Етістіктің райлары (Наклонения глагола) Орындаушының іс-қимылға байланысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді.
(Передается отношение сообщаемого к реальности, к способу действия)
Райлар(наклонения)
1. Ашық рай (изъявительное наклонение)Іс-қимылдың қай шақта екенін білдіреді.(используетсядля обозначения действия во всех временах) Үш шақтың жасалу жолдары арқылы.(имеет грамматические признаки 3-х времен)
Мен келдім
Мен келе жатырмын
Мен келемін
Мен келмекшімін
Мен келгенмін
2. Бұйрық рай (повелительное наклонение)Іс-қимылдың бұйыру, талап ету,өтіну мағынасын білдіреді.(побуждает к действию, выражает просьбу или приказ) Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы. (глаголы в повелительном наклонении с личными окончанием) 1жақ.- Мен бар+айын.
(ейін,йын,йін)
2 жақ- Сен бар.
Сіз бар+ыңыз.
(іңіз,ңіз,ңыз)
3жақ- Ол бар+сын.
( сін)
3.Шартты рай (условное наклонение)Іс-қимылдың орындалу-орындалмау шартын білдіреді.(действие выполняется или не выполняется при определенном условии)Шартты райдың болымсыз түрі негізгі етістікке болымсыздық жұрнақтар,сосын шартты рай жұрнақтары қосылу арқылы жасалады.(отрицательная форма образуется с помощью суффиксов ма-ме-па-пе-ба-бе, которые присоединяются к основе глагола, после них присоединяется суффикс условного наклонения) Етістік+ жұрнақ са-се+ жіктік жалғауы.(глагол+суффикс са-се +личные окончания)
Мен бар+ма+са+м, сен шықпайсың.Қоңырау соқ+па+са, сабақ аяқталмайды.
4. Қалау рай (желательное наклонение) Қалау, тілекті білдіреді.(выражает желание, намерение совершить действие) Етістік+ жұрнақ –ғы-гі-қы-кі +тәуелдік жалғау және көмекші етістік –кел-(гл+суф+притяж. оконч.и вспомог.глаг. –кел-
Ескерту: Төмендегі қосымшалар да қалау рай жасайды.-ғай-гей-қай-кей-са-се игі еді. Менің бар+ғы+м келді.
Мараттың айт+қы+сы келді.
Кел+гей+сің, оқы+ғай+сың,Бар+са игі еді.
Етістіктің сөйлемдегі синтаксистік қызметі(Синтаксическая роль глагола в предложении)Бастауыш:Есімше және тұйық етістік атау септікте тұрып, бастауыш болады. (Причастие и инфинитив в именительном падеже могут быть подлежащим)
Мысалы: Айтқан –сен. Іздеген жетер мұратқа. Оқу – білім бұлағы.
