ТАРАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ КІТАПТАР МЕН ФИЛЬМДEP TIЗIMI

VI TAPAУ

Егер үлкен жеңістерге алдын ала дайындалмағанымда, қателіктерімнен сабақ алып, өзімді дамытпағанымда, кітап оқымағанымда, аяғына нық тұрған бизнестің не- гізін қалаушы бола алар ма едім? Әрине, он мейрамха- на ашқан соң да, енді барлығын білемін, кереметпін деп айтпаймын. Біз де күнделікті қателік жібереміз, жаңадан үйренеміз, тың идеяларға назарымызды аударып, жаңа белестерді бағындыруға дайындаламыз. Бірақ, окоп ке- зеңінің орны бөлек. Дайындалу өте жақсы іс, оның алып келер пайдасы зор. Енді, бизнеске қатысты мысал келтір- сем бе деп отырмын. Адамдар үшін бизнес бастау оңай көрінеді, сондықтан да олар ақшасын алып, ойындағы- сын жүзеге асыруға асығады, бірақ сәтсіздікке ұшырай- ды. Себеп – дайындықтың жоқтығы.

«RUMI GROUP»-тың оныншы мейрамханасы «Dala»- ны ашпас бұрын, өте көп іздендік, төрт елді аралап кел- дік (Грузия, Әзербайжан, Түркия және Ресей). Олардың қателіктерін қайталамас үшін, ұтымды идеяларын өзіміз- де қолдану үшін, ет тағамдарын жасау ерекшеліктерін, мейрамханаларының жұмысын қарастырып, таныстық. Дайындық кезеңінде өз ерекшелігіңді іздейсің. Менің жағдайымда, нәтижесінде дәмді палауымен аты шыққан «Rumi», ет тағамдарына негізделген «Dala» мейрамхана- лары бар.

Дайындық кезеңінен өтіп, жеңіліс тапқан, банкрот болған адамдарды әлі күнге дейін көрмеппін. Себебі, окоптан өткен адамда барлығы да ойластырылған, шешімдері ақылмен, анализбен қабылданған, форс-ма- жор жағдайларда қалай әрекет ететінін олар біледі. Алдыңғы бөлімдерде досым Еркебұланның «Тандыр N1» наубайхана бар деп жаздым. Еркебұлан бұл кәсіпті бастамас бұрын Өзбекстанға барып, Ташкент, Самарқанд, Бұқараны аралап, самса дайындаудың түрлі әдіс-тәсіл- дерін үйренді, әр түрлі қоспаларын іздестірді. Қазір ол күніне сегіз жүз дана самса сатады және тағы бір дәмхана ашуға дайындалуда.

Бірде-бір мейрамхананы дайындықсыз аша алмайсың, сол сияқты өмірде де дайындықсыз еш нәрсеге қол жет- кізе алмайсың.

«VERSUS» академиясына бизнесін бастаған, бірақ дамуына көңілі толмай жүрген кәсіпкерлер келеді. Біз оларға үш айлық «окоп» кезеңін жариялаймыз. Бұл уақыт аралығында олар түрлі мамандардан дәріс алады, кітап оқиды, фильмдер қарайды, образ іздейді, адыраспанда- рымен күреседі, барьерлерді жеңеді. Олардың арасында барлық бизнестерін сатып, жаңадан кәсіп бастайтындар немесе толығымен өзгертетіндер де бар. Үш айдың ішін- де олар түбегейлі өзгеріп, кәсіпкерлік көзқарасы қалып- тасқан адам болып шығады.

Кейбір азаматтарға үш айлық жеке коучинг өткіземін. Осы уақыт аралығында мен олардың менторы ретінде тұлғалық дамуы мен кәсібінің дамуына көмек көрсе- темін.

Үлкен жеңісті қаласаң бизнесте де, өмірде де, окоп ке- зеңі өте маңызды.

Оның екінші жағы да бар. Жақсы киінгенде өзіңе ұнайсың. Маникюрсіз қыздар өздерін ыңғайсыз сезінеді. Шашында қайызғақ бар жігіттер костюм кигісі келмей- ді. Осындай ұсақ-түйектер адамның көңіл күйін, өзіне деген сенімділігін, демек, болашағын анықтайды. Жеңіс жолында ұсақ-түйек деген болмайды, бәрі маңызды. «Жеңімпаз сияқты киінгенде, жеңімпаз сияқты ойлайсыз және әрекет етесіз» – дейді Брайан Трейси. Әрине, киім киісің өзіңді дамыту, біліміңді көтеру, ішкі ойыңды, ни- етіңді басқару дегеннің бәрімен қатар, үйлесімді жүруі керек.

Студенттік кезімнен бір танысым бар. Бірге жоғары оқу орнын бітірдік, араласпай кеттік. Екі айдан кейін әлгі жігіт жаңа автокөлікке, бірнеше пәтерге қол жеткізді. Астанадан бизнес сатып алды. Кейін басқа бір жолдармен табыс тапқанын естідім. Жақында сол жігітті кездестіріп қалдым. Кәсібі жүрмей жатыр екен, даму жоқ. «Неге үй- ренбейсің, жап-жақсы ісің бар, дамытпайсың ба?» – де- сем, ол білім алғысы, оқығысы келмейтінін айтты. Біз мектепте алтыншы сыныптан бірден сегізінші сыныпқа секіріп кетпейміз ғой. Барлығы рет-ретімен, кезегімен болу керек. Ал жаңағы жігіт ортадағы дайындық кезеңін аттап секіріп кетіп, бірден барлығына қол жеткізді. Бірақ, қазір оның барлығын қолда ұстап қалудың, әрі қарай өр- кендетіп, дамытудың жолдарын білмейді. Себебі, басын- да-ақ бизнесті бір жүйеге келтірген жоқ, маркетингпен таныс емес, стандарттарды енгізбеген.

Өмірде де дәл солай. Адам өміріндегі ең пайдалысы – дайындық кезеңі, ол – студенттік шақтар. Нағыз білім жинап, оқитын кез. Бұл уақытта біз арзан күлкіге беріліп, қыдырып жүреміз. Ал нағыз дер кезінде сол сәтті пайда- лы қолдансақ, ертеңгі күні оның жемісін көреміз. Сон- дықтан да оқымай жатып, бірден жұмысқа кірісіп кету, дайындық мезгілінен аттап өту, мезгілсіз гүлдеген ағаш үсікке шалдығатындай, бізді жеңіліске әкеледі. Алға секіріп, аға-көке арқылы бастық атанып, қалағаныңа жетіп алып, оны әрі қарай алып кете алмасаң, оның ешандай пайдасы жоқ.

Сол себепті, барлығы өз уақытымен болуы керек.

Маған: «Сіздің компанияда жұмыс істегім келеді. Тегін жұмыс жасауға да дайынмын», – деп жазатын студенттер өте көп. Олардан: «Компаниямның қандай қажеттілігін өтеп бере аласыз?», – деп сұраймын. Көбі бұл сұраққа жауап бере алмай қалады.

Біреудің проблемасын шешіп беретін жағдайда ғана, құнды боласың. Адамдар бір-бірін біреуіне екіншісінен бірдеңе керек болған кезде ғана іздей бастайды ғой. До- сыңа оны түсінетін адам керек болған соң сені іздейді, ол да – сауда. Қыздар жақсы визажист маман іздейді, ал ол мамандардың қазір түр-түрі бар, олар өздерін әлеуметтік желіде жарнамалап жарысады, ол да – сауда.

Барлығымыз саудагерміз, сондықтан да өзімізді сата

білуіміз керек. Жақсы жар, нағыз маман, адал дос ретін-

де…

Қазақ жастарымен көп жұмыс жасаймын, өте дарын- ды балалар бар: бірінің ойлау қабілеті керемет, екіншісі қолөнерге бейім, үшіншісі сөзге шешен, бірақ өздерін сата алмайды.

КӘCІПКЕР – кәсібін дөңгелетіп жүрген, бизнес идея- сы бар, бизнес модель жасап тапқан тұлға.

Ал ұста – қолынан келетін сүйікті ісін жақсы жасай- тын адам. Бірақ ол өз жұмысы үшін үлкен табыс табады. Яғни, кәсіпкер де, ұста да екі түрлі жолмен бірдей ақша алуы мүмкін.

Мысалы, Ғалымжан Молданазар кәсіпкер емес, ол ұста, бірақ жеңіске жеткен және жақсы табыс табады. Уақыт өткен сайын, ұста шыңдала береді, демек, оның бағасы да, табысы да өседі.

Суретте көрсетілген мысалда, әлем таныған Нұсрет мырза, Түркияның танымал аспазы етпен айналысады, әлем таныған нағыз ұста.

Бізде «RUMI»-де операциялық директорымыз бар. Ол әрдайым ЗАТOK бойынша жұмыс жасауға тырысады, жақында салоннан «Camry-55» автокөлігін сатып алды. Тренингіме келген адамдарға: «Кім кәсіпкер?», «Ал кімнің көлігі «Camry-55» немесе одан да мықты?» деп сұрақ қойдым, ешкім қол көтермеді. Сонда, Қарақат ха- ным кәсіпкер емес, ұста бола тұра тиісті, өзіне сай табыс тауып жатыр деген сөз. Сондықтан да ойлан. Сен кімсің?

Қолыңнан не келеді

Шындығына келсек, барлығымыз саудагерміз. «Он берекеттің тоғызы – саудада» деген хадис бар. Мен көп ойландым, неге екен деп? Сауда – бір адамның қажеттілі- гін қанағаттандыру. Нарықта сатушы мен сатып алушы кездеседі, ал ең үлкен нарық – қызмет күші нарығы. Білімімізді сатып, ол үшін ақша аламыз. Қызметкерлер де біреудің, жұмыс берушінің қажеттіліктерін қанағат- тандырады.

Ұста жолында өзімізді қымбатқа сату үшін не істейміз? Потенциалы бар адам, бірақ 180 мың теңге айлық ала- ды. Біріншіден, білімге назар аударамыз. Бұл дегеніміз, диплом; сен ортаң мойындау керек, яғни, репутацияң жақсы болуы тиіс; белгілі бір нәтижелерің болу керек, яғни сертификаттарың.

Көп жағдайда ұяңдықпен, ұялшақтықпен жұмыстары- мызды, білімімізді көрсете алмаймыз. Бірақ, Instagram- ға жеген тамағың мен сатып алған жаңа смартфоныңды салғанша, мүмкіндік болса, өз жұмыстарыңды сал. Орыс тілімен айтқанда «упаковка» жасау керек. Ұста өзін нарықта жақсы сату үшін жақсы жұмыс істеп қана қоймай, мүмкіндіктерін көрсетіп, сата білуі керек. Қан- шама мықты маман әлі күнге дейін әлеуметтік желілерде жоқ, олар туралы халық та, жұмыс беруші де білмейді. Ал соңында ол маман «ешкім жұмысқа алмайды» деп отыра- ды. Ал ең білікті мамандар жұмыс іздеп бармауы керек, оларды керісінше жұмыс берушілер іздеп, өздеріне шақы- ру керек. Бұл жерде сен өзіңе дұрыс сұрақ қоюың керек. «Неге мені жұмысқа алмайды?» – деп емес, «Қалай мені жұмысқа шақыратындай жағдай жасай аламын?». Одан соң, әлеуметтік желіні ашып, өз жұмыстарыңды жүктеп, достарыңмен, таныстарыңмен бөлісе баста. Блог жүргіз, өзің туралы видео түсір. Басында оңай болмауы мүмкін, дұрыс сөйлей, әдемі мәтін жаза алмайсың, бірақ уақыт өте келе шыңдаласың.

Бізге көптеген адам жұмыс іздеп келеді. Резюмесін қабылдап, олардың әлеуметтік желілердегі парақшала- рын іздестіріп, қарастырамыз. Internet-те парақшаларын дұрыс жүргізбей, тыртиған белдемше киіп алып, түнгі клубта секеңдеп билеген суреттері мен видеолары жүр- се, ол адамды жұмысқа қабылдамаймыз. Себебі, қанша жерден мықты маман болғанымен, нарықта өзін әлі са- тып үйренбеген. Оның офиста жүріп, ұзын белдемше, ақ көйлек кигені маған қажет емес. Ол барлық жағынан да өзін дамытып, лайықты дәрежеде нарықта өзін ұсына білуі керек.

Нейромаркетингте бір адам туралы шешім қабылдау үшін ол туралы тоғыз рет есту немесе көру керек дейді. Мысалы, кітабымды сатып алу үшін, ол туралы әлеумет- тік желіде тоғыз түрлі пост көруің мүмкін немесе досың мен туралы айтып берді, бәлкім, теледидардан көріп қалған боларсың. Осының барлығы – тұлға болып қалып- тасуымызға, дамуымызға, өзімізді қымбатқа сатуымызға септігін тигізетін құралдар. Сондықтан да әлеуметтік желіні өз пайдаңа қажетінше қолдана біл, қоршаған ауди- торияда өзің туралы жақсы пікір қалыптастыр. Ұста болсаң өз атыңды, кәсіпкер болсаң өз бизнесіңді брендке айналдыр.

Тағы бір айтарым, бүгінгі күн, ол – ертеңнің баласы.

«Еріншектің ертеңі бітпейді» деп бекерге айтылмаған. Сондықтан ақыры жеңіс жолында жүріп, өзіңді жеңуге тырыссаң, оны ертеңнен емес, бүгін баста!

«Ертең» деген сөзді ұмыт!

Қазіргі таңда әлеуметтік желінің адам өмірінде, қоғамда алып жатқан орны үлкен. Үйден шықпай, әлеу- меттік желі арқылы пайдалы пост жазып, әдемі сурет са- лып, миллиондап ақша табатын адамдарды білемін. Ал біздің көбіміз әлеуметтік желіні уақыт өлтіру үшін пай- даланамыз. Досымыз не істеп отыр екен, кім қандай киім сатып алды, қайда барды, тағы да сол сияқты. Бірақ, біз- ге бұдан еш пайда жоқ. Ал ақылды адамдар, әлеуметтік желіні ақша табу құралы ретінде пайдаланады. «Неге әлеуметтік желіден шықпайсың?», – деп маған сұрақ қоятындар көп. Егер әлеуметтік желі мен Internet болмаса, кәсібім бұндай деңгейге жетпейтін еді. Сон- дықтан да жеке брендингке қолайлы құралдың заңда- рымен бөлісуді жөн көрдім.

Біріншіден, әлеуметтік желінің этикасын сақта. Әлеу- меттік парақша сенің кім екеніңді білдіреді. Онда не- гатив шашып, боқтық сөз жазып, өзгелерді сынап оты- ратын адамдар өмірде де сондай екенін ғана көрсетеді. Өкінішке қарай, көпшілік бұл біреуді жәбірлеуге болатын орын, мен бұл жерде жазаланбаймын деп қабылдайды. Танымайтын адамдармен сөз таластырып жатады. Шын- дығында, оның бәрі сіздің имиджіңізге жұмыс істей- ді. Мұндай этикет сақтай алмайтын адам, парақшасын бірден өшіріп тастағаны пайдалырақ. Сол сияқты, бір адаммен жұмыс істесең, оның бизнесі туралы негативті пікірлерге «лайк» баспауға тырыс, оның бәсекелестерін мақтаудан тартын. Бұл әдетте адамның жүйкесіне тиеді. Екіншіден, қызықты бол. Онлайн әлем ақпарат тұты- нушы мен өндіруші деген екі топқа бөлінеді. Сен жай ғана тұтынушы болуды қанағат тұтпа. Джунглиде не сен жейсің, не сені жейді. Әлеуметтік желіде не сен оқисың, не сені оқиды. Өзгелер қызығатын контент ұсын. Көп оқы, саяхатта, блогерлерден фишкаларын үйрен. Парақ- шаң өзгелердің постын бөлісу үшін ғана керек пе? Парақ- шаң сенің бетбейнеңе айналуы керек. Оған қараған адам: «Бұл не деген қызық, әзілқой, білімді азамат, мен оған жазылып қояйыншы» – деп ойлауы керек.

Үшіншіден, жиі пост жариялап тұр. Оқырман база- сын қалыптастырып алғаннан кейін, тіпті қалыптастыру барысында, жоғалып кетуге болмайды. «Көзден кетсе, көңілден кетеді» деген ұғым әлеуметтік желіге де байла- нысты. Тұрақты түрде пост жазу үшін аптасына бір не- месе екі рет, қолың босаса күн сайын белгілі бір уақытты белгіле. «Сәрсенбі түске дейін бір пост жазамын» деген сияқты бұлжымайтын ережең болсын.

Төртіншіден, өз бағытынды анықта. Өзіңнің тақы- рыбың болсын және ол тартымды жеткізілетін болсын. Сауатсыздық, сапасыз фотографиялар, өзгелерді қайта- лау сияқты дүниелер – әлеуметтік желің жауы. Максим Рожин мен Өркен Кенжебек фотографияға қызығады,

соның арқасында олардың посттары тартымды. Әлішер Елікбаев жаңа кроссовкасы туралы жазса да, адам қы- зығып оқитындай етіп жаза алады. Саяхат туралы жаза- тындар бар. Рецепт жазатындар бар. Кино талдайтындар бар. Трендтегі тақырыптарды жазып отыруға болады. Болмаса, мен сияқты өз бизнесіңді таныстыр. Әйтеуір, сені айтқанда бірден адамның есіне түсетін фишкаң бо- луы керек.

Бесіншіден, пікір жазуды, like басуды ұмытпа. Қанша ғажайып адам болсаң да, өзгелер де сенен 1ike күтетіні есте болсын. Пікір жазу, жай ғана тамсаныс, болмаса, өзіңнің альтернатив пікіріңді ұсыну – адамға өзіңнің бар екеніңді еске салып отырудың бір жолы. Өзіңе керек адамдарға пікір жазған сайын, оларға өзіңді ұмытуға жол бермейсің. «Мен мұндамын!» деген хабарлама бұл. Соның арқасында, жаңа таныстарың (ескілері де) сізбен күнде көрісіп жүргендей, жақын досындай қабылдап кетеді. Осылай жалғастыра беруге болады. Әлеуметтік желі біздің қазіргі шындығымызға айналды. Сондықтан жаңа заманда жеңіс туралы айтқанда, оффлайн ғана емес, он- лайн брендинг пен құралдар туралы ұмытуға болмай- ды. Бұл тақырыпқа арналған кітаптар да соңғы жылда- ры жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап кетті. Қызықсаң, тереңірек ізденуге мүмкіндік толып жатыр. Менің айтқым келетіні, әлеуметтік желі – өзіңді жұл- дызды блогерге айналдырып, бизнесіңді өрге домала- туға септігін тигізетін бірден-бір пайдалы құрал. Қазір «Жарнаманы қалай жасаймын?» деген адамға «әлеуметтік желіге бар!» деймін. Ол – телевизиядан да, газет-журналдан да қауқарлы құрал, ең бастысы, ешкім сізден ақша сұрамайды. Алысқа бармай-ақ, «Rumi» – In- ternet арқылы танымал болған мейрамхана. Әлеуметтік желілер арқылы жарнама жасадық, бейнемізді қалыптас- тырдық, тұтынушыны тартып, қоржынымызды байыттық (және соның бәрі тегін!). Тіпті, ең қиын кездерде де, бізді осы Internet-тегі коммуникациялық мүмкіндіктеріміз құтқарады . Бұл бәлкім, бет-бейнесі бар жалғыз мейрам- хана шығар әзірге. Мәзірге WhatsApp нөмірімді жазып,

кез келген қонаққа байланыс үшін ашық екенімнің өзі көп адамдардың көңілін аударды. Ал әлеуметтік желілер- де тұрақты түрде қонақтарымызбен байланысқа шығып отыруым көп дүниені жеңілдетті.

Мәселе мынада: неғұрлым көп адамды білген сайын, жаңа идеялар, жаңа мүмкіндіктер көбірек болатыны анық: демек, сен жеңіске жақындай түсесің. Кейт Фер- рацци «Никогда не ешьте в одиночку и другие правила Нетворкинга» деген бестселлерінде мынаны айтады. «Қа- рапайым отбасынан шығып, бала кезінде гольф алаңында доп тасып жүргенде түсінгенім, кедейлік деген ақшаның жоқтығы емес, кедейлік деген белгілі бір топтардан, сіздің потенциалыңызды іске асыруға көмектесетін адамдардан шеттетіліп қалу» дейді. Ол ақыл, талант деген ұғымдар- дың ешқайсысы жақсы коммуникациялық қабілеттерсіз адам жеңісіне септесе алмайды дегенді айтады. Мысалы, Дарси Резак⁴⁶ «Связи решают все. Прави- ла позитивного нетворкинга» (Use the Power of Positive Networking to Leap Forward in Work and Life) деген кіта- бында керек адамдармен қарым-қатынас орнатуды «шму- зинг» деп атайды. Жаңа орынға бір адам керек еді деген- де басшылықтағы адам алдымен өзі білетін адамдардың арасынан сәйкес үміткерді іздей бастайды. Содан кейін қарамағындағыларға айтады. Олар да алдымен өздері __________

білетін адамды іздей бастайды. Егер сен өз салаңдағы үздік маман болсаң, міндетті түрде сені еске алады. Сенімен жұмыс істегісі келеді. Бірақ егер сен өз жұмы- сын тыңғылықты істейтін, мүмкін шынында да үздік, бірақ ешкіммен араласпайтын, ылғи көлеңкеде жүретін адам болсаң, жолыңның болып кетуі неғайбыл. Ылғи да жаңа адамдарды, жаңа энергияны топтастыра біл. Және ол дұрыс адамдар болуы керек. Адам нені тұтынса, соған айналады. Адам кіммен араласса, соған ұқсап кетеді. Ылғи да шағымданатын, біреулерді қарғап сілейтін, «жоқ», «жаман» дегеннен басқаны айтпайтын адамдар- мен аралассаң, өзің де сондайға айналасың. «Бар», «же- теді» десең, болады да, жетеді де. Ол үшін бәрі бар, бәрін жеткізетін, табысты, оптимист адамдармен дос бол. Жаңа мекемеге, егер онда атмосфера дұрыс болмаса, жұмысқа тұрмай-ақ қойған абзал. Сенің ортаны өзгертемін дегенің неғайбыл. Орта сені өзгертеді. Сондықтан көңіл күйі кө- теріңкі, жоспарлары айқын, ертеңгі күннен тек жақсылық күтетін, амбициясы жоғары ортада жүр, жұмыс істе, демал. Өзіңе жасай алатын ең үлкен сыйлығың – осы. Өйткені ортаң саған бейсаналы түрде әсер етеді. Саған қажет емес, уақытыңды өлтіретін, ешқандай позитив бере алмайтын, алға жылжытпайтын орталардан қаш. Ешкімге де өмір бойы шағымын тыңдауға уәде берген жоқсың. Сенің өмірің – тым бағалы.

Коммуникациялық қабілет адамның қызметінің сапа- сына әсер етеді. Қай салада болсын. Мысалы, «Rumi»-де автоматизация менеджері бар. Ол осы қызметтегі бесінші адам. Бірақ ол өзіне дейінгі төрт адамды қосқандағыдан үш есе көп жобаны іске асырды. Мәселе мынада, бұл ме- неджердің коммуникациялық мүмкіндіктері өте жоғары. Соның арқасында ол жобаларына ақша бөлдіре алады. Басшылықты қайсыбір өзгерістердің қажеттігіне сендіре алады. Мұның бәрі ойын жеткізе алатындығынан. Адам табиғатынан коммуникативті жаратылыс. Біз үшін бұл соншалықты қиын дүние емес. Қиынырағы, қарапайым

адами қарым-қатынастардан жұмыс орнындағы ара- қатынастарға дейін, дұрыс коммуникацияның шегін білу.

Әсіресе біздің менталитетімізбен.

Коммуникацияны екі категорияға бөлуге болады. Бірі, жалпы мінездің ашықтығына келеді. Өміріңе жаңа адамдарды қосуға дайын болу. Мұның мәні, «әлсіз бай- ланыстар» деп аталатын таныстар нетворкингі адам- ның өсуіне көбірек ыкпал ететіні. Екіншісі, өз қызмет салаңдағы, біліміңді, мүмкіндіктеріңді өсіретін «керек» байланыстарды қалыптастыру. Сондай-ақ Internet же- лісі осы екеуінде де құрал ретінде пайдаланылады. Егер адамдармен байланыс орнатуда қиындықтарға кездесер болсаң, коммуникациялық қабілетті арттыра- тын лайфхактар ұсынғым келеді.

47. 
    Рон Гутман – «HealthТар» компаниясының негізін қалаушы және атқарушы директоры. Интерактивті денсаулықты сақтауды зерттеген алғашқылардың бірі.
    
48. 
    Игорь Манн – Ресейдің ең үздік маркетері, спикер, автор, баспагер, «МИФ» (Манн, Иванов и Фербер) баспасының негізін қалаушы.
    

Комплиментті кім жақсы көрмейді? Мақтауды бәріміз ұнатамыз, бірақ оны тостқа қалдыр. Комплименттің мақтаудан айырмашылығы, болмашы ғана нәрсеге ай- тылады. Бірақ тыңдаушының мерейін өсіріп, көңілін көтереді. Келесіде аса жақын араласпайтын танысыңды көргенде ауыз жыбырлатып өте салмай, оның өмірінде не болып жатқанын білуге тырыс. Жеңістері болса, құт- тықтауды ұмытпа. Жақсы қасиетін көрсең, онысын айт. Бірде табысты бір адамнан: «Сіз осы, адамның бәрін қа- лайша мақтай бересіз?», – деп сұраса, ол «Неге мақта- масқа? Менің ештеңем кетпейді, ал оның көңілі өсіп қа- лады», – деген екен.

Брайан Трейси «Достижение максимума. 12 принци- пов» деген кітабында бір оқиғаны айтады. Бір бизнесмен, апта сайын өмірде жолы түйіскен он адамға жеделхат жіберуді әдетке айналдырыпты. Әр жеделхатта жалғыз ғана сөз екен: «Құттықтаймын!». Жылдар өте келе оны құрметтейтін таныстар шеңбері кеңейе береді. Қартайған шағында, «Осыншама адамның жеңістері туралы қайдан біллініз?» дегенде «Олардың не істеп жатқанын білсем бұйырмасын» деп жауап беріпті. Ол жай ғана, әр адам күн сайын, апта сайын бір кішкентай жеңіске жететінін білетін. Жеделхатты алған адам, автоматты түрде өзінің соны жеңісімен байланыстыратын болған. Қарап отырсаң, бұл бизнесменнің жұмысы бастан асып жатыр. Отбасы, достары, қызметкерлері бар, бәрінің алдында жауапкершілігі мен міндеттері бар. Соған қара- мастан ол алыс таныстарын іздеп, түгендеп отырады. Се- бебі, жеңістің бір құпиясын біледі. Ол «Әлсіз байланы- стардың ықпалы» деп аталады.

«Әлсіз байланыстардың» ықпалы. Тұлғааралық қарым-қатынастарды сипатына қарай (мысалы, жиілігі мен ұзақтығы) «мықты» және «әлсіз» байланыстар деп бөледі. Өте әлсіз байланыстар да бар, ол – бас изесіп өте беретін адамдардың байланысы. «Мықты» байланыс тар – отбасың, ең жақын достарың делік. «Әлсіз» байла- ныстар университетте бірге оқыған, оқу олимпиадасына бірге қатысқан, дебат клубына бірге барған немесе до- сыңның туған күнінде танысқан адамдар. Америкалық социолог Марк Гранноверт³⁹ «Сила слабых связей» (The Strength of Weak Ties) деген мақаласында осы әлсіз бай- ланыстарға кеңінен тоқталады.

Жүргізген зерттеуінің негізінде, адамның карьерасы- на оның «мықты» байланыстарынан гөрі, «әлсіз» байла- ныстары көбірек ықпал ететінін айтады. Еңбек жолында адамның өрлеуі осы байланыстар арқылы жүреді. Демек сенің бұрынғы әріптесің, танысың жеңісіңе отбасыңнан гөрі көбірек септеседі. Себебі, ең жақын адамдарда бар ақпарат сенде де болатыны сөзсіз. Олар тура сен жүр- ген орталарда жүреді. Сенімен бірге жұмыс істейді, тура сол тойларға, жиындар мен отырыстарға барады. Олар саған беймәлім не нәрсе білуі мүмкін? Ал «әлсіз» байла- ныстағы адамдардың әлемі, оларда бар ақпарат саған жаңалық болуы мүмкін. Сондықтан да жұмыс, ақпа- рат, идея іздеуге келгенде, «әлсіз» байланыстар ылғи да «мықты» байланыстардың алдын орайды.

Гранноверт бір жақсы жаңалық айтады, әлсіз байла- ныстарды әлеуметтік желі арқылы ұстап тұруға бола- ды, ол аз десең, мұндай байланыстарды әлеуметтік желі арқылы да орната аласың. Өйткені оның негізгі принципі визуализация. Көз алдында көлбеңдеп жүрсең, сені ____________

күнде тілдесіп жүргендей жақындық сезеді. Ал ең жақын адамдардыңмен, достарыңмен, туыстарыңмен әлеуметтік желі арқылы байланыс ұстау жеткіліксіз ғой? Жоғарыда айткан социолог Марк Грановеттер 1974 жылы өзінің «Жұмысқа тұру» (Getting a Job) деген кіта- бын жазу үшін сауалнама жүргізеді. Нәтиже қандай дей- сіз? Сұралғандардың 56 пайызы жұмысты таныстары арқылы тапқан, 18,8 пайызы хабарландыру арқылы, 20 пайызы жұмыс берушілерге тікелей шыққан. Жұмысты таныстар арқылы тапқандардың 16,7 пайызы бұл таны- сымен жиі» (жақсы дос ретінде) кездесіп тұратынын ай- тыпты. 55,6 пайызы «ара-тұра» және 28 пайызы өте сирек керісіп тұрады екен. Демек, адамдар көбінде жұмысқа жақын достары емес, қатардағы таныстары арқылы ор- наласады екен. Ойланып көрсең, бұл заңды да. Стамбұлда «Starbucks»-тың директоры маған шоколад бизнесін бастайтын кезде көп көмектесті. Ылғи ұшаққа мінгенде жанымда отырған көршіммен сөйлесуге тыры- самын. Және шындығына келгенде, сондай таныстықтар- дың өте үлкен жобалар мен жақын достыққа ұласқан кезі өте көп. Немесе таксиге отырғанда да сондай. Таксис- тердің бәрі жақсы адамдар болып кездеседі. Саған елдегі жаңалықтарды, халықтың жағдайын, жақсы мейрамхана- ларды, дұрыс қонақ үйлерді көрсетіп беретін де солар. «Rumi»-дің – «Rumi» болып тұрғаны, біраз деңгейде па- лаушыға байланысты болса, сол палаушыны Ташкент- тен тауып берген де – таксист. Ең жақсы палаушының шәкірттері бізге жұмысқа келді.

Лондонда таксист, тіпті, Қайрат Нұртасты тыңдайтын болып шықты. Бакуге бірінші рет барғанда Uberдің парт- нері Анар үш күн бойы жанымызда жүрді. Елдің мәдени- еті мен асханасын таныстырды, жаңа мейрамханамызға жақсы мамандар табуға септесті. Саяхаттағанды жақсы көрем, бірақ жүз пайыз жоспарламаймын. Солайша жаңа адамдармен танысып, өзім ойламаған жерлерге баруға уақыт қалдырамын. Өмірдің берерін алуға дайын болсаң ғана аласың. Бұл және өзіңнің ниетіне байланысты. О бастан жақсылық күтсең, жақсылық болады. Құдай біз- ге біз күткеннен, біз қалағаннан да көп нәрсе дайындап тұрғанын өмірдің өзі көрсетіп жатыр.

Сол мүмкіндікті жіберіп алмаудың жалғыз жолы – адамдарға зейін қою. Әр кездескен адам біздің өмірлік жолдасымыз болмайды. Бірақ бұл кездескен адамды «бір күндік таныс» деп назарсыз қалдыру керек дегенді біл- дірмесе керек. Өмір бір кездестірген адаммен жолыңды тағы да түйістіреді. Сол кезде оған көңіл қойғаның қан- шалықты дұрыс болғанын түсінесің.

Егер берілген мүмкіндіктерді дұрыс пайдалансаң, сенің әр танысың керек адамға айналады. «Алты алақан теориясы» («Теория шести рукопожатий») деген тео- рияны білетін боларсың. Дүние жүзіндегі әр адам бірі- мен-бірі таныс болып шығады. Ешқашан мән бермеген әріптесің, танысың, өміріңді өзгертіп жіберетін адаммен таныстыруы мүмкін.

Бұл орайда Билл Клинтонның әдісі назар аударар- лық. Оксфордта студент кезінде ол университетті бітіріп жатқан Джефри Стэмпспен танысады. «Джеф, мұнда немен айналысасың?», – деп сұрайды. «Пемброк кол- леджінде оқимын», «Пемброк» деп жазып қояды. «Қан- дай мамандықта? Оған дейін не істедің?», – деп сұрақ үстіне сұрақ жаудырады және жауапты жазып қояды. «Неге оның бәрін жазып жатырсың?», – деп сұраған жаңа танысына болашақ президент: «Арканзастың губернато- ры болғалы жүрмін. Сондықтан өзім танысқан адамдар дың бәрі туралы ақпаратты тізіп жүрмін», – деген екен.

Жүйе деген керемет нәрсе. Өміріңнің барлық саласына қатысты болмаса да, кейбір саласына қатысты тізімдер жасап отыру аса маңызды.

Байланыстардың сапасы. Байланыстардың саны көп болғаны жақсы. Бірақ оның сапасы одан гөрі маңызды. Өкінішке қарай, бізде көп адамдар нетворкингтің күшін дұрыс бағаламайды. Тек жұмыс барысында, өзіне қажет кезде іздей бастайды. Ал Джелаледдин Румиді тыңдасақ, адаммен ол жай ғана адам болған соң да араласу керек. «Керек кезде ғана іздейді екен» деген ойдағы адам саған жақсылық жасап жарытпайды.

Сьюзан Роан айтады: «Сіздің не білетініңіз маңыз- ды емес, сіздің кімді білетініңіз де маңызды емес. Сізді кімнің білетіні маңызды». Таныс-тамыр деген қазақ ой- лап тапкан нәрсе емес. Бүкіл дүние жүзі сол жүйемен жұ- мыс істейді.

Мүмкін, басқаша атайды. Таныстықтың бекуіне септе- сетін бірнеше техника бар.

Оның біріншісі, таныстықты бекіту. Сен бір жиында жақсы адаммен таныстың делік. Нөмірлеріңді алмас- тыңдар, сосын ұмытып кеттіңдер. Келесіде, шаруа бары- сында сол адамға өтініш айтқың келсе, телефон тұтқа- сын көтере алмайсың, өйткені танысқаннан кейін жа- йына қалдырдың. Кейт Феррацци жоғарыдағы кіта- бында танысқан адамға ертесіне хабарласып, өзің тура- лы есіне салу жайында айтады. Қандай да бір сұрақ қоюға болады немесе қызықты ақпаратпен бөліс, жай ғана халін сұра. Әйтеуір, өзің туралы ақпараттың оның миында бекуіне әсер еттің.

Екіншіден, нетворкингтің алтын ережесі, таныстарды іздеп тұру. Иә, уақыт жоқ. Бәрінде бәріне уақыт жетпей- ді. Бірақ табысты адамдардың бір әдеті, ол да Трейсидің кітабында айтылып кеткен, жан-жағындағы адамдарды түгендеп отыру. Таныстардың халін сұрап тұру. Біздің менталитетте, әсіресе, үлкенге сәлем беріп тұру міндеті саналады. Ағалар өздерін іздеп тұратын інілерді жақсы көреді. Бірақ інілер де өзін іздеген ағаларды жаман көр- мейтінін ұмытпайық. Үлкенге де, кішіге де өзің хабарла- сып отыратын адам болсаң, адамдардың жаңалықтарын біліп отырасың және қажет кезде бір-бірімен жалғап, әлеуметтік байланыстардың орталығында боласың. Өзіңе қандай да бір қызмет, тауар, не ақпарат керек кезде кімге қоңырау шалсам деп те қиналмайсың.

Қандай кеңес бере алам? Күніне бес қоңырау жасауды әдетке айналдыру. Телефонындағы «Контактілер» деген бөлімшені ашта, күніне бес қоңырау жаса. Ешқандай себепсіз, ешқандай есепсіз. Ертесіне тағы да бес қоңы- рау. Солайша, таныстарыңның шеңберін арттырып қана қоймайсың, оның сапасын да арттырасың. Ал өзгелерге хабарласу, күнделікті шаруаның бөлігіне айналады. Көп адаммен байланыста болудың артықшылығын әлеуметтану ғылымы да дәлелдеген. Роберд Уолдин- гердің жиырма миллион рет қаралған «Жақсы өмір сүру үшін не керек?» (What makes a good life? Lessons from the longest study on happiness) деген дәрісі бар. Сонда әлеуметтанушы ғажайып қорытындыға келеді. Бірақ алдымен ол әңгімелейтін зерттеудің өзі туралы. Америка ғалымдары 75 жыл бойы 724 адамның өмірін бақылаған екен. Бала күндерінен жыл сайын олардың жұмысы, денсаулығы, тұрмысы, отбасы, т.б. жайында ақпар тіркеп отырады. Кедейлеу және ауқаттырақ аудандардан шыққан 724 адамның ішінде бірнеше президент, Нобель сыйлығының иегері, бизнесмен, Голливуд жұлдызы және басқа да түрлі адамдар бар екен. Бұл адамзат тарихындағы ең үлкен және ұзақ әлеуметтік зерттеу десе де орынды. Сонда олардың жасаған қорытындысы, адамды бақытты қылатын ақша емес екен. Атақ та емес екен. Билік те емес екен. Адамды бақытты қылатын – адамдармен қарым-қатынас сапасы. Әлеуметтік өмірі неғұрлым оңды болса, сол адамның денсаулығы мықты келеді және ұзақ жасайды екен. Ал жалғыздықтан жапа шегетін адамдар ауруға да бейім келіп, дүниеден ертерек өтеді екен. Ал, осыдан кейін коммуникацияның қажеттілігін қалай жоққа шығарасың?

Жалпы, бәрін білемін деп санайтын адамдардан қорқақтаймын. Әсіресе бұл пікірім, білімді жеткізуші адамдарға қатысты. Маған дүниеде ешқандай жеңіске жетпеген адамдардын ақылын тындаған ауыр. Бірде-бір компанияны аяғынан тұрғызбаған, бірде-бір жобаны іске асырмаған, бірде-бір жеңіске жетпеген. Әрине, мұндай қатынас теріс болып көрінуі мүмкін. Алайда менің философиям – тұрақты түрде өсу, өзгеру, оқу, үйрену. Бірақ қайдан, кімнен үйренесің? Өзіңнен артық, өзіңнен білімді, өзіңнен гөрі елеулі жеңіске жеткен адамдардан үйрену керек.

Кейт Феррацци⁴⁰ «Никогда не ешьте и одиночку и другие правила нетворкийга» деген кітабында керек байланыстар мақсатқа жетелейтін ең жақын жол екенін айтады. Яғни, мақсат қойғанда, оған жетуге көмекте- сетін адамдардың тізімі бірге жүреді. Бірақ бұл, сен іс бастайтын кезде, не жұмыс іздегенде ғана адамдарды із- деуің керек деген сөз емес. Керек адамдарды күн сайын іздейсің.

Бір жылдары бастаған ісімде берске жоктай күйде жүрдім. Жұмыс бар, ақша да бар сияқты. Бірақ бірдене жетіспейді. Қанатымды кеңге жая алмаймын. Бір күні ұйықтап жатсам, әкем оятады. «Тұршы, Қуаныш, теледи- дарға қарашы, Бауыржан Оспанов сөйлеп жатыр», – дей- ді. Бұл, «ЖерСу» корпорациясының президенті, белгілі кәсіпкер Бауыржан Оспановтың теледидардан түспей, медиатұлға болып тұрған кезі. «Жастарға, көмектесем, талантты жастармен жұмыс істегім келеді» – деп сұхбат беріп жатыр екен. Әкемнің көмектескісі келгені ғой. Егер сол сәтте Оспановқа шығатын мүмкіндігім болса, міндет- ті түрде оның алдына барар едім. ___________

Қол астымда жұмыс істейтін алты жүз адамның бар- лығына да сіз деп сөйлеймін. Үлкені болсын, кішісі бол- сын, бұл – этикет. Себебі, қызметкерлерімді сыйлаймын. Соншама кітап жазып, бір кішкентай «Сізге» тоқталға- ның не деп ойлауың мүмкін. Бірақ, тағы да қайталаймын, өмірімізде осындай қарапайым және кішігірім детальдар шын мәнісінде үлкен рөл атқарады.

Бірде маған бір адам «сен» дей берді. Шыдамай кетіп, «Сіз» деп сөйлегеніңіз жөн болар» десем, «Ағылшын тілінде «сен» мен «сіздің» айырмашылығы жоқ», – дейді. Айналайын-ау, біз Қазақстанда тұрамыз, қазақша сөйле- семіз ғой. Ал мұнда «Сіз» бен «сен» – екі бөлек дүниелер.

ТАЙМ-МЕНЕДЖМЕНТТІҢ

ҚАЗАҚША НҰСҚАСЫ ЖӘНЕ

ЭНЕРГИЯНЫ БАСҚАРУ

«Уақыт – ақша» деген сөзді бәріміз естігенбіз. Бас- қаша айтқанда, әр секундтың ақша эквивалентінде санауға болатын бағасы (opportunity cost) бар. Сон- дықтан адамдар осы уақытты эффективті басқаруға тырыса бастады.

Уақытты басқару, былайша айтқанда тайм-менедж- мент деген – қазіргі заманғы ең трендті тақырыптардың бірі. Бірақ парадоксты қара, уақыт ешкімге де бағынбай- ды. Уақыт біз келгенге дейін болған, біз кеткеннен кейін де болады. Уақыт біздің алақанымызда емес, біз уақыт- тың алақанында өмір сүреміз. Яғни уақытты басқару деген – нонсенс. Мысалы, машинаны басқара аласың. Тоқтату үшін тежегішті бассаң, ол тоқтайды. Газды бас- саң, жүреді. Уақыт ондай емес қой. Сондықтан тайм-ме- неджмент – уақытты басқару деген ұғым түбегейлі қате. Колледжде оқыған кезімде, мықты ұстазым болды. Оның пікірін бағалайтындар көп еді. Сондықтан кеңес сұрап көп адам келетін. Оның ішінде эффективті тайм-ме- неджментке қатысты. Неге екенін, тайм-менеджмент десе бәрімізге алдымен «ұйқыны қысқарту керек» деген ой келетін. Бірақ оның бізді таңғалдырғаны әлі есімде. Сонда айтқаны: «Аз ұйықтауға тырысып керегі жоқ, ояу жүрген кезінде өнімді болуға тырысу керек», – деді. Де- мек, «ұйқыны ойлама, ояу жүргенде қатырып ал». Мысалы, ораза кезін, Рамазан айын алшы. Түстің кезінде бірден үш сағатқа байып кетесің.

Сонымен, бәріне үлгеріп, нәтижелі болудың құпия- сы неде? Өзімізді басқару туралы айтқанда, біз өзіміздің энергиямызды меңзесек керек. Белгілі бір уақыт көлемін- де бір істі орындауға жұмсайтын энергиямыз. Басқаша айтақнда, ақша деген уақыт емес, ақша деген энергия. Сенде энергия бар. Менде де бар. Бәрімізде өлшеулі энер- гия бар. Ұйықтасаң да, қыдырсаң да, бұлттарға қарап отырсаң да жаратасың. Жеңіске жұмсасаң да жаратасын.

Қаншалықты дұрыс пайдалансақ, соншалықты нәти- желі боламыз. Энергияң таусылып келе жатқанда оны байқап, уақытында қалпына келтіріп алу керек. Және оны ұқыпты жұмсауға тырысу, негатив, қауіп пен үрей- ге, т.б. шашыратпау жағын ойластырған жөн. Оны тандап жұмсау керек. Бұл жолда өзім түйген бірнеше ереже бар. «Жоқ» дей білу. Кейбір істерге, адамдарға, кездесу- лерге, жиындарға «жоқ» деп айта білу маңызды. Өйткені менің ойымша, жеңіс деген бір іске, жобаға не икем, дағ- дыға жұмсалған энергияның жиынтық өлшемі. Шын- дығында біз энергиямызды дұрыс жұмсаудағы ептілі- гмізді ақшаға айналдырамыз.

Федор Овчинниковтың энергияны үнемдеу туралы айтқаны есімде қалыпты. Ол бизнесінің бір кезеңінде венчурлық қорлардан инвестиция тартумен айналыса- ды. Бұл, әрине, ұзаққа созылған, қиындығы көп шаруа еді. Ақырында, келісімшарт алдына келгенде, оған қол қоюдан бас тартады. Кәсіби инвесторлар – Blue Wire Capital мен «Спутник» тобымен жұмыс істегісі келмей қалады. Оның орнына ашық нарықтағы шағын жекемен- шік инвесторлардан көмек сұрайды. Неге? «Жылдар өте өзімді тыңдау керегін түсіндім, – дейді ол. – Бір кездерде шешімді ақылмен қабылдау керек, бір кездерде жүрекпен. Өйткені жүрек деген – мотивация. Ал мотивациясыз биз- нес болмайды. Мотивациясыз жақсы нәтижеге жету мүм- нін емес. Ақшаның өзі ештеңе емес. Әлемді энтузиазм билейді. Мен формальды бизнес-жоспарлар құрастырып, өзімді алдап, мағынасыз тірлікке уақыт жоғалтқым кел- мейтінін түсіндім. Бұл менің энергиямды соратын еді. Ал сен айтарлықтай бірдеңе жасағың келгенде, күшті үнемдеу керек. Үлкен спортқа қара. Бірінші болу үшін әр қимыл маңызды. Рационалды, нәтижеге жұмыс істейтін кәсіпкермін. Мақсатыма жету үшін өзіме ұнамайтын нәр- селерді істеуге, тіпті жақсы көріп кетуге көндіретінмін. Алайда қазір түсіндім. Менің бизнесім үшін бұл деңгей- де басқа, жақсырақ шешім бар».

Приоритет қоя білу. Брайан Трейси «Оставьте брезг- ливость, съешьте лягушку!» деген кітабында эффективті жұмыс істеудің заңдылығын бүге-шігесіне дейін баян- дады. Кітаптың сығындысы мынау: ұсақ-түйекке алдан- ба, ең қиыны, ең қорқыныштысы болса да, ең маңызды істі бірінші бітір. Ол ең күрделі, ұнамсыз болуы мүмкін, бірақ егер оған бірінші кіріспесең, ешқашан кіріспейсің. «Құрбақаны» желкесінен алмасаң, күнделікті күйбеңге алданып өмірің өтіп кетуі де ықтимал. Біздің алдымызда өте көп мақсаттар бар, істейтін жұмысымыз да көп. Бірақ приоритет деген болу керек. Қайсысы сенің болашағыңа, арғы, түпкі мақсатқа неғұрлым жақындатады? Содан баста. Ұсақ-түйекке алтын уақытты қор қылма. Маңызды Vs жедел. Стивен Кови⁴¹: «Өз әрекет- теріңізді приоритеттерге сай ұйымдастырыңыз», – дей- ді. Жедел істеуге тиіс, күттірмейтін істер болады. Және маңызды істер болады. Мәселен, бүгiн сағат бірде түскі ас ішуің керек. Бұл – жедел іс. Басқару стильдері бойын- ша бір конференция күтіп тұр. Конференцияда сөйлейтін пәленше де пәленше деген адамды басқа жерде кездес- тіруің неғайбыл. Ал саған сол адаммен қалай да байла- ныс орнату керек. Қайсысы маңыздырақ?

Осы сәттегі назарыңды талап ететін нәрсенің бәрі соншалықты маңызды болмауы мүмкін. Ковидің тілімен айтқанда «табан асты нәтижеге әкелуі» шарт емес. «Же- дел» мен «маңыз» қатар тұрғанда, екіншісін таңда. Бірақ дегеніне жеткізетін шаруалар көбірек энергияны талап ____________

етеді. Оларды қолға алу үшін бастамашыл, проактив болу керек. Тасбақаның сауытынан шығу керек. Маңызды істер кейде жедел болмауы мүмкін, бірақ бұл олардың маңыздылығын жоймайды. Мысалы, өмір- лік миссияны анықтау, ұзақ мерзімді жоспар құру, адамдармен қарым-қатынасымызды түзеу... Бұл жедел болып көрінбегендіктен, көп адамдар олар туралы ұмы- тып кетеді де, соның зардабын тартады.

Құрбандыққа дайын болу. Әрине, баланс ұстағанға не жетсін! Жеке өмірің мен карьеранды, той-думан мен интеллектуалдық жетілуіңді, т.с.с. қатар алып жүруге ты- рысу керек. Өйткені бәрі маңызды. Құрбыларыңмен кофе ішу, достарыңмен көңіл көтеру – ол да маңызды. Өйткені адам бақытының 85 пайызы оның өзгелермен қарым-қа- тынасының сапасына байланысты. Достық та адам үшін маңызды. Достықты сақтап тұру үшін де күш керек, уақыт керек, жауапкершілік керек.

Бірақ маңызды нәрсе мен ең маңызды нәрсенің ара- сында да айырмашылық бар. Егер сенің өмірлік мис- сияңа жетелейтін жол мен достарыңмен кездесу тұрса, біріншісін таңдаған орынды. Приоритет болуы керек, приоритеттің шекарасынан шығатын нәрселердің бәрі- не сыпайы, батыл түрде, жымиып тұрып «жоқ» деп айта білу керек.

Мысалы, Мұхтар Мағауин – жазушы. Ол өзінің өмір- лік миссиясын қазақ халқына қызмет ету деп санайды. Ол осы жолда белгілі құрбандықтарға да әзір. Ол өзі жа- затындай, тойларға бармайды, құда-жекжат «бір шәугім шайға» келгенде кабинетінен шықпай жұмыс істейді, ба- лаларды шулатқызбайды... Қазақ үшін бұл қаншалықты қиын болуы мүмкін? «Бір түрлі» дейтін шығарсыз? Ал осының бәрі болмағанда, біз «Аласапарынды» білмес едік, «Шақан Шері» мен «Сары қазақты», «Шыңғыс хан- ды» сүйсіне оқымас едік. Бүкіл халықтың ұлттық таны- мын кеңейтіп, ұлттық мақтанышын оятатын шығармалар

маңызды ма, жазушының құдағиының көңілі маңызды ма? Айналасының бәрі біледі, ол – ерекше адам. Және оның ережелерімен санасады. Өзінің уақытын, өзгенің уақытын бағалайтын қоғам, осындай адамдар көп болған- да қалыптасады.

Бірақ Мағауин ғана емес, сен де ерекше адамсың. Мейлі, сенде ондай жазушылық талант жоқ. Бірақ сенде басқа қабілет бар ғой. Сенің де өмірлік миссияң бар. Неге ол өзгелердің жай ғана бос уақытын өткізу үшін құрбан болып кетуі керек?

Уақыттың бағасын білу. Батыстың адамы мен қа- зақстандықтардың ең үлкен айырмашылығы, уақытқа деген ұстанымы. Батыста ең кәрі кемпір мен селкілде- ген шалдың да уақыты кестеленген. Бізде бәрі тұман- ды. Уақытты резеңке сияқты көреді. Жиналыстар жар- ты сағат кеш басталады. Той туралы айтпай-ақ қояйын. Бірақ өмірдің біреу екенін ескерсек, әр минут маңызды. Аудиокітаптар, аудиодәрістер тыңдайтынмын. Әрине, музыка тыңдауға болады, бірақ алдыңғылардың пайда- сы көбірек. Интернеттегі ұсақ статустарды оқымаймын, кітап оқимын. Өйткені маңызы жоғарырақ.

Уақыттың бағасын білу үшін, пунктуалды болуды үй- рен. Үнемі кешігіп жүретін адам, жалпы, өмірінде де бір- деңеден құр қалып келе жатқаны анық. Өйткені бұл әдет өзгелердің де, өзінің де уақытын (=өмірін) бағаламайтын адамдардың дерті. Ал ерте жүрсең қандай жақсы. Кез- десуге, жиынға әдеттегіден бес, он минут ерте барсаң, дайындыққа, атмосфераға үйренуге мүмкіндік болады. Тренингтерге, маңызды кездесулерге ертерек баруға ты- рысамын. Өйткені кешіккен адамда, сыртқа білдірмесе де, «кешігіп келдім ғой, ыңғайсыздау болды ғой» деген қобалжу болады. Ол өз кезегінде концентрацияға кедергі болады. Уақыт туралы түсінігің дұрыс болғанда ғана, сен уакыт кеңістігіндегі өзіңді басқара аласың. Бізге керегі де осы емес пе?

• 
  «Человек, который изменил все» фильмі.
  
• 
  «Миллиарды» сериалы.
  
• 
  Игорь Манн, «Номер 1. Как стать лучшим в том, что ты делаешь».
  
• 
  Петр Людвиг. «Победи прокастинацию! Как пере стать откладывать дела на завтра».
  
• 
  Хэл Элорд. «Магия утра. Как первый час дня опреде ляет ваш успех».
  
• 
  Андрэ Моруа. «Открытое письмо молодому человеку о науке жить».
  
• 
  Мейсон Карри. «Режим гения. Распорядок дня вели- ких людей».