќатынастағы ерекшелік жалпы философиялыќ ұғымдарды әдебиеттануға көшіре салуға жол бермейді. Өйткені көркем туындының өмір сүруінің ең ќажетті шартының өзі – пішін мен мазмұнның жарасымы болып табылады. Мұндай жарасым болмаған жағдайда әдеби туынды ќалай да өзінің көркемдігінен айырылады. Сонымен ќатар, мазмұнның «біріншілігі», пішіннің «артта ќалушылығы», пішін мен мазмұнның «үйлеспеушілігі» мен «ќарама – ќайшылығы» ұғымдарын жеке ќаламгердің шығармашылығын, әдеби даму кезеңдерін және тұтастай дәуірлерін (әсіресе, өтпелі де шұғыл өзгеріске толы дәуірлерді) ќарастырғанда ќолдануға болады. Мұндай кезеңдердегі пішіннің мазмұннан кейіндеп ќалуын бір ќаламгер шығармашылығын жеке алып ќарамай, әдеби даму үрдісі аясында ќарастырғанда ғана аңдай аламыз. Әдебиеттегі пішін мен мазмұн ұғымдары арасына шек ќою тек XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың басында ғана, ең әуелі немістің классикалыќ эстетикасында жүзеге асты. Гегель мазмұн категориясын енгізіп ќана ќоймай, оған айќын сипаттама да береді. Бұл жағдай әдебиеттің табиғатын түсіндіруде орасан мәнді ќадам болды, сонымен бірге бұл тұста пішін мен мазмұнды бір – бірінен алшаќтату ќаупі де болды. XIX ғасыр әдебиеттануында мазмұн мәселелеріне баса назар аударылса, XX ғасырда керісінше, мазмұнды жеке алып зерттеуде кеңінен таралғанымен, әдебиетке пішіндік тұрғыдан үңілу басымыраќ болды.
Суреттелген өмірлік шындыќты жан-жаќты танып алмайынша, шығармада көтерілген мәселелердің мәніне тереңдеп үңіле алмаймыз. Мәселелердің мәнін айќындау арќылы ғана шығарма таќырыбын наќты ажыратуға болады. Ќандай шығармада болса да, ќаламгер бейнелеген оќиғалар, жағдайлар, мінездер, іс-әрекеттер т.б. барлығы шығарманың бүкіл мазмұнын ќамтитын ең негізгі проблеманы шешуге бағытталады. Ќаламгер маќсаты өз шығармасында әлде бір проблемаларды көтерумен шектелмейді. Сонымен бірге сол проблемаларды шешу жолдарын да ќарастырып, ќоғамдыќ иделдардан өрбитін ой-пікілерін де аңғартады. Сондыќтан да шығарма таќырыбы оың негізгі идеясымен тығыз байланысты. Көркем шығарманың таќырыбы авторлыќ суреттеудің өзегіне алынып, шығармада көрініс тапќан аќиќат болмыстағы заттардың, ќұбылыстардың, оќиғалардың жиынтығы болып табылады. Немесе жазушының шындыќ шығармасына негіз, арќау еткен өмір ќұбылыстарының тобын таќырып дейді. Өнер өмірден тұратын болса, суреткердің өмірден ең алдымен іздеп табары - өз шығармасының таќырыбы. Таќырып табу – бір күннің не берер әрекеттің шаруасы емес, жазушының күллі ќаламгерлік ќимылының өн бойында жататын, творчестволыќ процестің барлыќ кезеңдеріне бірдей ортаќ жұмыс. Егер творчестволыќ процестің 3 түрлі 1. Материал жинау, 2. Жинаќталған материалды ќорыту, 3. Ќорытылған материалды жазу кезеңі бар десек, таќырып осынау 3 кезеңнің өн бойында тұтас желі тартып жатады. Әдеби проблемалардың авторлыќ шешімдерді өзара ұштаса келіп, туындыдағы көркем идеяларды ќұрайды. Егер таќырып – жазушының суреттен отырған өмір ќұбылысы болса, идея – жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір ќұбылысы туралы айтќысы келген ойы, көзќарасы берген бағасы болады. Мазмұн мен пішіннің байланысы секілді таќырып пен идея, әрќашан бірлікте болады. Таќырыптан идея, сондай-аќ идеядан таќырып туып жатады. Кез келген көркем шығарманың негізінде бірін-бірі туғызып, бірін-бірі дамытып жатќан таќырып пен идея болады. Жазушы өмір шындығын көркем образдарға жинаќтап, өз шығармасының тек идеялыќ-таќырыптыќ негізінде ғана суреттеп көрсете алады. Кейде, шартты түрде, шығарманың таќырыбы – сауал да, идеясы – жауап деуге болар еді. Сонымен ќатар 1 таќырыптан бір емес, бірнеше идея тууы мүмкін. Кейде шығарма идяесы таќырып, сюжет, образдар арќылы наќты көрінуі де мүмкін. Көркем шығармада түрлі деңгейде көрініс табатын философиялыќ, әлеуметтік, діни, моральдыќ, гуманистік, педагогтік т.с.с. идяелардың ќандайы болса да, образдар арќылы, шығармадағы наќты ќаћармандар ќарым-ќатынасы арќылы өнерге тән идеяға айнала алады. Өнерде, әсіресе, әлеуметтік идеялар маңызды роль атќарады. Автор өз туындысында әлеуметтік идеяларды бейнелеуді маќсат тұтса да, ќарымды ќаламгерлердің көркемдік дүниесінде бұл идеялардың болуы заңды ќұбылыс. Көркем шығарманың идеялығы дегенде, негізінен, әлеуметтік идеяның басты назарда болатыны да сондыќтан. Әдебиеттің халыќтыќ проблемасына ќатысты ой-пікірлер ұдайы дамып, жетіліп келе жатќан мәселелердің бірі. Ќазіргі кезеңде «Әдебиеттің халыќтығы» деген түсінік наќтылана түсті. Яғни әдебиеттің халыќтығы дегеніміз халыќтың ой-санасы мен жан дүниесін бейнелеу және халыќќа ќызмет болып табылады. Халыќтыќ сипат ең алдымен белгілі бір көркем шығармада күллі халыќтың мәні бар мәселенің көтерілуінде жатады. Айталыќ, Абай өзінің бүкіл аќындыќ өнерінің өн бойында өзінің туған халќы үшін заманының ең киелі мәселелерін көтеріп отырады. ¦лы аќынның реализмі мен гуманизмін өз алдына ќойғанда, өзі өмір сүрген ќоғамдыќ ортадағы керпаулыќ пен кеселді, оспадарлыќ пен опасыздыќты сынак арќылы ќазаќ даласындағы ќоғамдыќ дағдарысты көрсетуі-бүкіл халыќтыќ күрделі мәселені көтеруі болатын. Жер бетінде халыќ бар болса, халыќ өмірімен біте ќайнаған, халыќ маќсатына ќалтыќсыз ќызмет ететін өнер де бар. Әдебиет пен өнердің халыќтығын осы тұрғыдан таныған жөн. Орыс әдебиеті мен сынында әдебиеттің халыќтығы туралы мәселе Пушкин дәуірінен (XIXғ) бастап кеңінен көтерілді. Әдебиеттің халыќтығының ұстанымдары алғаш рет О:М:Сомовтың «Романтикалыќ поэзия жайында»(1823), П.А.Вяземскийдің «Баспагер мен классик арасындағы әңгіме» (1824) маќалаларында ортаға салынды. Бұл екеуі де «халыќтыќты» ұлттыќ ерекшелікке, яғни әдет-ғұрып, дәстүр, тіл, т.б. адалдыќ деп түсіндіреді. Өздеріне дейінгі пікірлерде, көбінесе, шығармаларында халыќ тұрмысының ерекшеліктерін, ұлттыќ киімін, салт-дәстүрін суреттеу деген мағынада түсіндіріліп келген «халыќтыќ» ұғымын Пушкин және оның тұтастары халыќќа, халыќ игілігіне ќызмет ету деп бағалады. Әдебиетте «халыќтыќ» туралы топшылауларды ќалыптастырған В.Г.Белинский болды. Ол халыќтыќты жеке-дара ұлттыќ өлшеммен емес жалпы адамдыќ деңгейде ќарастырады. Әдебиеттің халыќтығы- оның халыќтыќ ірі мәселелерді халыќќы жетімді түрде халыќ мүддесіне сай көркем шешуі болып табылады. Әдебиеттің басты мұраттарының бірі-адам баласының рухани әлеміндегі жарасымдыќты ќалыптастыру, өмірде адамзатќа ортаќ ізгіліктің негізгі ұстанымдарын дәріптеу және бүкіл адам баласын адамгершілік жолындағы іс-әрекетке үндеу. Бұл маќсатќа жету үшін ќаламгер адам болмысына үңіледі. Өзі суреттеп отырған оќиғаны да, көріністі де, ой-сезімді де адам төңірегінен өрбітеді. Себебі өнер атаулының, оның ішінде әдебиеттің маќсаты-адам игілігіне ќызмет ету. Адам ойының жемісі болып табылатын ғылымның да маќсат-міндеті өнермен тектес, тек сол маќсаќа жету жолдары, әдістері, ќұралдары әрќилы. Өнердің, оның ішінде әдебиеттің өзіндік даралығы халыќтыќ және көркемдік сипаттары арќылы аныќталады. Яғни өмір шындығын, оќиғалар мен ќұбылыстарды, баршаға ортаќ ой-сезімдерді жекелеген адамдар мен оќиғалар арќылы жинаќтап, бейнелі түрде көрсету өнерге тән ќасиет. Демек, әдебиеттегі өмір ќаламгердің ой сүзгісінен шыќќан көркемдік әлемі болады да, соған орай әдебиеттегі адам көркем бейне болып шығады. Сонымен көркемдік шындыќ-ќаламгердің шығармашылыќ көрігінде ќорытылып, сұрыпталып барып, әдеби туынды да көркем суретке айналған өмір шындығының бейнелі көрінісі. Көркемдік шындыќ жазушының өмірлік шындыќќа деген өзіндік көзќарасынан, ќарым-ќатынасынан өрбиді. Шынайы өмірде әрбір адам ќандай маңызға ие болса, көркемдік әлемінде көркем бейне де сондай роль атќарады. Көркемдік шындыќ көркем образ арќылы жасалады. Негізгі әдебиет: [1.7:1], [1.7:3], [1.7:6], [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: [1.7:1, [1.7:3], [1.7:4]. №7 лекция таќырыбы: Көркем шығарманың сюжеті 7 апта. 1 кредит-сағат. Лекция тезисі: Фабула – бұл латынша-әңгімелеу, баяндау, тарихтап айтып беру-көркем шығармада суреттелген оќиғаны рет-ретімен жүйелеу, мазмұндау. Біз шығарманы алғаш оќығанда оның жалпы фабулалыќ желісін тез ќабылдаймыз. Ал, сол шығарманы ќайтадан оќитын болсаќ, шығарамадағы суреттелген әрбір әрекеттің, оќиғаның, ќұбылыстың мәніне тереңдеп үңіле бастаймыз, соның нәтижесінде санамызда сюжет жайлы түсінік пайда болады. «Сюжет» наќты бір заттыќ мәнге ие бола алады. Яғни сюжет – авторлыќ маќсат та, фабула-сло маќсатќа жетудің ќұралы. Егер фабуланы әңгімелеп беруге болатын болса, сюжеттің көркемдік мәнін шығармада көрінетін авторлыќ баяндау ерекшеліктері ғана жеткізе алады. Кейде жазушы пайдаланған даяр фабула сюжетке айналған кезде көркемдік өңдеуге ұшырайды. Біріншіден, мұндай даяр фабулалар өмірдегі, наќты оќиғаларға негізделген шығармаларда жиі кездесуі мүмкін. Екіншіден, бір жазушының жасаған фабуласы екінші жазушының шығармасында мүлде жаңасападағы сюжетке ұласып жатуы да ыќтимал. Бір ғана фабула әр жазушының шеберлігіне байланысты әр түрлі сюжеттік сипатќа ие бола береді. Сюжет шығарма стилімен, көркем дүние ќұрылымның ортаќ заңдылыќтарымен тығыз байланысты. Демек, шығарманың көркемдік маңызы фабулаға емес, фабуланың шығармашылыќпен игерілген көркемдік сипатының сюжетте тереңдетіле бейнеленуіне ќатысты. Сюжет – француз тілінде «зат» деген ұғымды білдіреді. Ол-эпикалыќ және драмалыќ, кейде лирикалыќ шығармаларда ќозғалыс үстінде көрінетін оќиға барысы, әрекет дамуы. Сюжет дегеніміз дейді Горький, - «жалпы алғанда, адамдардың өзара ќарым – ќатынасы, байланысы, ќайшылыќтары, жек көру, жаќсы көру, әр характердің типтің өсу, жасалу тарихы». «Сюжет» терминін алғаш рет XVII ғасырда классицистер П.Корнель мен Н.Буало ќолданды. Олар сюжет ұғымын Аристотель ізімен ежелгі дүние ќаћармандарының өміріндегі оќиғалармен байланыстырды. Көбіне сюжет шығармадағы оќиғалар жүйесі ретінде көрінеді. Оның сыры сюжетті шығарманың басым бөлігі аса маңызды ќоғамдыќ конфликтілерді көркемдік тұрғыдан ќарастырады және оларды ќаламгер жасаған біртұтас өмір көрінісінің ішінде бейнелейді. Сонымен бірге сюжет дегеніміз өнер туындысының мазмұнына айналған өмірлік оќиғалардың өзара байланысы, өрбуі, өрістеуі. Бір-бірмен ќарым-ќатынастағы адам тұлғалары өзекті оќиғалар арнасында, тұтасќан ќимыл-әрекет үстінде, шиеленіскен күрес, ќаќтығыс, ќарама-ќарсылыќ ішінде ќалыптасады. Сюжетті шығармалардың мазмұнында көбіне күрделі ќайшылыќтар, өмірлік тартыстаржеп, тартып жату себебі де соған байланысты. Тартыс - (латынша конфликтус) –ќаќтығыс, айќас деген мағына білдіреді. Ол өмірдегі ќайшылыќтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі түрліше ќарама-ќарсылыќтардың, адамға тән әр алуан көзќарастағы, идеядағы, сезімдегі, нанымдағы, іс-әрекеттегі, маќсат-мүддедегі кереғар ќұбылыстардың өнер туындысында жинаќталып, суреттелуі. Өнердегі өмірлік тартыс – көркем шығарманың идеялыќ мазмұнындағы үзілмес желі, арќау, керек десеңіз күллі өнер туындысына тіршілік беріп тұрған жүйке, дейді З.Ќабдолов, олай болса, әдеби шығармадағы табиғи тартыс, оның сюжеті мен композиясын өрбітер, ќозғаушы күш. Сюжетте ќоғамдыќ тартысты ќозғалыс үстінде, яғни дамуы, шешілуі арќылы көрсету ќоғамдыќ даму тенденцияларын, оның заңдылыќтарын түсінуге ыќпал етеді. Осыған орай, шығармадағы сюжеттің алуан сипатты ролін дұрыс түсінуге ќажетті кейбір негізгі сәттерді атап өткен жөн. Ќаламгер тартыс мәніне тереңдей бойлауы арќылы сол конфликтіге ќатысушы адамдардың жан-дүниесіне үңіледі. 1. Ќаламгер өз шығармасының мазмұнын ќұрайтын конфликтілерге аќыл-ойымен де, сезімімен де бірдей өз араласуына тура келеді. 2. Әрбір үлкен ќаламгер өз дәуірі мен халќы үшін асамаңызды орын алатын тартысќа ғана назар аударады. Шығармаларға өзек болған ќоғамдыќ тартыс өткен дәуірлерден де алынуы ыќтимал. Алайда, тартыстың түпкі мәні ќаламгер өмір сүрген кезеңдегі ќоғамдыќ талап-тілектермен орайласып жатады. Сонымен бірге ќаламгер өз бейнелеп отырған характерлер мен жағдайлар, адамдар арасындағы байланыстар мен ќарама-ќайшылыќтардың шынайы сипатын ашып танытуда сюжеттің мүмкіндігіне сүйенеді. Осылардың бәрін бейнелеу шығармада алға тартылған проблемалардың мәнін ашуға, идеяға ыќпал етеді. Сюжет желісіндегі образ-характерлер негізгі идеяға, негізгі оќиғаға байланысты бола отырып, өзіндік даралығын да саќтап ќалуы да шарт. Классикалыќ үлгідегі туындыларда күрделі де тұтастыќ сипатта көрінетін сюжеттің басталуы (экспозиция), байланысы (завязка), дамуы (ситуатция), шарыќтау шегі (кульминация), шешімі (развязка) сияќты бөлшектерден тұрады. Кей шығармаларда пролог пен эпилогта кездеседі. Сюжеттің басталуы – оның кіріспесі іспетті мұнда әдеби ќаћармандар өзара ќарым-ќатынасќа көшпестен бұрынғы хал-жағдай, тіршілік, ќоғамдыќ орта, болашаќ ќаќтығыстар алаңы, оќиғалар орны суреттеледі. Экспозицияның бір ерекшелігі – ол шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік тартысќа тікелей ыќпал жасамайды, тек мезгіл мен мекенге мегзеу, дерек, дәйек ретінде ғана ќалады. Экспозиция үнемі шығарма басында кездесе бермей, кейде шығарма соңында да беріледі. Сюжеттік байланыс – адамдар арасындағы әрекеттің басы, тартыстың басталуы, шығарма арќауындағы негізгі оќиғаның әуелгі туындау себебі. Байланыс, экспозициядай емес, шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік тартысќа тікелей ыќпал жасайды, оќиғаны өрбу жолына салады. Сюжеттік даму шығарма мазмұнында аса үлкен мәнге ие. Бұнда адамдар арасындағы байланыстар мен ќарама-ќайшылыќтар аныќталады, адам м-інезінің түрлі ќырлары ашылады, кейіпкерлердің ќалыптасуы мен өсу тарихы беріледі. Яғни байланыс оќырманды шығармадағы проблеманы түсінуге бағыттаса, әрекет дамуы сол проблеманың шешілуіндегі мүмкін жолдарын аңғартады. Шығармада суреттелген сюжеттік дамудың ең жоғарғы шиеленіс биігіне жеткен тұсы шарыќтау шегі деп аталады. Шарыќтау шегінің мазмұндыќ мәні шығармадағы проблеманың ең жоғарғы ұшығына келіп тірелуінде жатыр. Өмірдегі ќандай да бір проблеманың шешімін табатыны сияќты, шығармадағы шарыќтау шегіне жеткен проблемалар да көркемдік тұрғыдан шешімін табуды керек етеді. Бұл тұста образдар да айрыќша танылып, адам мінездері жан-жаќты ашылады. Шығарма сюжеттің күллі кезеңімен тұтастырып, белгілі бір бүтіндікке әкеліп тұрған композицияның аса жауапты тұсы да – осы. Шешім – шығарма сюжетінің де шешуші кезеңдерінің бірі. Суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарған «үкімі», адамдар арасындағы ќарама-ќарсы тай-таластардың, күрделі күрестердің бітуі, түрліше тағдырлар тартысынан туған наќты нәтиже, оќиға ға ќатысушылардың ең аќырғы хал-күші, күллі ќұбылыс-көріністердің соңғы сахнасы. Сюжеттің ќұрамдас бөлшектері ќатарында пролог пен эпилогта аталады. Бұлар – кейбір шығармаларда ұшырасатын бөлшектер. Пролог – шығармадағы негізгі сюжет дамуына өзінше кіріспе іспетті. Алдағы әрекет дамуынан алдын–ала хабардар ете отырып, пролог шығармадағы әрекет, оќиғалардың алғашќы себептерін ашып көрсетеді. Бұл себептер кейде уаќыт жағынан тым ертеде болуы да ыќтимал. Ќалай болғанда да, прологта баяндалған себептер белгілі бір дәрежеде шығармада өрістейтін оќиғалар мен жағдайлардың басты мәнін ашуға бағытталады. Эпилог- шығармада көрінген әрекет, оќиғалардың ең аќырғы шешімінің бейнеленуі. Эпилогты ќаламгер шығарма шешімі кейіпкерлер әрекеттерінің даму бағытын, олардың кейінгі тағдырларын түркілікті толыќ аңғартам деп есептеген кезде көбірек пайдаланады. Сонымен ќоса эпилог арќылы жазушы өзі бейнелеген жағдай туралы авторлыќ үкімін ерекше айќын сездіре алады. Сюжеттің аса маңызды элементтері осындай. Алайда бұлардың бәрі бірдей барлыќ шығармада болуы шарт емес. Бірі болған жағдайда бірінің болмауы әбден мүмкін.
Композиция пішіндік бөлшектерді тұтастырып, идеяға бағындырады. Композиция ќағидалары – эстетикалыќ таным: ќорытындысы, олар аќиќаттың тереңде жатќан өзара, байланысын танытады. Композиция өзіндік мазмұнға ие, оның ќұралдары мен тәсілдері суреттелген ќұбылысты ќайта жаңғыртып, мәнін тереңдетеді. Бүларды және жеке-жеке емес, бір тұтас композициялыќ ұстаным негізінде шешуге тура келеді. Кейбір ғалымдар мұндай ұстанымды «архитектаника» деп атайды. Бұл сөз гректің «архитектура – сәулет өнері» беген сөзінен туындайды. Белгілі бір дәрежеде жазушылар да сәулетшілер сияќты, олар да болашаќ туындысының жоба-жоспарын алдын – ала белгілейді. Архитектаника алдын –ала түйсіну арќылы пайда болса, ең жаќсы композициялыќ шешімнің өзі алдын-ала жасалған «есеп ќиспаќа» көне берместен, шығармашылыќ үрдісте ғана толыќ шешімін табады. Композиция – шығарманың сюжеттік – баяндаушылыќ жағымен ќоса, оның образдыќ бітімін, харктерлер сипатын да ќамтитын ұғым. Әдеби ќаћарман белгілі бір дәрежеде өзге кейіпкерлермен композициялыќ салыстырулар жасау арќылы да ашылады. Әдебиеттің түрлі тектері мен түрлеріне ќатысты композициялыќ заңдарының айырмашылыќтары болуы да тосын жәйт емес. Мәселен, поэзиялыќ шығармаларда композиция бөлшектерінің ќатарына өлең, шумаќ та жатады. Драматургия да басты роль диалог атќарады, сипаттау мен мінездеулер ќысќа ремарколарға сыйғызылады. Ќалай болғанда да, кез келген жанрдағы туынды да шынайы көркемдік тереңдік композиция ќұрылымына сөз араласќанда ғана игерілмек. Ал, көркем шығармадағы сөз дегеніміз – автордың дара тілі, өзіндік стилі. Композицияның ішкі міндетіне көркем ой мен сезімнің үздіксіз ќозғалысын реттеу жатады. Ол үшін композицияның әрбір бөлшегі бір-бірімен тығыз байланыста болуы шарт. Эпикалыќ шығармада жиі кездесетін композициялыќ бөлшектердің бірі – лирикалыќ шегініс. Лирикалыќ шегініс – эпикалыќ шығарма авторының ойы мен сезімінің шығармада тікелей көрінуі. Кейде лирикалыќ шегініс арќылы жазушы кейіпкерлер мен олардың әрекетіндегі өзінің бағалануына ең маңызды деген тұстарға оќырман назарын аударуға, әсерлілігін арттыруға ұмтылады. Кейде бір кейіпкерлерге бағытталған лирикалыќ шегініс басќа бір кейіпкердің ой-сезімімен астасып жатуы мүмкін, біраќ оќырман бұл үлгідегі лирикалыќ шегіністі де автордың ой мен сезімнің көрінісі деп ќабылдайтыны белгілі. Кейде автор лирикалыќ шегіністі өз шығармасының сипаты мен міндетін хабарлау маќсатында пайдаланады. Оќшау (кірме) эпизодтар – шығармада баяндалатын негізгі оќиғаға тікелей ќатысы жоќ көріністерді атайды. Кейде оќшау эпизодтарда лиракалыќ шегініс сияќты шығарманың идеясын, паюосын түсңндңру үшін пайдаланылады. Көркемдік аңдату – жазушы алда болатын оќиғаны барынша терең түсіндіру үшін оны алдын-ала соған ұќсас көріністер арќылы аңғартатын тәсілді айтамыз. Пейзаж – шығармада табиғат көрінісінің бейнеленуі. Мұнда ќандай да бір көркем шығармадағы өзге де көркемдік ќұралдармен ќатар өзіне тән көркемдік-идеялыќ мән атќаруға тиісті пейзаж туралы. Пейзаж шығарманың тұтас идеялыќ-көркемдік мәніне ќызмет ету үшін де, сондай-аќ шығармадағы жекелеген көріністерге, оќиғаларға, кейіпкерлерге ќатысты да ќолданылы береді. Интерьер – шығарма кейіпкерлерінің тұрмыс-тіршілігіне ќатысты түрлі заттар мен ќұрал-жабдыќтардың бейнеленуі. Интерьер, көбінесе тар ауќымда, яғни жекелеген кейіпкерлерге ќатысты ғана ќолданылады. Сонымен ќорыта айтар болсаќ, композициялыќ бөлшектер мен сюжеттік дамудың кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп тұратын нәрсе – шығарманың композициясы. Ал, композициялыќ шеберлік - шығармадағы барлыќ бөлшекті бір ғана бүтінге тұтастыру, бәрін бір ғана нәрсеге- негізгі идеяға-бағындыру.
Задында, суреткер ќолындағы сөз суретші ќолындағы бояу секілді, иінін тауып мың ќұбылтуға болады. Ќұбылған сөз әсерлілік үстінде адам баласының танымын байытпаќ; бір сөз бір – аќ нәрсені танытса, оны түрлендіре ќұбылту арќылы тіршіліктің сан алуан сырын тануға болады. Демек, троптың ең басты мәні таным тарапында жатыр. Өмірде маќсатсыз ешбір әрекет жоќ. Мұны білген жағдайда ажарлау секілді ќұбылтуда суреткердің идеялыќ маќсатына, эстетикалыќ мұратына ќызмет ететін тәсіл екенін тәптіштеп жату артыќ. Ќұбылтудың (троптың) түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты ќұбылтудың бірі – ауыстыру, яки метафора (грекше metaphora – көшіру) - сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не ќұбылысты айќындай түсу үшін, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұќсас өзге затќа не ќұбылысќа балау; сөйтіп суреттеліп отырған заттың не ќұбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту». Метафора – екі нәрсені, ќұбылысты салыстыру және жанастырып – жаќындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі. Мысалы Абай өлеңдерінде кездесетін жастыќтың оты, жүректің көзі, дүние есігі, өмірдің өрі деген метафора үлгілерін атауға болады. Метафораның күнделікті сөйлеу тілінде кездесетін ќарапайым түрлері: іші күйіп, бойы мұздап, ораќ ауызды, ор тілді деген секілді болып келеді. Метафора – көркем әдебиетте үнемі ќолданылып отырады. Ол – сөздің бейнелілік, суреттілік ќасиетін арттыратын тіл ќұралдарының бірі. Соңғы жылдары әдебиеттануда метафора термині жаңа, кең мағынада ќолданылып жүр. Батыс Еуропада, Латын Америкасында роман жанрының соңы мүмкіншіліктерін іздестіру нәтижесінде туған бірќатар шығармалар (Гессенің, Маркстің, Берхестің, Карпентьердің, Зюскиндтің, т.б романдары) «метафоралыќ роман» деген сипаттамаға ие болды.[ 2, 228] Ќұбылтудың бір түрі – астарлау, яки символ (грекше symbolon – шартты белгі) – бір нәрсені не ќұбылысты тура суреттемей, бұларға ұќсас басќа бір нәрсеге, не ќұбылысќа ќұпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашыќ айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру. Мұның өзі ой мен образға әрќашан астыртын, бұлдыр мағына береді деу де ќате; ең бастысы – символ сөз өнерінде көркем кестеленіп отырған шындыќќа әсем, ажар байсалды философиялыќ астар береді, шығармаға бір түрлі сыршыл сипат бітіреді. Троптың бір түрі алмастыру, яки метонимия (грекше metenymia – ќайтадан атау) - өзара шектес заттар мен себептес ќұбылыстардың, өзара байланысты ұғымдар мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін ќолдану. Алмастырудың бір түрі – мегзеу, бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше, жалпының орнына жалќыны немесе керісінше ќолданады. Ажарлаудың бір түрі – эпитет. Айќындау, яки эпитет - заттың немесе ќұбылыстың айрыќша сипатын, сапасын аныќтайтын суретті сөз. Эпитетсіз тіпті айтарыңды аныќтау, суреттеп отырған нәрсеңді наќтылау ќиын.
Жазушы бір нәрсені көркемдеп суреттеу үшін, ол нәрсенің өзгешелік белгілерін көрсетпей – аќ, оны екінші нәрсемен салыстырып та суреттей алады. Бұл салыстыруды теңеу деп атайды. Әдеби тілді ажарлаумен, ќұбылтумен ќатар, керек жағдайда айшыќтай білген жөн. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де әжептәуір ќажет тәсіл – айшыќтау, яки фигура (латынша figura – келбет, бейне) - сөз тіркестерін дағдылы синтаксистік ќалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрыќша айшыќпен ќұру. Мұндағы маќсат біреу - аќ—сөздерге ерекшелеп екпін, тыныс беру, олардың оќырманға әсерін күшейту деп түйіндейді”. Айталыќ, арнау – жазушының, көбіне көп аќынның өзіне не өзгеге, кейде тіпті жалпы жұртќа арнайы тіл ќатуы, көпшілікке ќайырыла сөйлеуі, олармен іштей кеңесуі. Арнауды профессор Ќ. Жұмалиев үш түрге бөледі: жарлай арнау, сұрай арнау, зарлай арнау. Жарлай арнау – аќын жеке адамға емес, жалпы жұртќа ќайырыла сөйлеп, жеке адаммен оңаша емес, жалпы жұртпен жария кеңескен. Сұрай арнау – аќын немесе аќын жырға ќосып отырған адам өз ойын өзгеге арнап сан – сапа сауал арќылы айтып жеткізеді де, өзі сол сауалдардан жауап күтеді. Айшыќтаудың бір түрі – ќайталау – сөз әсерін күшейте отырып, оќырман назарын айрыќша аударғысы келген нәрсені не ќұбылысты бірнеше мәрте ќайталап, айтар ойды, ұќтырар сырды ұғымға мұќият сіңіре түсу. Ғалым З.Ќабдолов “Сөз өнері” атты монографиялыќ еңбегінде шендестіруге мынадай аныќтама береді: “Фигураның бір түрі – шендестіру, яки антитеза (грекше аntithesis – ќарама – ќарсылыќ) бір – біріне кереғар ќұбылыстарды, мән – мағынасы әр тарап ұғымдарды, түр – түсі әр бөлек нәрселерді өзара бетпе – бет ќою арќылы бұлардан мүлде басќа бір ќұбылыстың, ұғымның, нәрсенің суретін, сыр – сипатын, кескін – кейпін аныќтау, аңғарту, елестету”,- деп көрсетеді. Антитезада бір нәрсені екінші нәрсеге ќарсы ќоюмен, үшінші нәрсенің ќандай екенін аныќтайды. Аќ пен ќараны ќатар ќойсаќ, арасы алшаќ екі түс шендескенде аќтың аќтығы аныќ көрінеді. Бұл үшін неғұрлым арасы алшаќ жатќан нәрселерді бір – біріне бетпе – бет ќойса, соғұрлым аныќталатын нәрселер күшті шығады”- деп көрсетеді. Фигураның бір түрі – дамыту, градация – алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, алдыңғы ќұбылыстан соңғы ќұбылысты асыра, асќаќтата түсу. Фигураның бір түрі – сөз орнын ауыстыру, яки инверсия- прозалыќ, әсіресе поэзиялыќ шығармаларда сөздердің әдеттегі грамматикалыќ түзілу тәртібінен тыс, орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер ќұру. Тіл мен стильдегі үйреншікті машыќтан бөлек бір алуан мәнер іздеп байќау үшін бұл тәсілді де оќта – текте орнымен ќолданудың оғаштығы жоќ. Фигураның бір түрі – сөз тастап кету, яки эллипсис ( грекше ellepsis – түсіріп тастау, аттап айту) - сөйлем ішінде немесе өлең шумағында атап айтпаса да түсінікті кейбір сөздерді әдейі жазбай тастап кету.
Белгілі әдебиет теоритегі, академик З.Ќабдолов: «… өлең – еркін сөйленетін жай сөздер тіркесі емес, ырғағы мен ұйќасы белгілі ќалыпќа түскен, шумағы мен бунағына дейін белгілі ќалыпќа түскен, шумағы мен бунағына дейңн белгілі тәртіпке бағынған наќысты сөздер тізбегі» деп тұжрымы жасайды, және бір тұста «… поэзия дейтініміз - өлеңді шығармалар» деген ой айтады. «Өлең дегеніміз не?» деген сұраќтың жауабын да, ең алдымен, осы мағыналыќ ќолданысќа ќатысты ќарастырып, өлеңге негіз болатын бөлшекке назар аудару ќажет. Ал өлең негізі өлең сөз (стих) болып табылады. Өлең сөз - өзара байланысты, әрі шамалас бөліктерге бөлшектеуге келетін жүйелі көркем сөз. Шартты түрде алар болсаќ, өлеңге ќарсы мәндегі әдеби ќұбылыс проза екені түсінікті. Проза тілі де іштей бөлшектерге бөлінеді. Прозадағы дыбыстыќ-ырғаќтыќ бөлшектерді колон дейміз. Ал өлең сөзге тән дыбыстыќ бөлшектерге шумаќ, тармаќ, бунаќ, ырғаќ жататыны белгілі. Прозамен салыстырғанда өлеңдегі дыбыстыќ бөлшектеудің екі түрлі ерекшелігі бар: 1/ прозалыќ мәтінді мүшелеуде синтаксистік паузалар басты роль атќарса, өлеңдегі бөлшектеуші паузалардың синтаксистік паузалармен ұдайы сәйкес келуі шарт емес; 2/ прозада бөлшектеуші паузалар белгілі бір дәрежеде еркіндікке мүмкіндік берсе, өлең сөздегі паузаларды жүйелілік ќатаң саќталадыв. Аталмыш жүйелілікке тәуелді өлең бөлшектерін мәтіннің ќағазға түскен көрінісінен де айќын көре аламыз. Осы тұста мәтіндегі синтаксистік және поэтикалыќ бөлшектеуші паузалардың сәйкессіздігіне білдіретін жеке термин бар екенін де ескерте кеткен орынды. Ол – француз тілінде «тасымал» деген мағына білдіретін «enjambement» («анжамбман») деген термин сөз. Көркем мәтіннің белгілі бір өлшемге негізделген тармаќтарға бөлінуінің өзі, яғни синтаксистік мағынаға тәуелсіз паузалардың тармаќ басында көтеріліп, соңына ќарай бәсендейтін дауыс ырғағын туғызуы,оған өлеңге тән интонация дарытады. Сонымен бірге әр тармаќ өзара шамалас ќалыпты саќтау үшін ќандай да бір реттілікке бағынады. Бұл реттілік дыбыс бөлшектері арќылы жүзеге асады. Өлең ќұрылысының ќай жүйеге тән екендігі тармаќ өлшемінің бірлігі ретінде ќандай дыбыстыќ бөлшектің алынуына байланысты аныќталады. Тармаќ сөзбен, бунаќпен, буынмен өлшенеді. Барлыќ тілдегі өлең тармағының негізгі өлшем бірлігі - буын. Буынның фонетикалыќ негізгі сипаттарына әуез, сан, екпін сияќты белгілері алынады да, соған орай өлең жүйелері метрикалыќ (кватитативті), силлабикалыќ, тоникалыќ, силлабо-тоникалыќ болып сараланады. Енді осы өлең жүйелерінің ерекшеліктеріне назар салайыќ. Метрикалыќ немесе квантитативті жүйе - өлең жолдарының айтылу уаќытының сәйкестігіне (изохронизм) негізделіп, тармаќтағы дыбыстыќ өлшемдер буындардың созылыңќы немесе ќысќа ќайырылуы арќылы реттелетін өлең ќұрылысы. Бұл жүйе буындағы дауыстылардың созылыңќы немесе ќыса айтылуы сөз мағынасын өзгертуге ыќпалды тілдерге тән. Метрикалыќ өлең жүйесінің мейлінше жарќын үлгілері антикалыќ өлең ќұрылысынан, араб және парсы поэзиясындағы аруздан, санскрит тіліндегі джатидан, сондай-аќ, фин және классикалыќ ќытай өлеңі ќұрылысынан жаќсы байќалады. Метрикалыќ өлең ќұрылысының негізіне алынатын өлшем – мора. Латын тілінде «уаќыт аралығы, пауза» деген мағына беретін «мора» сөзі бұл жерде дыбысты айтуға кететін уаќыттың ең кіші бірлігі болып табылады. Сондай-аќ, әдебиеттануда мора ұғымымен мәндес хронос протос деген де термин бар. Грек тілінде «chronos protos» бастапќы уаќыт дегенді білдіреді. Екі терминнің де түп мағынасы антикалыќ өлең ќұрылысындағы ќысќа буынның ќалыптасќан айтылу ұзаќтығын білдіреді, яғни өлеңдегі уаќыт өлшемінің ең жүйесіндегі өзге өлшемдерге мора негіз болады. Мысалы, ұзаќ буын – екі мораға, ямб – үш мораға, т.с.с. тең болады. Аталмыш өлең жүйесінің өзі таза метрикалыќ және силлабо-метрикалыќ болып, екі түрде бөлінетінін де ескеру керек. Таза метрикалыќ жүйеде негізгі өлшем такт болып табылады. Такт – моралар бірігуінен пайда болатын өлшем. Ал силлабо-метрикалыќ жүйеде такт ќұрамындағы буындардың позициясы ыќпалды роль атќарады. Метрикалыќ өлең жүйесі алғаш б.д.д. ‡ІІІ ғасырда ежелгі Грекияда папйда болып, б.д.д. Ш ғасырдан бастап латын әдебиетінде кеңінен дамығаны әдебиет тарихынан таныс. Бұл жүйе ежелгі үнді, ќазіргі араб, парсы поэзиясында ұшырасады. Сөзбе-сөз алар болсаќ, грек тіліндегі «metron» сөзінен шыќќан «metrike» - «өлшем» деген мағына береді. Әдебиеттануда «метрика» термині түрлі мәнде ќолданылады: Әр тілге тән өлеңдердің бір-бірінен айырмашылығы - тармаќ өлшеміне байланысты болатынын, тармаќ өлшемінің негізгі бірлігі – буын болып табылатынын жоғарыда айттыќ. Метрикалыќ өлең жүйесіндегі тармаќты ќұрайтын буындардың бір-бірінен өзгешелігі буын ќұрамындағы дауыстылардың айтылуына (созылыңќы немесе ќысќа) байланысты екеніне де тоќталып өттік. Грек тілінде «буын» деген мағына беретін «sillabe» сөзінен бастау алатын силлабикалыќ өлең жүйесі де тармаќтар ќұрамындағы буынға байланысты дараланады. Аталмыш екі жүйеге тән айырмашылыќтың мәні мынада: метрикалыќ жүйедегі буын ерекшелігі дауыстылардың айтылуына ќатысты болса, силлабикалыќ жүйеде өлең ќұрылысын буын саны (изосиллабизм) белгілейді. Соған сәйкес силлабикалыќ өлеңдер төрт буынды, бес буынды, т.с.с. болып ажыратылады. Сегіз буыннан асќан тармаќтарда тармаќты ќысќа бөліктерге бөлетін цезура пайда болады. Латын тілінде «кесінді» деген мағынаны білдіретін цезура – ќазаќ өлеңіндегі бунаќ ұғымына жаќын. Силлабикалыќ өлең жүйесі, негізінен, сөзге түсірілетін екпіні тұраќты тілдерге тән болып келеді. Өлең ќұрылысы силлабикалыќ жүйеге негізделетін тілдер ќатарына ведий, авеста, балтыќ жағалауы халыќтарының тілдері және славян (әсіресе, серб, хорват, чех, болгар) тілдерін ќамтитын үнді-европалыќ тілдердің шығыс тобын жатќызуға болады. Роман тілдерінде силлабикалыќ өлең жүйесінің пайда болуы латын тіліндегі ќысќа және созылыңќы буындар арасындағы айырмашылыќ жоғалған тұстан басталады. Ќазаќ өлеңі де силлабикалыќ өлең жүйесіне жатады. Осы тұста айта кеткен жөн, біздің көздеген маќсатымыз әдебиеттануға байланысты негізгі ұғымдар жайында жалпы түсінік беру ғана болғандыќтан , ќазаќ өлеңінің ерекшелігі жайында арнайы сөз етпейміз. Ќазаќ өлеңі жайында кеңінен мағлұмат алуға ќұштар талапкерлерге осы мәселе кең ауќымда, арнайы ќарастрылатын еңбектерді, яғни З.Ахметов, З.Ќабдолов, М.Базарбаев, т.б. да белглі ғалым-әдебиетшілердің өлең теориясына арналған зерттеулерін оќуға кеңес береміз. Тоникалыќ өлең жүйесіндегі тармаќ өлшемі екпін түсетін буын санымен есептеледі, ал тармаќ ќұрамындағы екпін түспейтін буындар саны есепке алынбайды. Яғни тоникалыќ жүйедегі өлшем - екпін саны (изотонизм) болып табылады. Тоникалыќ өлең тармаќтарындағы жалпы буын саны әр түрлі болғанымен, екпінді буын саны бірдей болуы шарт. Силлабикалыќ өлеңге ќарағанда, аталмыш жүйедегі өлеңді прозадан ажырату едәуір ќиындыќ келтіреді. Сол себепті де тоникалыќ өлеңдегі тармаќтарды ажыратуда аллитерация мен ұйќас үлгісіндегі дыбыстар үйлесімі жиі пайдаланылады. Ал ұйќассыз тоникалыќ өлеңде тармаќтардағы екпінді буын саны (изотонизм) ќатаң саќталады да, ұйќасќа негізделген тоникалыќ өлеңде изотонизм заңдылығынан ауытќушылыќ кездесе береді. Егер екпінді буындар арасындағы екпінсіз буындар саны ала-ќұла болып келсе, онда тоникалыќ және силлабо-тоникалыќ өлең жүйелерінің ортасындағы өтпелі өлең түрлері пайда болады да, екпін түскен буындар иктілер сияќты, ал екпінсіз буындар икт аралыќ интервалдар сияќты әсер етіп, өлеңде ырғаќќа негізделген метр өлшемі көрініс береді. Тоникалыќ және силлабо-тоникалыќ өлең жүйесіне ќатысты «икт», «икт аралыќ интервал», «арсис», «тезис» деген де терминдер ұшырасып тұрады. Тура мағынасында алар болсаќ, латын тілінде «ictus» - «соќќы, екпін», грек тілінде «arsis» - «көтерілу», «thesis» - «аяќтың төмен түсуі» деп аударылар еді. Өлең ќұрылысына ќатысты алсаќ, икт немесе арсис - өлеңде ырғаќ екпіні түсетін күшті буынды; тезис өлең ырғағындағы әлсіз буынды білдіретін терминдер. «Икт аралыќ интервал» дегеніміз де тезиспен мәндес термин. Екпін мен буынға байланысты тоникалыќ өлең жүйесінің өз ішінен тағы бір түр бөлініп шығады, яғни екпінді және екпінсіз буындардың белгілі бір тәртіппен кезектесе келуіне негізделетін силлабо-тоникалыќ жүйе пайда болады. Бұл өлең жүйесінде арсис пен тезис арасы аныќ көрініп, басыңќы мәнді екпін тсетін буын, бағыныңќы мәнді екпінсіз буын атќарады. Әлсіз буынға екпіннің түсуі өте сирек кезедсетін жағдай болса, күшті буынға екпін түсуіне ќатысты ешбір шектеу болмайды. Аталмыш жүйеге тән белгілі өлең түрлері бар да, әр өлең түрлерінің өзіндік өлшемі және бар. Осыған байланысты бірер сөз. Иктілер мен икт аралыќ интервалдардың біркелкі ќайталанып келуі бунаќ деп аталады. Осы бунаќ тұрғысынан силлабо-тоникалыќ өлеңдер ќос буынды және үш буынды өлшемдегі топтарға бөлінеді. Ќос буынды өлшемдік өлеңдерге хорей, ямб; үш буындыларға дактиль, амфибрахий, анапест жатады. Ал буын саны бірдей аталмыш өлең түрлері бір-бірінен екпін түскен буын арќлы ажыратылады. Мысалы, ќос буынды ямб мен хореді алайыќ. Ямб үлгісінде екпін екінші буынға, хорейде бірінші буынға түсіп отырады. Ал үш буынды өлең түрлеріне тоќталсаќ, дактильдегі екпін – бірінші, амфибрахийда – екінші, анапесте үшінші буынға түсіп отырады. Силлабо-тоникалыќ өлең ќұрлысы көптеген тілдерде тоникалыќ және силлабикалыќ жүйелер аралығында тұрғандай ќабылданатын өтпелі өлең түрлерінң жасалуына да жол ашты. Бұл орайда логаэд, дольник, тактовик, ерікті өлең, т.с.с. түрлерді атауға болады. Ќорыта айтар болсаќ, өлең - өлең сөзбен жазылған және лирикалыќ сипаты басым шағын көлемді әдеби туынды. Осы мағынасында өлең әр халыќтың әдебиетінде түрлі жанрларда көрініс тапќан. Мысалы, сонет, элегия, ғазал, бәйіт, рубаи, т.с.с. «Өлең» ұғымы ХІХ-ХХ ғасырларда наќты мазмұн иелене бастады. Яғни өлең сөз лириканың аса маңызды пішіні (форма) ретінде ќабылданып үлгерді. Оның сыры өлең сөздің адамның ой-сезіміндегі сан алуан ќұбылыстарды бейнелеуге мейлінше бейімділігінде жатыр. Өлең сөз бен лиризм арасындағы байланыс тым әріден басталады. Белгілі бір ырғаќ арќылы дыбыстыќ бөлшектерге бөлініп айтылатын өлең сөздің әсері тура сол үлгідегі сөйлемнің ќара сөзбен айтылған сәттегі әсерінен мүлдем басќаша болатынын аңғару ќиын емес. Мысалы, «Мен көрдім ұзын ќайың ќұлағанын...» Өлең сөздің лирикалыќ ќұбылыстарды бейнелеуге бейімдігі нәтижесінде уаќыт өте келе, «өлең» ұғымы лириканың әмбебап түрі ретінде санада ќалыптасып кетті. Ќазіргі таңда өлең мен лириканы бір ұғым деп түсінуіміздің сыры осында. Шындығында лирика - әдеби тектің бір түрін білдіретін сөз. Ал әдеби тек жайында кейінірек әңгімелейміз. Өлең – көркем сөз ќұрылымының белгілі бір тілдік-дыбыстыќ жүйесіне негізделген әдеби туынды. Бұл пікірімізге дәлел ретінде «лирикалыќ проза» немесе «прозадағы өлең» мәселесін алуға болады. Мұндай шығармаларға ќұрылымында өлеңге тән басты сипаттар, яғни көлемнің шағындығы, оќиғаға ќарағанда сезімнің басымдығы, бейнелеу тәсілдерінде объективтіліктен гөрі субъективтіліктің үстем болуы сияќты белгілер айрыќша байќалатын әдеби туындылар жатады. Бұл шығармаларда өлшем, ырғаќ, ұйќастардың саќталуы шарт емес. Әрине, өлең – ұзаќ әңгімелеуге болатын мәселе. Әдебиеттануда өлең мәселесін әдеби туындының дыбыстыќ ќұрылымы тұрғысынан арнайы ќарастыратын «Өлеңтану деген сала да бар. Яғни өлеңтану әдеби туындыны өлең сөз (стих) тұрғысынан зерттеп, сөздер ќұрамындағы дыбыстар ќұрылымына баса назар аударады. Соған сәйкес, өлеңтанудың өзі іштей үш арнаға таралады да, 1/ фоника дыбыстар үйлесімін, 2/ метрика өлең тармаќтары ќұрылымын және 3/ строфика тармаќтар үйлесімін ќарастырады. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №11 лекция таќырыбы: Әдеби процесс туралы түсінік 11 апта. 1 кредит-сағат. Лекция тезисі: Әдеби процесс ұғымының әлемдік ауќымы өте кең. Әдеби процесс ұғымының көркемдік даму заңдылыќтары және көркемдік дамудың кезеңдік сипаттары арќылы өлшенеді. Әдеби процесспен шартты түрде үш түрлі даму стадиясы бар. Дүние жүзі әдебиеттеріне ортаќ бір мезеттер тән. Бұл салыстырмалы әдебиеттану ұстанымдарымен ќатар халыќаралыќ әдеби байлагыстардың да желісінене көрінеді. Көркемдік бағытта ең алдымен осы әдіс пен бағытты тудыратын объективті және субъективті факторлар бар. Көркемдік бағыттар уаќыт жағынан еркін болып келіп, әртүрлі деңгейде ќайталанып келе береді. Кей кезде әдеби бағыттағы теориялыќ бағдар, ойлау типінің ұќсастығымен ќоса, идеологиялыќ көзќарастар үйлесе бермеуі мүмкін. әдеби бағыт ауќымында пайда болатын әдеби ағымдарға тән идеялыќ және эстетикалыќ нысаналар ортаќ болады. Жеке шығармашылыќ тұлғаның даралығы мен дарын ќуатын, әсер ыќпалын ќалыптастыруда әдеби мектептің рөлі орасан өор. Суреттеу дәл әрі тарихи көркем шындыќ эстетикалыќ жағынан ќуатты болуы шарт. Ќалам болғанда да , бір нәрсе айќын: реалзим атаулының бүкіл дүниежүзілік әдебиеттегі озыќ үлгілері –XIX ғасырда Толстой, Достоевскийлар шығармалары да, XX ғасырда М.Әуезов шығармаларымен жалғасып жатты. Батыс Еуропа әдебиеті мен ќазаќ әдебиеті тарихында ортаќ жағдаяттар мен өзіне тән өзгешеліктер кездесті. XX ғасырдағы ќазаќ әдебиетіндегі әдеби бағыт, ағым, әдіс көріністері – жыраулар поэзиясы, жазба аќындар өнері, ќисса-дастандардағы шығармашылыќ дүниетаным мәселелерімен тікелей байланысты. Модернизм ұғымында әдебиетке жататын көптеген тенденциялар бар. Осыдан тенденцияларға: эксприсионизм, символизм, футуризм, сюррелюзм, абстракционизм т.б. жатќызамыз. Формалыќ ізденістердің жетістіктерімен ерекшеленеді. Осы тұста ұтымдыраќ болып табылғаны бейсаясатшылдыќтың теориялыќ тұрғыда көрініс беруі. Тенденцияларда маңызды орында болған бейнелеу предметі болып табылады. Осы тұста символизмнің бағытында Дж.Джонс, Ф.Кафка, А.Камю, Ж.Сартр, А.Сент-Экзюпери секілді дара талант иелерінің көркемдік ізденістеріндегі ой ағымын жеткізу, адамның жан дүниесін бедерлеудегі, уаќыт пен кеңістік диалектикасын игерудегі табыстары орасан зор деуге толыќ мүмкіндік бар. Модернистік дүниетанымға ең ќатысты нәрсе – импрессионизм. Бұған ағайынды Гонкурлар мен Э.Золяның импрессионистік ќиялдары мысал бола алады. Ќаламгер өз табиғатына адал болуы, сонымен ќатар көру, сезіну табиғатыда бірге ќатар жүреді. Тек ќана суреттеу басым, біраќ баға бермеу идеясы ќатар болды. Осында Поль Верлен Әуезділік туралы айтќан ойлары бар. Сонымен ќатар еркін өлеңді ќолдауда Рене Гильдің еңбектерін айта кеткен жөн. Еркін өлеңде символизммен туыстығы бар деді. Э.Джжарденнің ішкі монологымен ќоса М.Прустың «сана тасќынының» импрессионализм эстетикасынан өрбуі де заңдылыќ. Даралыќ сапаларды, көріністерді іздестіру жан тарихымен байланысты ќарастырылды. Г.Апполинер пайым-дауынша субьективтілікті дәріптеулікті нуббизммен үндес деп бағалады. Сюрреализм – бұл интуитизм мен фрейдизм және романтизм мен символизм эстетикасынан өріс алған бағыт өмір шындығынан көрі, көру шындығы маңыздыраќ болды. 1924 жылы «сюрреализм» журналында монифест жарияланады. П.Элюор үшін «сапырылыс пен ойсыздыќтың», «аќиќаттылығы» аныќталды. 1929 жылы екінші монифест жарияланды. Мұнда революциялар мен «ғажайыптарға»ғашыќтың аңсары суреттелді. Негізгі жанр – лирирка болып есептелді. Д.Соллерс пайымдауынша антироман өкілдері сюрреализммен тамырлас деп түсіндіріледі. Экзизтенционализм де өмірден мәні мансұќ етілді. Олар тіршіліктен мағына таппай, әдеттегі ќұндылыќтарын жатсыну байќалды. Ар-ождан тазалығы, әділеттілікке сенбеді. Осы кезде А.Комюдің «Бөгде адам», Ф.Кафканың «өзгеру» романдары ќалыптасып, тәртіпке ќарсы шыќты. Бұл шығармалар Къеркегор, Хандеггер, Ясперс философиясының іздері басымыраќ деп түсіндірілді. Белгілі бір жүйе болып, символдыќ – поэтикалыќ жүйенің ролі басымыраќ болды. Өркениет келген кезде одан саќтануды ойластырды. Адамның жалғыз ќалуы жайлы, экзистенционалдыќ тұлғаны – Гамлетті мысалға алды. Дәстүр мен жаңашылдыќ бір-бірінен ажырамас бірлікте, яғни тарихи философиялыќ ұғымдар. Дәстүр жалғастығын аралыќ буынмен өлшесе, жаңашылдыќ – талант пен шеберліктің жемісі деп есептелді. Дәстүр бастуын әдебиетімізден, фольклордан бастайды. Осы тұста ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті әрќашан ортаќ бір міндетте боды. Дара жанрлар жанрлыќ ќұрылымдармен, баяндау жүйелеріндегі өзгерістермен көрініп отырды. Олар арасындағы сюжет ыңғайында ұќсас желілер байќалды. Миф, аңыз, ертегі жанрларындағы дәстүрдің жазба әдебиеттегі шағын эпикалыќ жанрлардан жалғасын тауып отырды. Роман, повесть, поэма, балладалардың фольклорлыќ сарындарды пайдалануы, фольклорлыќ ойлау жүйесін жаңғырту мезеттерімен алмастырулар ойластырылды. Ауыз әдебиеті мен аќындар поэзиясы, кәсіби әдебиеттің айырмашылығын аныќтауда автор мәселесімен байланыстырылды. Фольклорды тудыратын орта мен ќазіргі жағдай бүгінгі романдағы полифонизм элементінің фольклор жанрында баяндау ағзасымен үнемі бірлікте болды. Ќазаќ өлеңнің бейнелеу жүйесімен ќұрылымында көне әдебиет дәстүрлерінің алатын орны ерекше. Осы кездің өзінен бастап жазу стилі ќалыптасып, дамытылды және жетілдірілді. ¦лттыќ әдеби дәстүрді орныќтыруға әлем әдебиетінің тигізген ыќпалы орасан зор. Жаңашыл сипатымен көрінген романдарының ең ќұндысы Ж.Аймауытов, М.Әуезов сынды жазушыларымыздың еңбектерін айта кетпеу мүмкін емес. Шағын эпикалыќ жанр мүмкіндіктерін ашудағы көркемдік ізденісімен көзге түскендер ќатарына Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахановтар есімдерін айта аламыз. Мифологизм элементтері мен әлемдік үрдіс аясында жаңалыќты шешімдерді әдебиетімізге М.Мағауин, Ә.Кекилбаев, О.Бөкеев прозалары әкелді. өлең әлемінде Абай – Мағжан – Сәкен – Ќасым – Ќадыр – Жұмекен – Мұќағали – Мұхтар – Фариза – Гүлнәр - …іспетті болып келетін мазмұн мен пішін үйлесімі жолында өрістеп, жалғасын тапты.
Көркемдік тәжірибе. Алғашќы өнер туындыларындағы шынайылыќтың өзгеше бітімі, ол - гуманистік реализм. Гуманистік реализм тусында көне дәуір өнеріндегі мифологияның басым ќызметі көрініс береді деуге болады. Антикалыќ реализм, яғни орта ғасырда пайда болды. Осы кезде адамды ќоғаммен салт-санадан шектеп, олардың…….. салынуының көрінісі байќалған кез. орта ғасырлыќ символизм – ояну дәуіріндегі әлеуметтік және рухани өмірдегі батыл серпілістердің ізгілік мұраттарын ќалыптастырған өте мәнді кезі. Мұнда дара тұлғаның мінез бен әрекеті, оның тарихи көзќарасы өзгеше еді. Ќайта өрлеу дәуірінің реализмі, ояну дәуірінің дағдарысын жинаќтаудағы – Борокко. Осы елде пайда болған XII ғасырдағы абсолюттік монархия тәртіптері туындаған кез еді. Осы кезде классицизмда өзіне тән ќағидалары болды, олар: әсіре асќаќтың, үш бірлік ұстанымдарымен бейнеленді. Осы кезле шынайы өмірден алшаќтау байќалады. Ағартушылыќ реализмнің іргетасы XVIII ғасырда ќолда бастаған. Осы кезде білімді, парасатты дәріптеу басталып, тәрбиелік рухтағы романдар жарыќќа шыға бастады. Осы тұста өмірдегі абсолютизммен күрес идеясынан туған сентиментализм өнерде классицизмді ауыстырар тың ағым болып, ќалыптасќан. Романтизм - әрі әдеби бағыт, әрі көркемдік әдіс. Бұнда өнердің субьективтік табиғатына көбірек көңіл бөлінді. Ол өз эстетикалыќ идеалына айрыќша назар аударды, ќоғамның шыншыл картинасынан көрі жеке адамның ішкі жан дүниесіне көп орын берді. Феодалдың дүниетанымға ќарсылыќ байќалып, олар айрыќша жағдайлар, мінез, сезімшілдік әрекетінен көрінді. Сыншыл реализм – шындыќты шынайлау әдісі. Адамның өзін-өзіне таныту, сайып келгенде одан да әрі тереңдеп барып, алдымен халыќтың өзін-өзіне ……, содан соң сол халыќтың өзгеге, яғни әлемге –адамзатќа таныту. Адам мен ќоғам, ќоғам мен заман араќатынастарын барлыќ бірлігімен және ќарам-ќарсылығымен жан-жаќты суреттеу арќылы көркем образдар, типтер, сайтұлғалар жасау тәсілі. әлеуметтік ұстанымдардың беріктігінде «кіщкене адам» мәселесі ќарастырылды. Социалистік реализм – тұтас әдеби дәірге мейлінше жан-жаќты, шынайы кзөќарас ќалыптасќан. Осы кезде арзан ұраншылдыќ пен талантты дүниелер арасында елеулі айырмашылыќтар бар. Социалистік реализмге дейінгі ең прогресшіл әдіс-сыншыл реализм. Социалистік реализм – сыншыл реализмнің мұрагері. Алайда осы екеуін салыстырып ќарасаќ, араларынан шынайылыќ бірлігімен ќатар, үлкен алшаќтыќ байќауға болады. Ең негізгі алшаќтыќ – маќсат алшаќтығы: сыншыл реализм өз кезіндегі ащы шындыќтарды ашып көрсете тұра, социалистік ќоғамды мейлінше нығайту маќсатын көздейді. Екінші алшаќтыќ – мұрат алшаќтығы: сыншыл реализм ќаншама прогресшіл болғанмен, оның эстетикалыќ идеалы айќын болған жоќ. Социалистік реализмнің дейінгі мүлде басќа, мұнда ап-аныќ идеал бар. Айрыќша сипаттарының бірі-бір творчествалыќ әдістің ішіндегі екі түрлі әдістің – реализммен романтизмнің бірігуі, біте ќайнауы дейміз. Ќазіргі кезде мифологиялыќ реализм аталатын бағыттың ќыр-сырлары Г.Маркс, А.Карпеньтъер, М.Астурмас, М.Лъоса т.б. жазушылар еңбектерінен байќай аламыз. Жалпы дүниежүзі әдебиетінің даму тарихына ќарап отырсаќ, классицизм менсентелинтолизмнен басќа натурализм секілді әдеби ағымның кездесетінін айта кеткен жөн. Бұл ағымды басында Э.Золя ұсынды. Оның «экспериментальдыќ роман» теориясы «Театрдағы натурализм» тәрізді теориялыќ талғамдарында өмір ќұбылыстарына ешќандай идеалыќ баға бермеген, ќазіргі ќалпында суреттеуді талап еткен творчествалыќ принциптер бар. Оның принциптерімен ќоса оның ағым ретіндегі табиғатын терең түсіну керек. Суреттеу тұсында басы артыќ оңаша көріністерге ұрынушылыќтар да кездесіп ќоймады. Өтірікті ќоспай, оќиғаны шыншыл күйінде беру, бұл әрине оның жетістігі, ал өнердегі эстетикадан жұрдайлыќ принципсіздігі оның шешімі болып саналады.
Жалпы алғанда стиль – бір жазушыға тән творчестволыќ ерекшелік болса, ағым, бағыт – бірнеше жазушыға тән творчестволыќ бірлік. Ќаламгер шығармашылығындағы ортаќтыќ және даралыќ туралы мәселелер стиль және көркемдік әдіс аталатын әдеби-теориялыќ ұғымдардан бастайды. Латынша «Стиль» сөзі – жазуға арналған таяќша деген мағына береді. Стиль деген ұғым әдебиеттануда да, тіл білімінде де кездеседі. Тіл білімінде стиль «тілдік бөлшектердің наќты бір атќаратын ќызметіне сәйкес бірігуі, оларды іріктеу, ќолдану тәсілдері, әдеби тілдің міндетінен өрбитін алуан түрлілігі» деген мәнді білдіреді. Әдебиеттану тұрғысынан ќарағанда, стиль – жазу машығы, яғни жазушының, жеке шығарманың, әдеби бағыттың, ұлт әдебиетінің өзіндік сипатын танытатын образдар жүйесінің, көркемдік ќұралдарының тұраќты жиынтығы. Стильдің өзге поэтикалыќ категориялардан, әсіресе, көркемдік әдістен басты айырмашылығы оның наќты жүзеге асќан үлгіде көрінуінде. Стильдік ерекшеліктер көркем шығарманың сыртќы пішінінен бастап, бүкіл болмсында көрініп тұрады. Стиль ұғымы түрлі деңгейде, яғни белгілі бір дәуірдегі әдебиет дамуының ерекшеліктерінен бастап әртүрлі әдеби бағыттар мен әдістердің ерекшеліктері, жеке ќламгер шығармаларына тән ерекшеліктер, сондай-аќ жеке шығарманың ерекшеліктеріне дейінгі түсінікті ќамтып, ќолданыс беріледі. Стильді көбіне жеке ќаламгердің жазу ерекшеліктерімен байланыстырады. Себебі әрбір әдеби шығарма оќырманға оны жазған автордың творчестволыќ ерекшеліктерін танытады. Оны тілден де таќырып пен идеядан да образ жасау тәсілінен де аңғаруға болады. Стиль деген ұғым ғылым мен өнер атаулының бәріне ќатысты және олардың әр саласындағы сипаты әр бөлек. «Аќындар өзара ұќсастығымен емес, ерекшелігімен ќызыќ», - дейді А.Блок. Ал ќаламгерлерде осы әдеби ерекшелік бірте-бірте ќалыптасады. Осы творчестволыќ ерекшеліктің ќалыптасуының Гетенің айтуына ќарағанда 3 кезеңі бар. 1/ өзінен бұрынғы жалаң еліктеумен жүрген шаќ. 2/ өзгеден бөлегірек аздап машыќ тапќан тұс. 3/ өзінен басќа ешкімге ұќсамайтын өзгеше стиль белгіленген кез. Соңғы кезең, яғни шын мәніндегі стиль ќалыптастырған кез – творчестволыќ өрлеудің жоғарғы сатысы. Бұған жету үшін мыңдалған суреткерлік шеберлік керек. Стиль даралығы, әсіресе, әр ќаламгердің көркем тіл ерекшелігінен айќын байќалады. Сонымен ќатар жазушының творчествосы оның өмір тарихымен, адамдыќ болмысымен, азаматитыќ бітімімен, өзгеден бөлдек өз тәжірибесімен, білімімен, мәдениетімен, дүние танымымен ұласып, тығыз байланысып жатады. Ќорыта келгенде, шын мәніндегі ірі жазушының стилін оның суреткерлік бітімімен бөліп ќарауға, оның бүкіл әдеби беті мен бағытын күллі творчестволыќ мазмұны мен рухын белгілеген ағымнан не әдістен бөліп әкетуге болмайды. Әрбір әдеби ағымды әр ќоғамдағы жағыдай туғызады сонымен ќатар әдеби ағым - әр дәуірдегі идеологиялыќ күрестің әдебиеттегі көрінісі. Әдеби ағым – тарихи категория жалпы ќоғамдыќ дамудың белгілі бір кезеңіндегі саяси-әлеуметтік сипатына сәйкес туады да, сонымен бірге дамып, бірге жоғалып отырады. Х‡ІІ ғасырда туып, ХІХ ғасыр бас кезіне дейін ұласќан өнер атаулының бәрінде, әсіресе Батыс Еуропа әдебиетінде кең өріс алған әдеби ағым-классицизм латынша классикус – үлгілі, өнегелі бағыт дегенді білдіреді. Классицизм ағымының Х‡ІІ ғасырда Францияда көрінуі – бұл кезеңде осы мемлекетте абсолютизм нығайып, мемлекеттік билік бір ќолға шоғырланып, ұлттыќ тұтастыќ идеясы нығая бастаған болатын. Елдің ќоғамдыќ өмірінде жаңа әлеуметтік топ – буржуазияның ыќпалы арта түсті де, аталмыш әлеуметтік топќа абсолюттік монорхия да, дворян ќауымы да бірдей ќатысты болды. Ќоғамдыќ өмірде пайда болған жаңа талап-тілектер өнерге де жаңа талаптар ќоя бастады. Нәтижесінде осыған дейін өнер әлемінде үстемдік еткен барокко стилімен күрес үстінде жаңа бағыт дүниеге келді. Бағыт өкілдерінің өз шығармаларында антикалар әдебиеттің озыќ үлгілерін өнеге етуіне байланысты классицизм деп атады. Классицизм поэзиясы мен поэтикасының бастаушысы Ф.Маларб болды. Алайда күрес үстінде ќалыптасып, таныла бастаған француз классигінің поэтикасы Н.Вуалоның «Поэтикалыќ өнер» аталатын еңбегінде жан-жаќты жүйеленген сипатќа ие болды. Еңбекте Х‡ІІ ғ. Француз әдебиетінің тәжірибелері жинаќталып, ќортындыланды. Классицизмге тән сипат – асќаќ азаматтыќ тематика, шығармашылыќ наќты ќағидалар мен ережелерді ќатаң саќтау болып табылады. Классикалыќ үлгідегі ежелгі өмір классицизм дәстүріндегі туындыларда кемел де жарасымда өнер үлгісі ретінде көрінеді. Сол себепті классицистер, антикалыќ миф бейнелеріне жиі оралады. Жоғарыда айтќаңымыздай, классицистердің көркемдік бейнелеуіндегі шешу ұстанымы антикалыќ үлгілерге еліктеу болды да, оған табиғатќа еліктеу және аќыл-ой дауысына бағыну ұстанымдары ќосылды. Бұл жерде классицизм өкілдернің табиғат деген де барлыќ аќиќат ќұбылысарды түсінетінің ескеру керек. Бұл ұстанымдар Ќайта өрлеу дәуірінде ќалыпасќан жаќсы дәстүрлерді белгілі бір дәрежеде дамытќанымен, кемшіліктерде болмай ќалған жоќ. Дәлел ретінде классицистер туындыларында кейіпкер мінездерін жан-жаќты жанды сипатта көрсетуден гөрі, біржаќтылыќ, схематизм орын алғаны айтуға болады. Француз классицизмның ерешеліктері, әсіресе, драматургияда айрыќша байќалды. Классицизмнің өркендеуі Х‡ІІ ғасырдағы француз драматургиясында П.Кармел, Ж.Рассин, Ж.Б.Муллиер поэзиядан Ж.Лафонтен шығармашылыќтары арќылы жарыќырай көрінді. Драмалыќ шығармалардың негізгі өзекті желісіне бүкіл ұлт мүддесін көздейтін мәселелер алынды. Мысалы, Корнель трагедиялары, әсіресе, оның «Гораций» трагедиясы француз классицистік драматургиясының жарќын үлгісі болып саналады. Корнель мен Расин шығармашылығында көркемдік-идеялыќ шыңына көтерілген француз классицстік трагедияларының негізіне жеке адам мүддесімен азаматтыќ парыз арасындағы ќаќтығыстар алынды. Өз кейіпкерлерінің жан дүниесіндегі ќарама-ќайшылыќтарды көрсете отырып, Корнель мен Расин адамның ішкі әлемін бейнелеу тұрғысынан соны жаңалыќтар жасады. Мәселен, Сид, Гораций, Цина сияќты Корнель кейіпкерлері – ер жүрек, ќатал, өзін мемлекет мүддесіне арнаған жандар. Романтизммен реализмнен бұрын классицизмді алмастырған ағым сентиментализм болды. Феодализммен күрес барысында прогрессивті роль атќарған буржуазия мен арестократия арасындағы күшейе түскен ќарама-ќайшылыќтар жағдайында туған бұл жаңа ағымның барынша жарќырай көрінуі Х‡Ш ғасырдың ортасында Англияда буржуазия өкімет билігін ќолға алып, феодализм ќалдыќтары мен күресін жалғастырып жатќан кезеңге сай келді. Бұл кезеңде буржуазия белгілі бір дәрежеде ќоғамдағы орташалардың мүддесін жаќтап, олардың өмір салтындағы тұраќтылыќпен ќарапайым жандарға тән ізгілік сипаттарын аристократтар өміріне ќарсы ќойды. Әдеби өмірде бұл күрес ұлттыќ мүддемен шектелген классицизді ығыстырып шыќты. Классицистер ұстанған ќоғамның жоғарғы топтарын «Жоғарғы жанрларда» бейнелеу ќағидасына синтементалистер күнделікті өмірдегі ќарапайым жандарды бейнелеуді ќарсы ќойды. Нәтижесінде әдебиеттегі билік пен дәулет иелерінің орнына буржуазиялыќ-мещандыќ ортанын орташа адамы келді, әңгіме өзегіндегі кесек тарихи оќиғалардың орнын адамның жеке тірлігі басты. Ќарапайым адамның жан сезімін, сүйініш-күйінішін ќажет етпеген классицизмге ќарсы синтементализм басты назарын ќарапайым адамның ішкі жан дүниесінін байлығына аударды. Синтементализмнің сүйікті жанрлары – элегия, арнау, эпистолярлыќ роман, жол жазбалар, күнделіктер, т.с.с. ќаћармандар мінәжатын мазмұндайтын уағыздаушылыќ сарыны басым жанрлар болды. Бұл пішіндер ќоғамдағы түрлі топтардың өмірін кең ќамтуға немесе кейіпкерлердің ой-сезімдерін, көңіл толғаныстарын тереңдете ашуға жәрдемдесті. Синтементалистік шығармалар ќарапайым адамдарға арнап жазылып ќана ќойған жоќ, олардың өз идеялыќ идеалдарымен өздерінің бойындағы абзал ќасиеттерді кідіртпей іске асыруды да талап етті. Осы ниеттеріне орай, синтементалистер өз шығармаларында бейнеленген идеалдарының күнделікті шындыќ өмірден алынғандығын көрсетуге ќұштар болды. Сол жолды әдебилікті де саналы түроде ќұрбан етуге барып, өз туындыларын шынайы ќұжат түрінде көрсетуге талаптанды. Мысалы, Ж.Ж.Руссоның «Юлия, немесе Жаңа Элоизасы» хаттары жинағы, Л.Стерннің «Синтементальды саяхаты» - жол жазбалары үлгісінде жазылған.
Дүние жүзілік әдеби дамуға көз салсаќ, абсолютизм дәуірінде ода ќріс алса, капитализм кезінде шыншыл роман туа туа бастағанын көреміз. Мұны да тегінен-тегін деуге болмайды. Әдеби тек ұғымының болмысы өте күрделі. Ол ұғымның тарихи сипаты терминін аныќтаудағы шартты пікірлермен байланысты. Әдебиетте үш тек бар, олар: эпос, лирика, драма болып үшке бөлінеді. Тек дегенімізді жанр ұғымымен тең саналып жүрген кезде болды. Оның сөз этимологиясы мен көркемдік тәжірибе ұйғарымының табиғаты алуан. Жанрдың түрлеріне: роман, повесть, өлең, поэма, трагедия т.б. жатады. Әр терминнің психологиялыќ, лингвистикалыќ аясы бар. Әдеби тектің өзі өлең сөзбен ќара сөзге ортаќ екенін айта кеткен жөн. Эпос, лирика, драманың әрќайсысының өзінің шығу тегі бар. Осы кезде тұрмыс-салт жырлары мен өнердегі санкертизм терминін де байланыстыру керек. Эпос тегі – ол өткенді баяндау. Мұнда уаќыт алшаќтығы авторлыќ талғам және адамның ішкі өмірі үлкен шабытпен суреттеледі. Эпикалыќ шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толыќ жинаќталады, ол ќатысќан оќиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, сайып келгенде, адамдар арасындағы ќарым-ќатынастар әр ќырынан айќын көрсетіледі. Баяндаушы тұлғасы – баяндаушы монолог арќылы көрінеді. Эпоста баяндаудың эмоцианалдыќ сипаты басымыраќ. Өйткені әңгімеше феномені эпостағы кең ауќымдылыќ пен оќиғаның молдығынан көрініс береді. Драманың ерекшелігі сахнада ќойылады да, ол әрекет ќұдіретімен өзгешеленеді. Шындыќты айрыќша тәсілдерімен синтез ќалпына келтіріп, шиеленіскен тартыстар үстінде жинаќталып, оќиғаға ќатысатын адамдардың сөзі мен ісі арќылы көрменнің көз алдына ќолма-ќол көрсетіледі. Драматургиялыќ шығарма тек ќана ќатысушылардың сөздерінен ќұралады. Шындыќ пен образ тек ќана диалог пен монолгќа негізделеді. Сахнада сөйлеткен тек персонаж ғана, автор сахна сыртында ќалады. Яғни бұл кезде автор дәрменсіз. Демек драмадағы ең басты, ең шешуші, ең негізгі нәрсе – тіл. Пьесаның күштілігі де әлсіздігі де тілде жатыр. Әр сөз мірдің оғындай өткір, көздеген жерге дер етіп тиердей дәл, көкшеге саулап ќұйылардан таза, мөлдір, санаға мыќтап дарығандай мағыналы, мәнді болып келуі тиіс. Драма тілі ќысќа, тұжырымды, түйсінді болуы тиіс. Драмадағы шындыќ көркемдік шешімімен көрінетін, оның тек сахнада табылатыны. Драмадағы хал- күйдің аяғы - пьесаның шешімінде, шиеленіскен оќиғалардың соңынан аќырғы актіде келеді. Тартыстың немен тынғанын көрсетеді. Суретші әрекеті әдеби негіздің салмағы. Лирика – шындыќты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, онымен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялыќ шығармалардың түрі болып табылады. Жекелік сана мен сезім көріністері көңіл күй ахуалы арќылы лирикалыќ әсер береді. Лирикалыќ әсер лирикадағы сыртќы әлеммен ортаќ бір ќұбылыстың нышаны. Эпикалыќ шығармалар көбінесе сюжетке ќұрылса лирикада сюжет болмайды. Көлемі жөнінен, эпосќа ќарағанда әлдеќайда ыќшам, яғни шағын формалардың ұтымдылығына ќұралады. Лирикалыќ экспрессияның синтаксистік-ырғаќтың ќұрылымы, оның әсерлі тұтастығымен әнге ыңғайлас сипатының басым болуында. Лириканың бас ќаћарманы – аќынның өзі. Аќын көкірегіндегі сезім – оќырман сезімі, аќын көңіліндегі сыр оќырман сыры болады да шыға келеді. Лириканың күші - әсерлілігінде, лириканың күші – баяндауда емес, суреттеуде жатады. Лирикалыќ сезімнің шарттылығы лирикалыќ сезімнің шарттылығы лирикалыќ ой-түйінін ыќпал етеді. Шартты түрдегі ќосымша әдеби тектер, очерктер мен жолжазбалардағы шынайлыќ автор толғаныстары арќылы беріледі. Ой мен әсер хаосы «сана тасќыны» әдебиетінде жаќсы сипатталады. Лирикада көбінесе эссе формасындағы туындылар көп кездеседі. Философия мен публицистика бірлігінде көзќарас пен жинаќтау ыңғайының басымдылыќ бірлігінен сезіледі. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №15 лекция таќырыбы: Эпос, лирика жанрлары мен түрлері 15 апта. 1 кредит-сағат. Лекция тезисі: Әдеби түр - әдеби тек аясындағы поэтикалыќ ќұрылымының тұраќты типі. Әрбір әдеби тектің өзіне тән әдеби түрлері бар. Мысалы, эпостың негізгі түрлерәне – эпопея, роман, повесть, әңгіме, поэма, лирикаға-баллада, идиллия, сонет т. б, жатады. Шығарма түрін аныќтауда белгілі бір тұстарда көлемнің де маңызды роль атќаратыны рас. Алайда шығарманың түрін аныќтауда тек ќана көлемге ден өою жаңсаќтыќќа ќрындырады. Сол себепті әдеби түрлердің бәріне болмаса да, кейбіріне назар аударып өту артыќшылыќ етпесе аныќ. Эпостың негізгі түрлерінің бірі – тарихи тамыры әріден басталатын – эпопея. Эпопея өзегі – барша халыќ ќмірі үшін аса маңызды ќткен күндер оќиғасы. Эпопея өз аясына кейіпкерлерлі молынан ќамтиды. Өткенді баяндай отырып, бұл оќиға, бір жағынан, өзінің сол тұстағы мәнін де жоғалтпайды; оќиғаның аќиќат екендігі тұтас күйінде де, жекелеген бөлшектер бейнесінде де күмән тудырмады, әңгімелеуші де, оның тыңдаушылары да оќиғаның аќиќаттығына да, оған деген өздерінің көзќарасының дұрыстығына да шәк келтірмейді.Эпопеяның бас ќаћармандарына әрекет еркіндігі мен әрбір әрекеті үшін халыќ алдындағы жауапкершілік тән болады. Роман – деген сөз,- дейді Пушкин,- ойдан өрбіте баяндалған тарихи дәуір ұғымын береді. Белинский де романды «жаңа дәуір эпопеясы» деп түсіндірген болатын. Ал дәуірлік шындыќты көркем жинаќтау үшін жекелеген Адам тағдыры жеткілісксіз, әр алуан әлеуметтік топтардың ќым-ќиғаш күрделі ќарым-ќатынастары, олардың маќсат-мүдделеріндегі бірліктер мен ќарама-ќарсылыќтар, өмір тіршіліктеріндегі өзекті оќиғалар мен кезеңді ќұбылыстар кең ќамтылып, терең тұтастырылуға , сол арќылы жалпы ќоғамдыќ жамудың заңдылыќтары танытылуға тиіс. Романның көлемі үлкен, мазмұны ќат-ќабат, сюжеті мен композициясы орасан күрделі болу себебі де осыған байланысты. Повесть – романға ќарағанда, ќамтылатын материал көлемі шағын болып келеді. Алайда, повесте ќамтылған мәселе барлыќ ќырынан дерлік мұќият ќарастырылып, мейлінше айќын суреттеледі. Сонымен бірге, повесте автордың өзі бейнелеп отырған ќұбылыстарға, адамдар бейнесіне деген көзќарасы анағұрлым күшті сезіледі. Яғни повесте субьективтілік элемент басым танылады. Повесте, әңгімедегі сияќты, ауызша баяндауға тән белгілердің де саќталатыны бар. Сонымен бірге кейіпкердің дамуы, ортаның адамгершілік, әлеуметтік, экономикалыќ жағдайы, жеке Адам мен ќоғамның өзара байланысы да бейнеленеді. Повесть – ауызша әігңмелеу мен жазбаша баяндау дәстүрлерін, фантастика мен атрихи дәлдікті, аќиќат өмірді еркін бейнелеуге бейім ауызекі әңгіме түрң мен өмір шындығын поэтикалыќ жинаќтау әдістерін өз бойына бірдей тоғыстырған әдеби түр. Әңгіме – ќиын жанр. Алдымен, көлемі шағын. Ол-жазушыдан барынша жинаќы болуды талап етеді. Содан соң, оќырманды бірден үйіріп әкету үшін, сол шағын көлемдегі өмір эпизодының өзі соншалыќ тартымды, сюжет желісі ќызғылыќты болуға тиіс. Сюжетке ене бастаған бете-аќ оќырманның көз алдына іші-сыртын, мінез-ќұлќын, іс-әрекетін аттаған сайын аңғартып, адам келе бастауы керек Әңгіме - әдемі дүние: жауынгер, ұшќыр, өмір ќұбылыстарына шұғыл үн ќосќыш оќушысын тез тапќыш, өткір, икемді, сүйкімді жанр. Поэма - өлеңді повесть, ќмірде болған, не боуға тиіс күрделі ќұбылыстар мен келелі оќиғаларды, алуан-алуан адам тағдыры мен заман шындығын көлемді, желілі, эпикалыќ не лирикалыќ сипаттағы өлеңмен суреттеу. Поэмалар түрлі-түрлі: сюжетті поэмалар да, сюжетсіз поэмалар да болады. Поэмаларда жасалатынын адам образдары да әр алуан: эпикалыќ образ да, лирикалыќ образ да, романтикалыќ образ да, реалистік образ да болады. Баллада - лиро-эпостыќ сипаттағы, шағын сюжетті өлең. Мұнда аќын өзінің көңіл күйін, толғанысын жырлап ќана тынбайды, солсезімді туғызған себептерді оќиғаға айналдыра суреттеп көрсетеді. Балладаның мазмұны көбіне тарихи шындыќ, оќшау фантастикалыќ хал, ерлік әрекет болып келеді. Идиллия - әлдебір парыќсыздау салтанат, ќаракетсіз ќызыќ, уайым-ќайғысыз ќызғылт өмір туралы жыр. Идиллиялыќ өлеңнің таќырыбы – мал баќќан, шөп шапќан, егін салып, балыќ аулаған адамдар тұрмысы, олардың сұлу табиғат ќұшағында өтіп жататын той-думаны, сауыќ-сайраны. Сонет – арнулы ќлшеммен, әр түрлі таќырыпќа жазылатын сыршыл өлең; ХІІІ ғасырда Сицилияда туған. Данте, Петрарка кќп жазған, кейін Батыс Европаның басќа елдеріне кең тараған; классикалыќ үлгілерін Шекспир жасаған. Эпостың туу, ќалыптасу тарихы тым әріге, адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Ќай халыќтың болсын, баяғы бабалар заманынан бермен ќарай ауыздан-ауызға таратып, ұрпаќтан-ұрпаќќа мұра ғып ќалдырып келе жатќан әдеби туындыларының дені – эпостың шығармалар. Олай болса, эпос – көркем творчествосының ең бір егде, етене, кеі тынысты, кәмелетті т.рі. Бұл тарихты шолу түрінде болса да ойға орныќтырмай тұрып, эпостың жанрлыќ сыр-сипатын түсіну ќиын. Эпостыќ шығарманың арќауы – автор үшін «ішкі» субьективтік шындыќ емес, «сыртќы» обьективтік шындыќ, - жекелеген адамдардың көңіл күйі ғана емес, күллі халыќтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттыќ даму заідылыќтары. Осыдан келдеі де дәуірлік ќұбылыстар мен ќоғамдыќ ќатынастарды көркем жинаќтаудағы жұртќа мәлім эпикалыќ ќұлаш деген ұғым шығады. Бұл – эпосќа тән айрыќша сипаттардың бірі. Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен ќимыл-әрекетәне негізделетін драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындыќ кең көлемдегі баяндау, әңгімелеу арќылы жинаќталады. Сонда эпикалыќ шығармадағы авторлыќ суреттеу мен ќаћармандардың диалог-монологтары – эпостыќ баянды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Мұны Горький де айтќан-ды. Ал, Белинский эпикалыќ шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса, эпостағы басты нәрсе- оќиға екенін ескертеді. Бұдан шығатын түйін – эпос жан-жаќты жанр: эпикалыќ шығармала адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толыќ жинаќталады, ол өатысќан оќиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, сайып келгенде, адамдар арасындағы ќарым-ќатынастар әр ќырынана айќын көрсетіледі. Лирикалыќ шығармаға аќынның ішкі дүниесінің сыртќы себептерменғ жалпы аќиќат шындыќтың әсерімен аса ќатты толќынуы, автордың өз басының алуан-алуан нәзік түйсіктері, күйініш-сүйініш тән болып келеді. Аќын басынан кешкен сезім, аќын басында болған түрлі-түрлі толғаныс – субьективті нәрсе; біраќ, сонымен ќабат кәдімгі обьективті дүниенің әсері. Аќынның көңіл күйі әрќашан өзі өмір сүрген ќоғамдыќ ортаның хал-жайына байланысты, өзін ќоршаған шындыќтың саяси-әлеуметтік сырымен сабаќтас. Ол ќуана шалќыса да, жабырќай толғанса да, - лирикада сол өз кезінің шындығы мен сыры жатады. Оќушы әрбір лирикалыќ шығармадан оны жазған автор ќмір сүрген кездің жай-жапсырын аңғарып отырады. Сөз өнерінің өзге тектері тәрізді лириканың да суреттейтін ќұбылыстары көп. Ќандай суреткер болсын, көркем шығарма жазудағы маќсат – адамды көрсетіп ќана тыру емес, адам арќылы ќоғамды мүмкіндігінше, өмірдегі өзекті шындыќты көрсету. Осы тұрғыдан алып ќарасаќ, лириканың өзге тектерге, айталыќ эпосќа принциптік ќайшылығы жоќ, олардан тек тәсіл жағынан айырмасы бар. Эпостыќ шығармалардың өмірдегі ќат-ќабат, шытырман оќиғаларды суреттеуде мүмкіндігі лирикадан әлдеќайда мол, ќұлашы кең. Эпикалыќ шығармалардың көбі сюжетке ќұрылады. Адам образын жан-жаќты бейнелеп, шындыќ сырын неғұрлым толыќ ашуға бейім. Ал лирикалыќ шығарма олай емес. Көлем жөнінен, эпосќа ќарағанда, әлдеќайда ыќшам. Сюжетке де көп бара бермейді. Оќиғадан гќрі отты сезім басымдау, кұллі сюжет сол сезім мағына, бас-аяғы тұжырымды бірер философиялыќ ой мағына жинаќталады. Өмір шындығын ќамту, адам мінезін ашу мүмкіндіктеріне ќарай эпикалыќ жанр үш түрге бөлінеді: 1) шағын көлемді эпикалыќ түр, 2) орта көлемді эпикалыќ түр; 3) кең көлемді эпикалыќ түр. Өандай эпостќ шығарма болсын, бәрібір, осынау үш түрдің біріне жатады. Шағын көлемді эпикалыќ түрге жататын әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірер ыќшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе бірер ыќшам эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бңр немесе бірер жинаќы оќиға көлемінде ғана көрсетіледі. Оќиғағ ќатысатын ќаћармандар санаулы олардың басынан өтетін ќұбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттелетін болғандыќтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын, ыќшам. Адам мінезі мұнда көбіне ќалыптасќан, дайын ќалпында көрінеді. Кейіпкер өмірінің көп бұралаңы – шығарма сыртында – баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлыќ материал – нағыз өажетті детальдар мен штрихтар ғана. Шығарманың сюжеттік арќауы ұзаќ желілі, арналы даму үстінде емес, ќысќа ќайырылған келте суреттер түрінде тізбектеледі; компози ясы да – жинаќы, үйірімді, шираќ. Лирикалыќ сөз өнері- көне заманда би мен әннің синкреттік бірлігінен тарихи пайда болған өнер. Бќлардағы ырғаќтыќ бірлік бізге осыны айтады. Лирика күні бүгінгі дейін ырғаќты берік бойына саќтап келгені, сондыќтан субьектінің ішкі әлемі ќатысының молдығы нәтижесінде экспрессивтік өзгеше өнер ретінде өмір сүріп келеді. Лирика жанрын арнайы зерттеген ғалым Г.Н.Паспелов «Лирика – этот род словесного исскуства, оно обладает по сравнению с музыкой гораздо большей широтой и богатством создания», -дейді. Сөз жоќ, лирикалыќ шығармаларды бәз тек тарихылыќ тұрғыда немесе мазмұнға шағып ќана оќытсаќ, оның теориялыќ сипатын төмендеткен болар едік. Жанрды клаасификациялау керек, біраќ оны ќатќан ережеге сүйеніп емес. Сондыќтан мектеп оќулығында әлі күнге ќмір сүріп келе жатќан табиғат, махаббат, саяси т.б. сияќты классификацияны б.гінгі күн талабы көтермейді. Ендеше біз лирика түрлерін жіктеуде ќазіргі ғылыми еңбектерге сүйенуміз керек. Әдебиетіміздің негізгі үш саласының бірі – лирика өзінің бай дәстүрі, өзіндік тарихы бар, бүгінде профессионалдыќ дәрежеде көтеріліп отырған бұл жанр ќазаќ әдебиеттану ғылымда жан-жаќты зерттелуде.
9. Пәнді оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулар Практикалық (семинарлық, студиялық) сабақтарға әдістемелік нұсқаулар №1 семинар таќырыбы: Ғылыми зерттеу мен көркем шығармадағы маќсат пен мазмұн. 1 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Әдеби шығарманың өмір сүру амалы. 2. Ғылыми тіл және әдеби тіл. 3. Жазушы және шығармашылыќ. Әдістемелік нұсқау: 1.Жаңа әдеби терминдердің анықтамасын жазып, мағыналарын терең түсіндіру. 2. Басты-басты ұғымдар туралы конспектілер жазу. 3. Көркем әдебиеттен тілдік ерекшеліктерге мысалдар келтіру Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №2 семинар таќырыбы: Өнер түрлерінің өзіндік ерекшеліктері. 2 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Әдебиет және басќа өнер түрлерінің тілі. 2. Өнердің әлеуметтік, эстетикалыќ ќызметі. 3. Көркем әдебиеттің мазмұны мен объектісі арасындағы айырмашылыќ. Әдістемелік нұсқау: семинар – диспут. Белсенді өрбіген әңгімені ұйымдастыру, яғни дәріс материалдарына, студенттердің өзіндік жұмысына негізделуі тиіс. Жаппай сұрауды қолдану. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №3 семинар таќырыбы: Идея және идеялыќ. 3 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Көркем шығарманың идеясы. 2. Авторлыќ және объективтік идея. 3. Шығарманың идеялығы. Әдістемелік нұсқау: Ауызша баяндау. Әдебиеттер тізімінде берілген шығармалармен толығырақ танысу. Ғалымдар зерттеулерінен өзіне керекті, маңызды жерлерін конспекті жазу Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №4 семинар таќырыбы: Көркем бейне жасалу жолдары. 4 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Көркем шығармадағы типтік мәселесі. 2. Мінездеу оның жолдары. 3. Образ жасаудағы прототип ќызметі. Әдістемелік нұсқау: Ауызша сұрақ, жауап, теориялық сөздерді топтастыру Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №5 семинар таќырыбы: Эстетика туралы түсінік. 5 апта. 1кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1.Негізгі эстетикалыќ категориялар.. 2. Эстетикалыќ талғым. 3. Эстетикалыќ ќабылдау және әсер ету. Әдістемелік нұсқау: Карточкалар түрінде Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №6 семинар таќырыбы: Таќырып, идея, шығарманың мотиві. 6 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Көркем шығарманың таќырыбының пайда болуының процесі. 2. Өмірлік ќұбылыстарды талдау. 3. Әдеби шығарманың идеялыќ жаќтары. 4. Мотивтер шығарманың аспектісі.
1. Композиция туралы түсінік. 2. Сюжет және тартыс. 3. Сюжеттің элементтері. Әдістемелік нұсқау: Сабақтың мазмұны бойынша берілген сұрақтарға дайындалу және мерзімді баспасөзден мысалдар келтіре отырып баяндау. Ашық ойлар минуты сабағы. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. № 8 семинар таќырыбы: Ќазіргі ќазаќ прозасы. 8 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Ќазіргі ќазаќ прозасындағы мемуар жанры. 2. Ќазіргі ќазаќ прозасындағы ұлттыќ идея.
1. Стиль туралы түсінік. 2. Стильдің ќалыптасуы. 3. М.Мағауин шығармашылығындағы стильдік ізденістер. Әдістемелік нұсқау: Сұрақ-жауап, семинар сұрақтарына, материалдарды өз алдына талдауға негізделеді. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №10 семинар таќырыбы: Лирика жанрлар түрлері. 10 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Ќазіргі ќазаќ поэзиясындағы махаббат лирикасы. 2. М.Маќатаев табиғат лирикасы. 3. Ќазаќ лирикасының түрлері Әдістемелік нұсқау: Ауызша баяндау, студенттер әдебиеттермен жұмыстана отырып, ғылыми зерттеулерге толық сипаттамалар беру қажет. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №11 семинар таќырыбы: Натурализм ағымының ќазаќ әдебиетіне әсері. 11 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Э.Золя және натурализм. 2. Гогольдің натуралдыќ мектебі. 3. Ќазаќ әдебиеттануындағы натурализмнің зерттелуі. Әдістемелік нұсқау: Осы мәселелер талданған ғылыми еңбектерді оқып, конспекті жасау. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №12 семинар таќырыбы: Ќазаќ өлеңінің ќұрылыс жүйесі. 12 апта. 1 кредит-сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Ќазаќ өлеңінің ұйќасы және оның түрлері. 2. Силлабикалыќ өлең жүйесі.
1.Әдеби тіл туралы түсінік. 2. Ќұбылту оның түрлері. 3. Айшыќтау оның түрлері. 4. Көркем мәтін туралы түсінік.
1. Ќазаќ драматургиясының тууы. М.Әуезов драматургиясы. Әдістемелік нұсқау: Сұрақ-жауап, семинар сұрақтарына, материалдарды өз алдына талдауға негізделеді. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №15 семинар таќырыбы: Лирикалыќ характердің жасалу принциптері. 15 апта. 1 кредит- сағат. Семинарлық сабақтың мазмұны: 1. Лирикалыќ кейіпкер туралы түсінік. 2. Лирикалыќ «меннің» мағынасы. 3. Лирика прозада. Әдістемелік нұсқау: Сұрақ-жауап, семинар сұрақтарына, материалдарды өз алдына талдауға негізделеді. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. ОЖМӨЖ сабақтарға әдістемелік нұсқаулар Осы курс бойынша аптасына 1 ОЖМӨЖ қарастырылған. Бұл жұмыс кеңестік және бақылау функцияларын атқарады. ОЖМӨЖ кезінде магистрлер оқытушыға өзіндік жұмысты орындау барысында пайда болған қиыншылықтар және сұрақтар бойынша жолығуларына болады. Бұндай мәселелер болмаған жағдайда, ОЖМӨЖ-ге берілген уақыт өткен материалдар бойынша есеп беруіне және өзіндік жұмыстарды орындап тапсыруына пайдаланылады.
№1 ОЖМӨЖ таќырыбы: Әдебиеттану ғылымының зерттеу объектісі. 1 апта. 1 кредит сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Әдебиеттану – көркем әдебиетті оның түп төркінін даму үрдісін зерттейтін ғылым екендігін саралау. 2. Әдебиеттану ғылымының негізгі үш саласының зерттейтін нысандарын аныќтау. 3. Поэтика, оның маќсаты мен міндеті. Әдістемелік нұсқаулық: Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу Магистрлер орындаған тапсырмаларды талқылау, ұсыныстар мен нұсқаулықтарды енгізу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №2 ОЖМӨЖ таќырыбы: А.Байтұрсыновтың төл әдебиеттану терминдерін ќалыптастырудағы еңбегі. («Әдебиет танытќыш» бойынша). 2 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Әдебиет танытќыштың ќазіргі ұлттыќ әдебиет теориясына әсері. 2. Әдебиет танытќыштың әдебиеттану ғылымындағы терминдерді ќалыптастырудағы ќызметі.
Өткен материалды тереңірек зерделеу (зерттеу) және дамыту, Қажетті материалдарды өз бетінше іздеуге, сұлбалар мен кестелерді құруға, материалдарды жүйелендіруге дағдыны қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №3 ОЖМӨЖ таќырыбы: Таќырып – шығармының объективтік негізі. 3 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. М.Мағауин шығармаларының негізгі таќырыбы. 2. Мазмұн мен пішін тұтастығы.
Өткен материалды тереңірек зерделеу (зерттеу) және дамыту. Қажетті материалдарды өз бетінше іздеуге, сұлбалар мен кестелерді құруға, материалдарды жүйелендіруге дағдыны қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №4 ОЖМӨЖ таќырыбы: Көркем шығарманың идеясы. 4 апта. 1 кредит-сағат. Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖбойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Әдебиетің идеялығы. 2. Авторлыќ идея мен объективтік идеяның араќатынасы.
Өткен материалды тереңірек зерделеу (зерттеу) және дамыту, Қажетті материалдарды өз бетінше іздеуге, сұлбалар мен кестелерді құруға, материалдарды жүйелендіруге дағдыны қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №5 ОЖМӨЖ таќырыбы: ХХ ғасыр басындағы әдеби- теориялыќ көзќарастар. 5 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. А.Байтұрсыновтың әдеби-теориялыќ көзќарастары. 2. С.Торайғыровтың «Айќап» журналына шыќќан ќазаќ өлеңіне ќатысты маќалалары. 3. Ә.Бөкейхановтың ХХ ғасыр басындағы жарыќ көрген маќалаларындағы теориялыќ ой-тұжырымдар. Әдістемелік нұсқаулық: Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту. Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №6 ОЖМӨЖ таќырыбы: А.Ќұнанбаев - ќазаќ өлеңінің реформаторы. 6 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. А.Ќұнанбаевтың ќазаќ поэзиясына әкелген жаңалығы. 2. А.Ќұнанбаев поэзиясындағы сатира. 3. А.Ќұнанбаев поэзиясындағы заман шындығы. Әдістемелік нұсқаулық: Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту. Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №7 ОЖМӨЖ таќырыбы: Ы.Алтынсарин – ќазаќ әңгімесінің негізін ќалаушы. 7 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Ы.Алтынсарин өмірі мен шығармашылығы. 2. Ы.Алтынсарин «Ќазаќ хрестоматиясындағы» әңгімелері. 3. Ы.Алтынсарин және ќазаќ тілінің мәселелері. Әдістемелік нұсқаулық: Өткен материалды тереңірек зерделеу (зерттеу) және дамыту, Қажетті материалдарды өз бетінше іздеуге, сұлбалар мен кестелерді құруға, материалдарды жүйелендіруге дағдыны қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №8 ОЖМӨЖ таќырыбы: Лирикадағы сюжет мәселесі. (пікірталастар) 8 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Лирикалыќ образдың жасалуы. 2. Лирикалыќ образ немесе аќындыќ мен. 3. Лирикадағы сюжет немесе тартыс. Әдістемелік нұсқаулық: Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту, Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Магистрлер орындаған тапсырмаларды талқылау, ұсыныстар мен нұсқаулықтарды енгізу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №9 ОЖМӨЖ таќырыбы: Аралас жанрлар ерекшелігі. 9 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Әдеби жанр туралы түсінік. 2. Жанрдың тарихилығы. 3. Аралас жанрдың табиғаты. Әдістемелік нұсқаулық: Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту, Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №10 ОЖМӨЖ таќырыбы: Көркем бейне түрлері. 10 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Образдың жасалу жолдары. 2. Образдың түрлері. 3. Портреттің түрлерімен мінездеу. 4. Диолог пен монологтың атќаратын ќызметі.
Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту, Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу Магистрлер орындаған тапсырмаларды талқылау, ұсыныстар мен нұсқаулықтарды енгізу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №11 ОЖМӨЖ таќырыбы: Ќазіргі ќазаќ өлеңінің бағдары. 11 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Ќазаќ өлеңінің ќұрлысы. 2. Өлең және өлең сөз туралы түсінік. 3. Силлабикалыќ өлең жүйесі. 4. Ќазіргі ќазаќ өлеңінің даму бағыты.
Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту, Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Магистрлер орындаған тапсырмаларды талқылау, ұсыныстар мен нұсқаулықтарды енгізу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №12 ОЖМӨЖ таќырыбы: Ќазаќ әдебиет тарихындағы «зар заман» ағымы. 12 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Дулат, Шортанбай, Мұрат т.б. өлеңдеріндегі ел тағдыры. 2. М.Әуезов зерттеуіндегі «зар заман» кезеңі.
Өткен материалды тереңірек оқу және пысықтау. Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №13 ОЖМӨЖ таќырыбы: Социалистік реализм әдісі жайлы сыни көзќарас. 13 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖСӨЖбойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. Социалистік реализмнің ќазаќ әдебиетіне әсері. 2. Ќазіргі кездегі социалистік реализмге жаңаша көзќарас.
Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту. Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу Магистрлер орындаған тапсырмаларды талқылау, ұсыныстар мен нұсқаулықтарды енгізу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3. [1.7:4], 4. [1.7:5], 5. [1.7:6], 6.[1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1.[1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4]. №14 ОЖМӨЖ таќырыбы: 14 апта. 1 кредит- сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: ОЖМӨЖ бойынша кеңес және есеп, талқылау Тапсырмалар: 1. 1940-50 жылдардағы әдебиет пен өнерге ќатысты ќаулы ќарарлардың зардаптары. 2. Әдеби және классикалыќ мұраны игерудің теориялыќ мәселелері.
Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту, Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу Магистрлер орындаған тапсырмаларды талқылау, ұсыныстар мен нұсқаулықтарды енгізу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1]. №15 ОЖМӨЖ таќырыбы: Ќазаќ әдебиетінде проза жанрының тууы. 15 апта. 1 кредит-сағат. ОЖМӨЖ мақсаты: Сабақ өткізу түрі: Сұрақ-жауап, салыстыру Тапсырмалар: 1. Әдеби даму туралы түсінік. 2. ХХ ғасыр басындағы ќазаќ романының тууы. 3. Әдеби шығарма - өмірдің көркем бейнесі. Әдістемелік нұсқаулық Өткен материалды тереңірек оқу және нығайту, Материалды жүйелеу, реферат, баяндама әзірлеуге қажетті ақпараттарды өз алдына іздеу дағдысын қалыптастыру; Сабаққа жүйелі дайындалуды, тапсырманы орындауда жауапкершілікке тәрбиелеу. Белгілі бір студенттер орындаған тапсырмаларды түсіндіру; Студенттер орындаған тапсырмаларды талқылау, ұсыныстар мен нұсқаулықтарды енгізу. Негізгі әдебиет: 1.[1.7:1], 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4. [1.7:7]. Ќосымша әдебиет: 1. [1.7:1, 2.[1.7:3], 3.[1.7:4], 4.[1,7:1] 8. Курстық жобалардың әдістемелік нұсқауы (Жоспарда қарастырылмаған) 10.Магистрлердің өзіндік жұмыстарына арналған материалдар: Магистрлердің өздік жұмыстарының таќырыптыќ жоспары:
Өздік жұмыстарды орындауға ќажет әдістемелік нұсќаулар: Тапсырмаларға ќатысты теориялыќ мәселелерді меңгеру үшін тізімде көрстелген әдебиеттерді пайдаланасыз. Баяндама, конспекті жасау барысында басты мәселерге назар аударыңыз. Әдебиетті талдап, зерттеуге негізделетін әдебиет теориясы, тарихы, сынына ќатысты ғылыми зерттеу еңбектермен оќып танысыңыз. Берілген көркем шығармаларға ќатысты тапсырмаларды орындағанда мысалдарды пайдаланыңыз. 11. Реферат, Курстық жұмыстар тақырыптары Рефераттар таќырыптары: 1. Саясат пен философияның әдебиетке әсері. 2. Көркем әдебиеттегі тарихи шындыќ. 3. Образды жасаудағы жазушының өмірлік тәжірибесі. 4.М.Әуезовтің «Хан Кене», «Бекет батыр», «Ќарагөз» драмаларындағы трагедияға өзек болатын нәрсе. 5. Шығармадағы көрініс пен портреттің ќызметі. 6. О.Бөкеевтің туындыларындағы көркемдік ізденістер жүйесі.
1. А.Байтұрсыновтың ұлттыќ төл әдебиеттану терминдерін ќалыптастыру еңбегі («Әдебиет танытќыш» еңбегі бойынша). 2. Ф.Оңғарсынованың өлеңдерінің көркемдік сипаты. 3. М.Өтемісұлының, С.Торайғыровтың элегиялыќ өлеңдері. 4. Ќ.Аманжоловтың «Аќын өлімі туралы аңыз», І.Жансүгіровтің «Ќұлагер», С.Мұќановтың «Сұлушаш» поэмаларындағы өмір шындығының бейнеленуі. 5. Б.Майлиннің «Талаќ» атты әңгімесіндегі кейіпкер мінезінің ќалыптасуы. 6. Ә.Нұрпейісовтің «Ќан мен тер» романының тарихилығы.
Әдебиеттер тізімі: 1.Ахметов К. Әдебиеттануға кіріспе. Ќарағанды, 2004. 2.Атымов М. Идея және композиция. А., 1970. 3. Байтұрсынов А. Аќ жол. А., 1991. 4. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. Астана ,2004 5.Жұмалиев Ќ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1970 6. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, 1998 7. Ќабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983 8.Ќоңыров Т. Ќазаќ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978 9.Байтұрсынов А. Әдебиет танытќыш. – Алматы, 1989ж. 10.Алпысбаев Ќ. Көркем шығарманы талдау жолдары. Алматы,1995ж. 11. Әдібаев Х. Көкжиек. А., 1977. 12. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. А., 2001. 13. Рахымжанов Т. Романның көркемдік әлемі. А., 1997. 14. Серікќалиев З. Аќ жол. А., 1990. 15. Мүсірепов Ғ. Заман және әдебиет. – Алматы, 1982ж. 16. Жұмалиев Ќ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы, 1966ж. 17. Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы, 1960ж. 18. Тимофеев Л. Основы теории литературы. – Москва, 1976ж. 19. Горький А. Әдебиет туралы – Алматы, 1984ж. 20. Хасенов М. ¦намды образ және типтендіру. – Алматы, 1966ж. 21. Смағұлов Ж. Әдебиеттану әлемі. Ќарағанды, 2006 22. Жарылғапов Ж. ХХ ғасыр соңындағы ќазаќ прзасы. Ќарағанды, 2003 23. Жұмағұлов С. Әдебиетші әлемі. Ќарағанды, 2003 24. Дәдебаева Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. Алматы, 1991 25. Шәріпова Ә. Ќазаќ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдыќ. Алматы, 1984 26. Майтанов Б. Көркемдік нәрі, Алматы, 1993 27. Майтанов Б. Ќазаќ прозасын психологиялыќ талдау. Алматы, 1995 28. Байтанаев Ә. Шын шеберлік. Алматы, 1987 29. Кәрібаева Б. Ќазаќ лирикасының поэтикасы. Ќарағанды, 1993 30. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Алматы, 1995 31. Жұмағали З. Уаќыт және әдебиет Жезќазған, 2001 32. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы Алматы, 1975 33. Пірәлиева Г. Ішкі монолог. – Алматы, Ер-Дәулет, 1994. 34. Жарылғапов Ж.Ж. Ќазаќ прозасы: ағымдар мен әдістер. – Ќарағанды, Гласир, 2009.
Жұмыс көлемі – 20 беттен кем емес. Параметрлері: шрифт TNR, 12 кегль, полуторный интервал, сілтемелер бет бойынша, нумерация бет соңында ортасында. Әдебиеттер тізімі – жұмыс соңында. Құрылымдық компоненттері: мазмұны, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімі
«Кіріспе» бақылау жұмысының жалпы сипаттамасын, көтеретін мәселелерді, мақсаттары мен міндеттерін қамту керек (көлемі – 0,5 – 1,5 бет). Бұл бөлімде жұмыстың жаңалығы, өзектілігі, негізгі бөлімде айтылатын ойдың ұшығы, қарастырылатын мәселелер, негізгі сүйенген әдебиеттер туралы мағлұматтар қарастырылу керек. 3. Негізгі бөлім Негізгі бөлімде кіріспеде берілген мақсаттар мен міндеттер орындалу тиіс 4. «Қорытынды» Қорытынды жұмыста жалпы жұмысқа баға беріледі, негізгі бөлімдегі ой қорытындыланады. Қорытынды көлемі 0,5 – 1 бет. Электронды кітапхана – курс тақырыбы бойынша электрондық оқулықтар, сілтемелер электронды кітапхана сайтында. Ақпараттарды Интернеттен алады. http://www.rmeb.kr http://www.iis.ru/el-bib www. sdu.edu.kz www. studentochka.kz www.kazakh.ru Оқытушылармен байланыс орнату құралдары (электронная почта, телеконференции(форум), чат) zuhra_82@inbox.ru luna2505@mail.ru saya__86@mail.ru platon.wksu.kz www.wksu.kz 15. Магитрлер білімін тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары Web-сайтта 1-7 аптада өткен материалдар бойынша сұрақтар: 1. Роман жанры және оның түрлері. 2. Арестотельдің «Поэтикасы». 3. Әл-Фараби және өлең ќұрылысы. 4. Әңгіме жанры (М.Мағауин, О.Бөкей, Д.Исаьеков әңгімелері). 5. Силлабикалыќ өлең, оның ерекшелігі. 6. Дәстүр мен жаңашылдыќ деген не? 7. Көркем әдебиеттің табиғаты (образдылыќ, типтік және көркемдік проблемасы). 8. Көркем шығарма және оның ќұрылысы (композиция, сюжет). 9. Сатира жанры және оның түрлері. 10. Аристотель, Гегель әдебиеттің тегі жайлы. 11. Жанр жайлы ұғым. 12. Эстетикалыќ ойдың даму кезеңдері және әдебиеттану ғылымының ќалыптасуы. 13. Лирика және лирикалыќ образ. 14. Монолог пен диалог. Көркем шығармадағы орны. 15. Өлең сөздің табиғаты. 8-15 аптада өткен материалдар бойынша сұрақтар: 1. 16. Эпопеяның жанрлыќ сипаты. 17. Көркем шығарманың идеялыќ маңызы. 18. Көркем мәтін туралы түсінік. 19. Поэтика маќсаты мен міндеті. 20. Шығарма пішіні - көркем образ. 21. Әдебиет халыќтығы. 22. Образддардың әдебиет тек тұрғысынан жіктелуі. 23. Автор сөзі және кейіпкер сөзі. 24. Өлең және лирика. 25. Поэтикалыќ айшыќтаулар. 26. Романтизм және оның ерекшеліктері. 27. Әдеби бағыт туралы түсінік. 28. әдеби үрдіс туралы түсінік. 29. Әдеби үрдістегі ұлттыќ, мәдени дәстүр. 30. Драмалыќ образдардың жасалуы. 16.Магистрлердің оқу жетістіктерін бақылау және бағалау материалдары (бақылау тапсырмалары, тесттік тапсырма, өзін-өзі даярлау сұрақтар тізімі, емтихандық билеттер және т.б.)
1. Ќазаќ әдебиетіндегі алғашќы драмалыќ шығарма: А) М.Әуезов «Еңлік-Кебек». В) К.Тоғысов «Надандыќ ќұрбаны». С) Ж.Аймауытов « Шернияз». D) Б.Майлин «Майдан». Е) Ғ.Мүсірепов «Ќозы Көрпеш – Баян сұлу». 2. Ғ.Мүсіреповтың «Ана» циклі ќай әдіспен жазылған: А) Романтизм. В) Сюрреализм С) Авангардизм. D) Социалистік реализм. Е) Реализм. 3. Абай лирикасының түрі: А) Сатира. В) Юмор. С) Саяси. D) Ода. Е) Махаббат. 4. Әдіс жайлы еңбек жазған ќазаќ ғалымы: А) Ќирабаев. В) Ќаратаев. С) Жұмалиев. D) Ысмаилов. Е) Ахметов. 5. Әдебиет тегіне ќарай нешеге бөлінеді: А) 5.
В) 6. С) 3.
D) 4. Е) 7.
6. Социалистік реализм әдісі ќай жылы ресми ќабылданды: А) 1917.
В) 1927. С) 1934.
D) 1936. Е) 1929.
7. Эпос жанрының түрі: А) Ода.
В) Роман. С) Комедия. D) Баллада. Е) Трагедия. 8. Ќазаќ өлеңі туралы алғашќы теориялыќ пікір айтќан кім: А) Ы.Алтынсарин. В) Ш.Уәлиханов. С) А.Ќұнанбаев. D) А.Байтұрсынов. Е) С.Торайғыров. 9. Реализм деген не: А) Әдіс.
В) Тәсіл. С) Бағыт. D) Ағым. Е) Мектеп. 10. Өлеңде дауысты дыбыстардың ќайталауын ќалай атайды: А) Анафора. В) Аллитерация. С) Ассонанс. D) Эпифора. Е) Эпитет. 11. Ағымдардың ќайсысы адамның ішкі сезімін суреттеуді маќсат етіп алға ќойды: А) Классицизм. В) Сентиментализм. С) Натурадизм. D) Футуризм. Е) Формализм. 12. Социалистік реализммен көбірек жазған ќаламгер: А) М.Дулатов. В) С.Мұќанов. С) А.Байтұрсынов. D) М.Жұмабаев. Е) М.Әуезов. 13. Романтизм басым көрінетін аќын: А) С.Торайғыров. В) М.Жұмабаев. С) А.Байтұрсынов. D) М.Дулатов. Е) С.Сейфуллин. 14. Сыншыл реализм өкілі: А) А.Ќұнанбаев. В) Ж.Аймауытов. С) М.Жұмабаев. D) С.Көбеев. Е) Б.Майлин. 15. Маќтауға арналған өлең түрі: А) Элегия. В) Эпиграмма. С) Ода.
D) Сонет. Е) Пародия. 16. М.Әуезовтің «Абай жолы» шығармасын романның ќай түріне жатќызасың : А) Хроника. В) Диалогия. С) Эпопея. D) Трилогия. Е) Роман. 17. Әдебиет теориясының ќазаќ әдебиетіндегі тұңғыш авторы: А) А.Байтұрсынов. В) Ќ.Жұмалиев. С) Е.Ысмайлов. D) З.Ќабдолов. Е) З.Ахметов. 18. Зат пен ќұбылысты үлкейтіп көрсететін троптың түрін ата: А) Литота. В) Символ. С) Ирония. D) Гипербола. Е) Метонимия. 19. Әдебиет өнердің ќай түріне жатады: А) Кескін. В) Сурет. С) Сөз.
D) Мүсін. Е) Саз.
20. Жыраулар поэзиясы көбінесе өлеңнің ќай түріне жатады: А) Ќара өлең. В) Тарихи өлең. С) Жыр.
D) Ќайым өлең. Е) Аќ өлең Қорытынды тест  Вопрос №1
Баллада сґзі ќай тілден енген? Ќандай маєына береді?  француз, би јні
 тїркі тілі, кґру, аќарау
 грек, алєысґз
 итальян тілі, сыѕєырлау, сылдырлау
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10) 
Вопрос №2
1.Кґркем јдебиеттіѕ ќалай пайда болєанын,ќайтіп ќалыптасќанын ќандай жолдармен ќалыптасќанын зерттейтін сала Јдебиет тарихы
Јдебиет теориясы
Јдебиет сыны
Јдебиет
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №3
Јдеби туындылардыѕ тексін зерттеп,танудыѕ принциптері мен методикасын жинаќтайтын арнаулы єылыми пјн Текстология
Историография
Библиография
Эстетика
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №4
Гегельдіѕ тїсінігінше ґнердіѕ предметі не? Јдемілік
Ґнер
Идеал
Кескін
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №5
Кескін-кейпі,мінез-ќўлќы,іс-јрекетімен тўтас кґрінген јрі толыќ жинаќталєан,јрі јбден дараланєан тип бўл ќай образдыѕ тїрі? Эпикалыќ
Романтикалыќ
Реалистік
Лирикалыќ
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №6
Аќиќат шындыќќа негізделген таќырыбы мен идеясы да,пішіні-јдеби ќаћармандардыѕ ґзара ќарым-ќатынасына,таєдыр-тартысќа негізделген сюжеті,композициясы жјне жазушыныѕ ґмірді ґнерге айналдырєан еѕ негізгі ќўралы осылардыѕ барлыєы ќайда кґрсетіледі? Шыєарманыѕ мазмўны
Шыєарманыѕ пішіні
Шыєарманыѕ таќырыбы
Шыєарманыѕ идеясы
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №7
Жазушыныѕ сол ґзі суреттеп отырєан ґмір ќўбылысы туралы айтќысы келген ойы ќалай аталады? Идея
Таќырып
Сюжет
Пішін
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №8
Кґркем шыєармада суреттелген оќиєаны рет-ретімен жїйелеу,мазмўндау алай аталады? Фабула
Сюжет
Композиция
Идея
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №9
8.Сюжет француз тілінен аударєанда ќандай маєына береді? Зат
Баяндау
Мейірім
Ќаталдыќ
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №10
Композиция деген не? Кґркем шыєарманыѕ ќўрылысы
Жазушы суреттеп отырєан ґмір ќўбылысы
Суреткердіѕ о бастаєы ой ґзегі
Оќиєа їшін логикалыќ дјлел
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №11
Сюжеттіѕ табиєи басталуы не? Экспозиция
Ситуация
Кульминация
Развязка
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №12
Сюжеттік дамудыѕ еѕ жоєарєы сатысы,адамдар арасындаєы ќимыл-јрекеттіѕ мейлінше кїшейіп,ґрбіп жеткен жері,шыєармадаєы драмалыќ тартыстыѕ ґрістеп шыќќан биігі не? Шарыќтау шегі
Шешім
Шыєарманыѕ мазмўны
Шиеленісу
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №13
Кґркем шыєармадаєы кіріспелердіѕ бір тїрі ќалай аталады? Пролог
Эпилог
Монолог
Диолог
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №14
Јдеби тілге їстеме маєына беріп,оныѕ кґркіне кґрік ќосатын,сол арќылы јдеби шыєарманыѕ мазмўнын ќўнарландырып,пішінін ажарландыратын кґркемдеу ќўралы не? Теѕеу
Метафора
Шиеленістіру
Композиция
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №15
Кейіптеу кґбінесе ќайда ќолданылады? Ертегілер мен аѕыз јѕгімелерде
Романдарда
Эпостарда
Поэмалар мен дастандарда
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №16
Символ грекше ќандай маєынаны білдіреді? Шартты белгі
Пернелеп айту
Ќайтадан атау
Араќатынасын ашу
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №17
Ґзара байланысты ўєымдар мен шартты сґздердіѕ бірініѕ орнына бірін ќолдану ќалай аталады? Метонимия
Теѕеу
Метафора
Синекдоха
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №18
-Ќайтсін,ќолы тимепті, Ґлеѕші,јнші есіл ер! Ала жаздай јн салсаѕ, Секілді де,билей бер!-мўнда ќай троп тїрі ќолданылєан? Ирония
Метафора
Синекдоха
Кейіптеу
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №19
Гипербола деген не? Їлкейту
Кішірейту
Келемеждеу
Алмастыру
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №20
Алдаєы сґзден соѕєы сґзді,алдыѕєы ойдан соѕєы ойды,алдыѕєы ќўбылыстан соѕєы ќўбылысты асыра,асќаќтата тїсетін фигураныѕ бір тїрі Градация
Гипербола
Антитеза
Анафора
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №21
Сґйлем ішінде немесе ґлеѕ шумаєында атап айтпаса да тїсінікті кейбір сґздерді јдейі жазбай кету ќалай аталады? Эллипсис
Анафора
Антитеза
Параллелизм
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №22
Јдебиттіѕ їш жанрын кґрсет? Эпос,лирика,драма
Роман,эпос,лирика
Драма,роман,поэма
Драма,трагедия,комедия
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №23
А Байтўрсынўлыныѕ «Јдебиет танытќыш» кітабы ќашан жарияланды? 1926
1940
1936
1927
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №24
Јдебиеттану єылымыныѕ негізгі неше саласы бар? 3
2
4
5
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №25
Инверсия ќандай маєынаны білдіреді? Сґз орнын ауыстыру
Тїсіріп тастау
Аттап кету
Бірден-бірге кїшейе беру
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №26
Поэзиялыќ мјтінде дауыссыз дыбыстардыѕ ќайталануы ќалай аталады? Аллитерация
Ассонанс
Анафора
Ќайталау
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №27
«Тїлкі-ќу,ќоян-ќорќаќ,арыстан-озбыр,ќасќыр-аќымаќ» бўл тіркестерді ќандай јдебиет теориясы ќолданылєан? Аллегория
Антитеза
Ассонанс
Јсірелеу
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №28
Ќыр тґсінде мґлдір айдын-аќ сынап, Жиегінде жасыл кірпік-жас ќўраќ (Ј.Сјрсенбаев).Бўл жолдарда ќандай јдебиет теориясы ќолданылєан? Метафора
Метонимия
Теѕеу
Гипербола
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №29
Ќалыѕ оќырманныѕ ґскелеѕ талабы мен талєамыныѕ жаршысы,јдеби ќўбылысты жалпы мемлекеттік мїдде тўрєысынан пайымдайтын ќоєамдыќ ой-пікір ґкілі кім? Сыншы
Сын
Аќын
Жазушы
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №30
Јдеби тілдіѕ јсемдігін єана емес,јсерлігі їшін де орасан ќажет тјсіл ќалай аталады? Троп
Фигура
Алмастыру
Синекдоха
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №31
Ўлєайту-гипербола болса,кішірейту ќалай аталады? Литота
Јсірелеу
Ирония
Сарказм
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №32
Јдебиеттану єылымыныѕ негізгі неше саласы бар? 3
4
2
5
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №33
Јдебиеттіѕ болмысы мен бітімін,јдеби шыєарманыѕ сыры мен сипатын,јдеби дамудыѕ маєынасы мен мјнін байыптайтын ќай сала? Јдебиет теориясы
Јдебиет теориясы
Јдебиет тарихы
Јдебиет эстетикасы
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №34
Ќалыѕ оќырманныѕ ґскелеѕ талабы мен талєамыныѕ жаршысы,јдеби ќўбылысты,жалпы мемлекеттіѕ мїдде тўрєысынан пайымдайтын ќоєамдыќ ой-пікірдіѕ озєын ґкілі Сыншы
Жазушы
Энциклопедист
Философ
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №35
Дїниеніѕ тїп діѕгегі-абсолюттік идея,абсолюттік рух деп білген немістіѕ атаќты идеалист-философы Георг Вильгельм Фридрих Гегель
Карл Маркс
Фридрих Энгельс
Иммануил Кант
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №36
Орыстыѕ ўлы жазушысы Л.Н.Толстойдыѕ ґмір сїрген жылдары: 1828-1910 жж
:
1828-1889 жж
1836-1861 жж
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №37
Ш,Уалихановтыѕ «Шыєыстану јлеміне ќўйрыќты жўлдыздай жарќ етіп шыќќан» деп теѕеу таќќан кім? Веселовский
Вязелеский
Чернышевский
Бедный
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №38
Эпикалыќ образ дегеніміз- Кескін-кейпі,мінез-ќўлќы,іс-јрекетімен тўтас кґрінген,јрі дараланєан тип
Јдебиеттегі адам бейнесініѕ еѕ сымбатты,шынайы тїрі,кјдімгі ґмірде болєан,бар жјне бола беретін,біраќ ќайталанбайтын,јрќашан бўрын-соѕды белгісіз тыѕ ќырынан кґрініп,ылєи жаѕарып отыратын тип.
Сыршыл ґлеѕ-жырлардаєы аќынныѕ ґз бейнесі,оныѕ ішкі бітімі; аќынныѕ мыѕ иірім кґѕіл кїйінен нјзік сыры мен сылќым сезімімен ґріліп жасалєан ґзгеше кейіпкер.
ескі мен жаѕа,адам мен ќоєам,адамдыќ пен жауыздыќ арасындаєы ымырасыз кїрестен,бітіспес тартыстан,ќайшылыќтан,адам жеѕіл болмас ауыр,азапты жайларды јдеби шыєармаларда тереѕ жјне шебер жинаќтаудан тўратын тип.
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №39
«Сауалы жоќ немесе сауалєа жауабы жоќ шыєарманы ґлі шыєармаєа» теѕеген кім? Белинский
Толстой
Паустовский
Чехов.
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №40
Шындыќты суреттеудегі ќаламгерге тјн ќўштарлыќ,оныѕ ќоєамдыќ кґзќарасыныѕ тўєыры,ой ґзегіндегі мыєым принцип. тенденция
фабула
бастау.
дјлел(мативировка)
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №41
«Композиция» латынша ќандай ўєым білдіреді? ќўрастыру,ќиыстыру
дјйектеме
алєы
тартыс сґз
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №42
Јдебиеттіѕ ґзге ґнер тїрлерінен еѕ басты айырмашылыєы неде? бейнелеу ќўралына байланысты
мазмўнына байланысты
таќырыбы мен идеясына
жазушы ќўрылымына байланысты
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №43
Јдебиеттіѕ ґмір шындыєын бейнелеп-танытуда ўстанатын басты заѕдылыєы Жинаќтау
шыєармашылыќ ќиял
авторлыќ баяндау
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №44
«Аќын образбен ойлайды, ол шындыќты дјлелдемейді, оны кґрсетеді» деген пікір иесі Белинский
Аристотель
Байтўрсынов
Гельвеций
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №45
Єылымнан ґнердіѕ (јдебиеттіѕ) басты айырмашылыєы ќандай? Ґмір шындыєын кейіпкерлер тўлєасы арќылы бейнелі тїрде танытуы
наќты деректер арќылы дјлелдеуге ќўрылуы
тўжырымды ой-ќорытындылар жасауы
абстрактілі ойєа негізделуі
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №46
Кґркемґнердіѕ, јдебиеттіѕ басты нысаны Ґмір шындыєы
таќырып
адам
сюжет
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №47
Јдебиеттіѕ бірінші, еѕ басты элементі Тіл
таќырып
адам
идея
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №48
Абайды «ќазаќтыѕ бас аќыны» деп баєалаєан јдебиетші єалым А. Байтўрсынов
М. Јуезов
Ј.Бґкейханов
М.Дулатўлы
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №49
Ќазаќ јдебиеті тарихын зерттеуді алєашќылардыѕ бірі болып бастаєан єалым, жазушы М. Јуезов
Ј.Дербісалиев
Р.Бердібаев
Т.Ізтілеуов
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №50
«Јсемдік дегеніміз- ґмір». Бўл кімніѕ тўжырымы? Н. Чернышевский
Н. Буало
М. Горький
А. Байтўрсынов
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №51
Сґз ґнерін алєашќылардыѕ бірі боп тектерге, жанрларєа бґліп, оларєа байыпты талдау жасаєан кґне дјуір єўламасы Аристотель
Демокрит
Гердер
Конфуций
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №52
Јдебиеттану ќай єылымныѕ саласына жатады? Филология
Философия
Мјдениеттану
Мјтінтану
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №53
Јл-Фараби ґзініѕ «Ґлеѕ ґнері ќаєидалары туралы трактат» еѕбегінде аќындарды ќанша топќа бґлген? 3
5
2
7
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №54
Јдебиеттану єылымыныѕ ќосымша салаларыныѕ бірі мјтінтану
стилистика
јдебиет теориясы
јдебиет тарихы
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №55
А. Байтўрсыновтыѕ теориялыќ еѕбегіне байыпты баєа берген кґрнекті јдебиетші єалым З. Ќабдолов
С. Ќирабаев
З. Ахметов
С. Ќирабаев
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №56
Јдебиет, ґнер дамуыныѕ їрдісіндегі кґрккемдік јдістерді, баєыт-аєымдарды, јдеби мектептерді јдебиеттану єылымыныѕ ќай саласы ќарастырады? јдебиет теориясы
мјтінтану
библиография
јдебиет тарихы
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №57
Єылыми айналымєа «лирикалыќ кейіпкер» терминін енгізген јдебиетші Тынянов
Веселовский
Байтўрсынов
Гинзбург
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №58
Јдебиеттану єылымыныѕ белгілі бір ўлттыѕ, халыќтыѕ сґз ґнерініѕ ґсу, ќалыптасу белестерін зерделейтін саласы Јдебиет тарихы
Јдебиет теориясы
Јдебиет сыны
Мјтін тану
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №59
Ќазаќ јдеби сыныныѕ жанрлыќ ерекшеліктерін зерттеген јдебиетші єалым Д. Ысќаќўлы
М. Ќаратаев
С. Ќирабаев
З. Серікќалиев
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №60
Ґнердіѕ табиєатќа маќсатты еліктеудіѕ нјтижесі екендігі туралы ой тїйген єўлама Аристотель
Платон
Буало
Демокрит
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №61
«Сурет-мылќау поэзия, ал поэзия- сґйлейтін сурет». Кімніѕ пікірі? Вольтер
Гете
Ќабдолов
Байтўрсынов
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №62
«Ґлеѕ ґнерініѕ ќаєидалары туралы трактат» еѕбегінде јл-фараби ќандай ел јдебиеті мјселелерін сґз етеді? Грек јдебиеті
Ќазаќ јдебиеті
Жалпы тїркі јдебиеті
Араб јдебиеті
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №63
Музыка ґнерін А, Байтўрсынов ќандай ўлттыќ терминмен атаєан? Јуез ґнері
кескін ґнері
Саз ґнері
эстрада ґнері
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №64
Јдебиетті «адамтану єылымы» деп атаєан ќаламгер Горький
Ќайдаров
Ќайдаров
Ќайдаров
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №65
Јдебиет тарихшысы јдебиеттану єылымыныѕ ќай саласында зерттеу жїргізетін єалым јдебиет тарихы
историография
мјтінтану
јдебиет сыны
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №66
Ґнер туындысыныѕ басты 3 маќсат-міндетін айќындап-тўжырымдаєан єалым, сыншы, эстет Чернышевский
Платон
Гегель
Бахтин
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №67
Јдеби сынныѕ жанрлары пікір, рецензия, шолу маќала
очерк, деректі јѕгіме, новелла
сўќбат, жолсапар кїнделігі
баяндама, жарыссґз
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №68
М. Јуезовтіѕ бїркеншік аттарыныѕ бірі ќоѕыр
Мадияр
Дулат
Ўмтылєан
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №69
«Јдебиет теориясы» оќулыєыныѕ авторы, ќазаќтыѕ кґрнекті јдебиеттанушы єалымы Ќ. Жўмалиев
С. Ќирабаев
А. Байтўрсынов
М. Ќаратаев
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №70
Ќазаќ сыныныѕ ќалыптасу тарихы жайлы еѕбек жазєан белгілі јдебиетші єалым, сыншы Т. Кјкішов
А. Байтўрсынов
Ќ. Жўмалиев
М. Ќаратаев
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №71
Јдебиеттіѕ баєбаны деп кімді атаймыз? сыншы
оќырман
јдебиетші єалым
ќаламгер
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №72
«Јдебиеттану. Терминдер сґздігі» кітабын ќўрастырып шыєарєан јдебиетші єалымдар З. Ахметов, Т. Шаѕбаев
З. Ахметов, Т. Шаѕбаев
Ќ. Жўмалиев, Е. Ысмаилов
А. Ысмаќов, Г. Пірјлиева
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №73
А. Байтўрсынов ќалыптастырєан тґл јдебиеттану терминдерініѕ бір тобы шыєарма, сґз, сґз ґнері, кґріктеу
роман, повесть, эпопея
эпос, лирика, драма
жыр, терме, ґлеѕ
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №74
«Поэзия адамныѕ еркін тілімен берілетіндіктен, онда їн де, сурет те жјне байымды, айќын айтылєан тїсінік те болмаќ. Сондыќтан, ґзге ґнердіѕ барлыќ элементтері поэзияда бар.» Белинский бўл пікірін ќандай еѕбегінде айтќан? «Поэзияны тегі мен тїріне ќарап бґлу»
«Гогольге хат»
«Јдебиеттік армандар»
«Кольцов ґлеѕдері»
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №75
Платон «Бїкіл Грекияныѕ тјрбиешісі болды» дегенде кімді айтќан? Гомер
Евклад
Сократ
Аристотель
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №76
Кґркем туындыєа «ґмір оќулыєы» болу талабын ќойєан сыншы, эстет Чернышевский
Герцен
Белинский
Веселовский
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №77
А. Байтўрсынов символды ќандай ўлттыќ терминмен атаєан? Бернелеу
алмастыру
айшыќтау
бейнелеу
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №78
Ґнер туындысыныѕ халыќтыєын кґркем шыєарманы баєалаудыѕ басты ґлшемі етіп кґтерген сыншы, јдебиетші Белинский
Герцен
Добролюбов
Плеханов
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №79
Јдебиеттіѕ халыќтыєы, ўлттыќ сипаты мјселесін алєаш кґтерген орыс аќыны Пушкин
Лермонтов
Некрасов
Маяковский
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №80
Јдебиеттіѕ халыќтыєы мјселесі орыс јдебиетінде ќай кезеѕде ерекше кґтерілді? ХІХ є ортасы мен ІІ жартысы
ХЇІІє
ХЇІІІє
ХХє
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №81
Неліктен јдебиеттіѕ, ґнердіѕ халыќтыєы тарихи категория саналады? ќоєам мен ґнер дамуына байланысты ўєымныѕ ґзгеріп отыруына байланысты
ўєымныѕ тўраќтылыєы
ґнер саясатќа бейімделетіндіктен
кґркемдік јдіске байланысты
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №82
Сыншы Белинский натуралдыќ деген терминді ќандай маєынада ќолданєан? шынайы ґнердіѕ жаѕа типі
ґмірді анайы бейнелейтін ґнер
ґмір шындыєынан ќашыќ ґнер
сентиментализмге еліктеген ґнер
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №83
Сыншы Н. Добролюбовтыѕ «Найзаєай» пьесасы жґнінде жазєан јйгілі сын маќаласы «Ќараѕєы ќапаста жарќ еткен сјуле»
«Наєыз кїн ќашан туар екен?»
«Александар Сергеевич Пушкин»
«1846 жылєы орыс јдебиетіне кґзќарас»
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №84
Сыншы белинский шыєармашылыєын шын мјнінде халыќтыќ деп таныєан ќаламгер Гоголь
Крылов
Толстой
Тургенов
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №85
Белинскийдіѕ «Ґз Отаныныѕ таєдырына жаны аши ќарап, оныѕ їмітін бґлісіп, дертін ауыратын жан» деген пікірі кім туралы? Халыќтыќ ќаламгер жайлы
сыншы туралы
ќоєам ќайраткері
мемлекет басшысы
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №86
Ќазаќ јдебиетінде мјѕгїрттік таќырыбын алєаш кґтерген туынды «Кїй»
«Танакґз»
«Жапандаєы жалєыз їй»
«ќаралы сўлу»
Тема вопроса: нет Сложность вопроса: 1 (из 10)
Вопрос №87
Автордыѕ шыєармасында суреттеп кґрсеткен ґмір ќўбылыстары мен адамдар таєдыры арќылы айтпаќ ойы шыєарманыѕ идеясы
шыєарманыѕ таќырыбы
шыєарманыѕ тілі
шыєарманыѕ кґркемдігі
Каталог: dmdocuments dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 15 сағ. Емтихан 4 Барлығы 45 сағ Орал, 2010 dmdocuments -> Әдеби өлкетану Преподаватель Ақболатов Айдарбек Ахметұлы Вопросы: Вопрос №1 dmdocuments -> 2009ж. «Қазақ филологиясы» кафедрасы dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 5 сағ. СӨЖ 15 сағ. Емтихан Барлығы 45 сағ Орал, 2010 dmdocuments -> Жаратылыстану математикалық факультет dmdocuments -> Барлығы – 45 сағат dmdocuments -> 2007ж. Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасы dmdocuments -> Қазақ филологиясы кафедрасы 050205 dmdocuments -> Барлығы – 90 сағат жүктеу/скачать 3,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|