Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: мәтінтану, мәтінтүзім, когезия, мәтіннің функционалдық типтері Дәріс мәтіні (тезис) «Задында, фольклорлық шығармаларға қатысты «мәтін»
Мәтін лингвистикасында мәтіннің құрылымдық бөліктерінің байласымын жүзеге асыруға қатысатын құралдар субституттар мен дейксистер, шегендеуіштер
жүктеу/скачать 30,95 Kb.
|
4-дарис
- Бұл бет үшін навигация:
- Шегендеуіштерге
| 2. Мәтін лингвистикасында мәтіннің құрылымдық бөліктерінің байласымын жүзеге асыруға қатысатын құралдар субституттар мен дейксистер, шегендеуіштер деп аталады. Субститут (орынбасар) бір сөздің де, сөйлемнің де не сөйлемдер тізбегінің де орнына қолданылып, зат, мекен, мезгіл т.б. атаулардың мағынасын қамтиды. Бұл – орынсыз қайталауды болдырмау үшін, тілдік бірліктерді ықшамдап жұмсау үшін қолданылады. Дейксис (грек. deixis – сілтеме) – тілдік құралдармен берілетін сілтеме, орнына жұмсалып отырған тілдік бірліктің мағынасына немесе қызметіне нұсқайды. Оларға есімдіктер, үстеулер, есімдік пен шылау, есімдік пен мекендік, мезгілдік ұғымды білдіретін сөздер жатады. Дейксистер мәтіннің алдыңғы бөлігінде қамтылған хабарға нұсқайды. Шегендеуіштерге қыстырма құрылымдар (мәселен, құдайға шүкір, неге екенін қайдам), шылаулар (алайда, сондықтан, бірақ, өйткені т.б.) жатады. Шегендеуіштердің субституттар мен дейксистерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Олар мәтін құрамындағы дербес сөйлемдердің арасындағы байласымды жүзеге асырғанмен, есімдіктер, сан есімдер секілді заттың, құбылыстың, мекеннің т.б. орнына қолданылмайды. Олар екі не бірнеше сөйлем мен дербес бір сөйлемнің арасындағы мағыналық қатынасты тілдік амал-тәсіл арқылы көрсетіп, әртүрлі мағыналық реңктерді тудырады. Сөйлемдер арасындағы тұлғалық байласымды айқындап, логика-семантикалық қатынасты онан сайын күшейте түседі.
Эпостық мәтіндегі байласымды жүзеге асырушы лексика-грамматикалық амал-тәсілдерге есімдік, тәуелдік жалғау, үстеу, шылау, қыстырма, синоним, антоним сөздер, етістіктің бірыңғай шақ тұлғасы, түрлі қайталаулар т.б. жатады. Есімдіктер мағыналық және қолданымдық сипатына байланысты субституттар мен дейксистерге жатады. Мәтінішілік байласымды жүзеге асыруда есімдіктер – ең жиі жұмсалатын сөз таптарының бірі. Есімдіктер мәтінде есім сөздердің орнына жүріп, заттың атауын, сынын, сөйлемдегі, мәтіннің тұтас бір бөлігіндегі ақпаратты білдіруге қатысады. Жырдағы есімдіктердің қай сөз табының не сөйлемнің, тұтас мәтін бөлігінің орнына жұмсалып, қандай мағынаны қамтып тұрғанын білу үшін контекстегі алдыңғы және кейінгі сөйлемдердің мән-мағынасы назарға алынады. Мысалы: Қыздың аты – Қарлығаш, Арқасын жапқан қолаң шаш. Ол замандағы адамда Өзі әдемі, қаламқас. Шашы – сүмбіл, көзі – нұр, Жаннаттағы мысал үр. Қарлығаштың сипатын Ел аузында айтып жүр, Мұнымен ол қыз тоқтасын Ұл бір жасына келгенде Біл тасындай жайнады. ... (БС). Екі күрделі фразалық тұтасымнан тұратын бұл мәтін бөлігінде 2-сөйлемдегі сілтеу есімдігі ол сындық мәнде қолданылып, қай заман екенін анықтап, Қарлығаш өмір сүрген уақыттағы деген ойдың, 2-сөйлемдегі тәуелденген өздік есімдігі өзі және соңғы жолдағы жіктеу есімдігі ол мәтіндегі Қарлығаш жалқы есімінің орнына жұмсалып, мәтіндегі тілдік бірліктердің бір-бірімен мағыналық, тұлғалық байласымын іргелес әрі алшақ тұрып жүзеге асырады. Өздік есімдігі (өзі) әңгіме болып отырған субъектіні онан сайын айқындауға қатысады. Сонымен бірге есімдіктердің субститут қызметін атқаруы лексикалық бірліктерді орынсыз қайталамай, шумақтағы бунақ, буын санының да үйлесімді құрылуына қызмет етеді. ...Жер ортасы Қиғаш тау Ұрысуға келейін. Осы жерде жата тұр ... Мамайдың тілін алады, Айтқанына нанады, Сол жерде қалмақ жатып қалады (БС). Қарасай кеткеннен соң мен ағамнан қалып, не боламын деп ізінен Қазы да қуып жетіп қосылады. Сөйтіп бұлар жауға кете береді (БС). Осы, сол есімдіктері мәтіннің алдыңғы бөлігіндегі мекендік ұғымды айқындау үшін оқиға өрбитін жер атының орнына жұмсалса, бұлар сөзі субститут қызметін атқарып, Қарасай, Қазы жалқы есімдерінің орнын басқан. Батырлар жырында белгілі бір ойдың аяқталғанын білдіріп, мәтіндегі хабардың өзгеше арнаға ойысатынын аңғартуда мұнымен тоқтасын деген тіркестер жиі жұмсалады. Сілтеу есімдіктері жоғарыда баяндалған оқиға, басқа да әрекеттерді белгілі бір мезгілдік, кеңістік өрімінде, баяндаудың келген жерінде үзіп, жаңа бір оқиғаның дамитынын, сөз етілетінін меңзейді. Сонымен бірге тоқтасын сөзі өзінің лексикалық-грамматикалық мағынасы жағынан іс-әрекеттің бір нәрсеге қатысты аяқталатынын білдіреді. Мұнымен ол қыз тоқтасын деген жолдардан Қарлығашқа қатысты мазмұнның айтушы тарапынан әзірге тамам болғаны білінеді және тыңдаушыны жаңа бір ақпаратт алуға алдын-ала дайындайды, қабылдаушының ойдың басқа арнаға ауысатынына болжам жасауына мүмкіндік береді. Мәтіннің алдыңғы бөлігінде Қарлығаш сипаты берілсе, кейінгі бөлік Алпамысты суреттеуге ұласады. Батырлар жырының композициялық құрылымында монологтік, диалогтік сөйлеу формалары бір-бірімен араласып, кезектесіп қолданылады. Жырларды талдау барысында бір кейіпкер мен екінші кейіпкердің арасындағы диалогті өрбітуде, ойды дамытуда олардың сөздерінің арасында жұмсалатын не сұрау есімдігінің мәтін бөліктерін байланыстыруда ерекше қызмет атқаратыны анықталды. Мәселен, Мамай мен Ханбикенің алғашқы кездесу сәтіндегі Мамайдың сөзінен кейін Ханбикенің оған берген жауабы «Сонда қалмақ сөйлейді, Сөйлегенде не дейді» (БС) жолдарынан кейін беріледі. Дейді көмекші етістігімен тіркескен не сұрау есімдігіне берілетін жауап мәтіннің кейінгі бөлігінде нақтыланады. Яғни Ханбике өзінің Мамай ханның еліне келуінің себебін түсіндіріп айтады. Осыған ұқсас тілдік дәйектерді эпостық мәтіндерде молынан кездестіруге болады. Мысалы: «Қарлығаш айтып болғансын Құртқа келіп не деді!?» (БС), «Беті-қолын жуғандар, Қоста отырып кеңесті, Кеңескенде не десті?» (БС), «Жамандар сонда кеңесті, Кеңескенде не десті» (БС). Батырлар жырында не есімдігінің бүй (былай) үстеуімен алмасып жұмсалатын тұстары да жиі ұшырасады. Мысалы: Тағы Құртқа сөйлейді, Сөйлегенде бүй дейді (БС), Қалмақтың ханы сөйледі, Сөйлегенде бүй деді (БС), Ахмет сонда сөйледі, Сөйлегенде бүй деді (БС]. Бұлар – батырлар жырына тән, барлығында ортақ қолданылатын, байласымды жүзеге асыратын тілдік конструкциялар. жүктеу/скачать 30,95 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|