Єлiби шапауов
жүктеу/скачать 3,74 Mb.
|
| ЕКІНШІ ТАРАУ
КОМЕДИЯДАҒЫ ТАРТЫС ЖӘНЕ МІНЕЗ Драмалыќ шыѓарма негізінен: трагедиялыќ, драмалыќ, комедиялыќ болып іштей жіктелгенімен, олардыњ єрќайсысыныњ бойынан бірініњ табиѓаты танылып жатады. Айталыќ, комедияѓа ќоятын талапты драма, трагедияѓа ќоюѓа болмайды, оныњ жанрлыќ табиѓатына сєйкес µзіндік ерекшелік, белгілері бар. Ал, драмада трагедия, комедияныњ элементтері ж‰ретін болса, керісінше шыѓармаѓа µњ беріп, ажарлап т±рады. Комедия - ќоѓамдаѓы келењсiз, адам µмiрiндегi кереѓар, жаѓымсыз єрекеттердi кµрсету, сынау ‰шiн жєне келешек ±рпаќты осы ќылыќтардан сабаќ ала отырып саќтау ‰шiн к‰лкiлi, єрi адамзатќа салмаќ салар жанр. Комедия - бiрнеше тәсiлмен дамитыны белгiлi. Комедиялық шығарманың әр элементi күлкi тудыратындай болуы шарт. Нағыз комедия кейiпкерлерiнiң барлық табиғатына күлесiз. Ғұлама А.Байтұрсынұлы: «Тартыс сөз қу тілді болса, қулықты деп аталады; қисыны қызық болса, күлдіргі тартыс деп аталады» [76, 448],-десе, В.Сахновский-Панкеев: ”Комедия–бақытты жанр. Комедияны барлығы да ұнатады. Оның шын серігі-күлкі!” [77, 224],- деп, Н.Н.Киселев: “Комедия – это не просто пьеса, содержащая элементы смешного, это драматическое пройзведение, в котором комическое выступает доминирующим эстетическим качеством, когда и содержание конфликта, и способ его воплощения, и образы главных героеев комичны [78, 9]. Комедияның жалпы табиғатына байланысты әлем, батыс және орыс ғалымдарының зерттеу еңбектерi бар [79]. Ал, қазақ ұлттық драматургиясында комедия алғашқы кезеңде М.Әуезовтың, Б.Майлиннiң Ж.Шаниннiң күлкi жанрына арналған шығармаларында көрiнiс болды. Cовет заманында қазақ комедиясы шектеулi қалыпта дами түстi. Қазақ комедиясын арнайы қарастырған С.Ордалиевтiң “Сөз зергерi” [1970], “Қазақ драматургиясының очеркi” [1964], Р.Рүстембекованың “Бейiмбет Майлиннiң драматургиясы” [1969], “Қазақ совет комедиясы” [1970], Р.Нұрғалидің «Айдын» [1985], «Драма өнері» [2001], Ж.Әбілевтің «Қазақ комедиясы» [2000] атты монографиялары дүниеге келдi. Ә.Тәжiбаев докторлық диссертациясында” [80] қазақ комедиясының алғашқы нұсқаларын, ауыз әдебиетiмен байланысын атап өтсе, Р.Нұрғалиев докторлық диссертациясында [81] комедия жанрына арнайы тоқталып, сараптап: сатиралық комедия және лирикалық комедия деп ұлттық ерекшелiк ыңғайына лайықтап, қорытындыға келсе, Ж.Әбiлов кандидаттық диссертациясында комедиядағы ұлттық ой-сана мен мәңгүрттiк проблемасын, ал докторлық диссертациясында [82] қазақ комедия жанрында комедияның халықтық, фольклорлық жағына баса назар аударған. Комедия жанрының шарттарына жауап бере алатын алғашқы қазақ комедиографтары: Б.Майлин, Ж.Шаниндер ертеректе ел арасына тараған әзiлге, қулық, күлкiге бөленген әңгiмелердiң желiсiн алып, өңдеп, жандандырып, тамаша сахналық туындылар тудыра бiлдi. Авторлары ауыл арасында жүрiп, кейiпкерлерi де елмен қоян-қолтық араласа отырып, өз шығармаларын қойғанда, бұндай өнердi дала, қыр қазағы көре қоймағандықтан, әрi өздерi таңның атысы, күннiң батысы сауықшыл қазақ ауылдары жаппай тамашалап, әрі демеп отырған. Шетелдiң ғылыми еңбектерiнде комедия жанрының бiрнеше атауы айтылып, қарастырылады. Орыс әдебиеттанушы ғалымдарының өзiнде комедия жанрының сан түрлерi бар. Мысалы; С.Наровчатов шартты түрде:“сатирические, лирические, иронические, сентиментальные, романтические” [83, 248],- деп бөледi. Р.Нұрғалиев: ”Шығармада комедиялық мазмұн, комедиялық характерлер, типтер, персонаждар, комедиялық тартыстар, комедиялық жағдайлар, комедиялық көркемдiк құралдар түгел сай келгенде, туынды нағыз комедия болмақ: Көп жағдайда комедиялық сюжет шындық пен қиял, мақсат пен iс, сөз бен әрекет арасындағы алшақтықтан туатын неше түрлi ситуациялардан жасалады. Ал, бүкiл оқиғаның қозғаушы күшi – комедиялық мiнез иесiнiң iс-әрекетi, оның қолдан келмес шаруаға ұмтылуы, яки күнi өткен, ендi қажетсiз, құнсыз мақсатты қууы, болмаса өз бойында жоқ, табиғатына жараспас қылықтармен көрiнуi” [84, 185],-дейдi ғалым. Табиғатымызға, шығарма құрылысына сәйкес комедия жанрының екi түрiн атайды: 1) сатиралық комедия және 2) лирикалық комедия. Жанрдың тууын, қалыптасуын, нығаюы туралы Р.Рүстембекова: “Б.Майлин драмалық шығармаларында өзiне берiлген жалғыз құрал - диалог арқылы комизмдi бере бiлгендiгiн аңғарамыз. Ол комизм жазушының юморға шеберлiгiнен туып жатады” [85, 117], -дейдi. Б. Майлин–күлкiнiң шеберi. Б.Майлин комедиялары бiр актiлi және көп актiлi болып екiге бөлiнедi. Комедия – Б.Майлин шығармашылығының басым бөлiгi. Себебi, автор ғасыр басындағы тұрмысы төмен, қараңғылығы басым қазақ ауылдарындағы, елдiң жаппай сауаттану кезiндегi күлкiлi элементтердiң негiзiнде болашақ шығармасына өмiрлiк басты желi ете алған. Әсiресе, қулығы басым молдасымақтардың айласы немесе “сауаттылықты жою” кезiндегi мұғалiм алдына әйелдерiн бергiсi келмейтiн ауылдың аңқау еркектерiнiң қылықтары, бозбала мен бойжеткендер арасындағы күлкiлi эпизодтар т.б. iс-әрекеттерден тамаша сахналық туынды шығара бiлген. Бiр ескерерлiк Б.Майлиннiң алдында қазақ драматургиясы тарихында үлгi аларлық дәл сондай деген сахналық өнердiң болмағанына қарамай, туа бiткен талантына сүйенiп,классикалық дүниелердi мұраға қалдырды. Октябрь революциясына дейiн өз алдына кiтап болып басылған К.Тоғысовтың “Надандық құрбаны” (1915) атты пьесалар жинағынан басқа кiтап болмады. “Комедия - күлкiге не сынға құрылатыны белгiлi. Сталин дәуiрiнде комедия тiптi болмайтын. Тырнақ астынан кiр iздейтiн “сыншылар” комедиядан саяси астар тауып, авторына айып тағуға даяр болатын. Алпысыншы жылдардың басында комедия жанры сахнаға қайта шыға бастады. Бiрақ жазушылар қоғамның негiзгi сырқаттарын әжуалауға бармады, қауiп тудырмайтын жеңiл күлкi iздедi. Алпысыншы жылдарда сахнада көрiне бастаған комедия бұдан кейiнгi дәуiрде де бiраз iлгерiледi. Драманың бұл саласының өрiстеуiне Қ.Мұқаметжанов, С.Адамбеков, Т.Ахтанов, С.Жүнiсов сынды қаламгерлер лайықты үлес қосты [86, 212] , –деген. С. Жүнiсов комедия жанрына арнап үш драмалық туындысын арнаған. “Қысылғаннан қыз болдық” атты музыкалық комедиясының басталу жүйесi, үлгiсi Б.Майлиннiң “Ыбыраймыз, Ыбыраймын” (1928ж) атты диалогке құрылған шағын өлеңiмен сарындас, жүйелес, тiптi салыстыра қарасақ басқы жолдарына шейiн сол үлгiге салған. Бұдан пьеса авторы С.Жүнiсовтiң қазақтың бiр туар ұлы, ақын, драматургы, әңгiменiң алдына жан салмас шеберi Б.Майлиннiң талантынан сабақ алғаны, шығармашылық өнерiн жалғастырғанын көремiз. Б.Майлин “Ыбыраймыз, Ыбыраймын” атты өлеңiн “кеше”, “бүгiн”- деп екi кезең, екi заман ағымына құрса, С.Жүнiсов “Қысылғаннан қыз болдық” комедиясының авансценасындағы шағын прологын осы шақ формасына, яғни Б.Майлинше “бүгiн” атты заман ағымына келтiрген. Шығармалардан мысалдар келтiремiз. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 3,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|