Єлiби шапауов
жүктеу/скачать 3,74 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Кроссворд және әзiл маскарад» комедиясы кейiпкерлерi характерларын бiр-бiрiне ашқызуы–ерекше құбылыстардың бiрi.
- РЕЗЮМЕ
| ҚОРЫТЫНДЫ
“Драмадағы дәстүр” атты зерттеу еңбекте М.Әуезов, Б.Майлин, Ғ.Мүсiрепов, Ә.Тәжiбаев, Ә.Әбiшев, Т.Ахтанов, Қ.Мұқаметжанов сияқты белгiлi драмашыларымыздың шығармашылығын монографиялық тұрғыдан қарастырған зерттеулердiң [126] дәстүрлі жалғасы екенiн дәлелдеу барысында бiрнеше мiндеттердi шешудi нысанамызға алдық. 1970-90 жылдардағы қазақ ұлттық драматургия жанрындағы дәстүр жалғастығын белгілі драмашылар Д.Исабековтың, Ә.Кекілбайдың драмаларымен салыстырыла, Сәкен Жүнісовтің шығармашылығы негізінде атап айтқанда: төл драмалық шығармаларына ғылыми тұрғыдан баға беру; образ жасау, тартыс тудыру, характер сомдаудағы шеберлiктерiн саралау; жазушы-драматургтің арнайы жинақтарына енбей мерзiмдi баспасөз беттерiнде ғана жарық көрген пьесаларын алғаш рет ғылыми тұрғыдан саралау; тарихи шындық пен көркем шындық, заман шындығы мәселесiн айқындау; дәстүр жалғасын, қазақ балалар драматургиясына, кинодраматургия саласына қосқан үлесiн анықтау болды. Екiншiден, инсценировкалаған шығармалар салмағын, яғни бiр жанрдан екiншi жанрға (эпостан драмаға) өту кезiндегi көркемдiк шартты қалай жүзеге асырғанын айқындау; бейнелеу, көркемдеу құралдары арқылы драматургтiң стилiн ажырату; С.Жүнiсов драмашылық өнерiн 1960 жылдардың соңы мен 2000 жыл аралығындағы қазақ ұлттық драматургиясының даму, толысу, көркемдiк жетiстiктерi мен кемшiлiктерi аясында байыптау мәселелерi болатын. Аталған мақсатпен бiрiншi тарау “Драмадағы тартыс және драмадағы мінез табиғаты”, - деп алынды. Сахналық туындыда қаһармандары өмiр сүрiп отырған қоғамның тынысы, ортаның жай-жапсары, заманының ағысы, кейiпкерлерiнiң атқаратын iс-әрекетi–барлығы осы жағдайға байланысты дамиды. Тартыс пен мінез–драмалық шығарманың негiзгi. Кез-келген драмалық шығармада тартыс пен характердің қызметі баяу болса, ол–табиғаты толық сахналық шығарма емес. Прозалық, я поэзиялық шығармадан ажыратып тұратын басты белгi – тартыс /М. Әуезов/. Драмадағы тартыс-қарама-қарсы ниеттегi қаһармандар бойындағы iшкi және сыртқы әрекеттерiмен тығыз байланысты. С.Жүнiсовтің пьеса-инсценировкалары мен төл драмалық шығармаларында тартыс пен характердiң атқаратын қызметi жоғары екенi мысалдар келтiре, салыстырыла отырып дәлелдендi. Драмалық шығармаларындағы қаһармандары араларындағы тартыс ширақ, мiнездерi шебер сомдалғанына көз жеткiздiк. Жүнiсов характерлары шығарма композициясындағы әрекеттерiне байланысты. Бiрде автор характерларын басына тау құлағандай қиындықта шыңдаса [Ажар, Сәуле, Бақыт], бiрде көзге түскен сәттен бастап характерiн танытып үлгередi [Баттал, Құмар, Орынбасар Амирович], ендi бiрде шығармасының соңына таман өзiндiк мiнезiн [Мұрат] бiрақ көрсетедi. Сәкен Жүнiсов сомдаған характерлар - әрекет үстiнде қарапайым да, адуын да, кiшiпейiл де, момын да, өжет, қайсар да бола алады. “Жаралы гүлдердегi» Баттал характерi пьеса басталғанынан соңына шейiн өзгермей, әлсiремей сол бiр беткейде сақтаса, «Қызым, саған айтам …» пьесасында ерлi-зайыпты Мұрат пен Разияның характерларын бiр-бiрiне қарама-қайшы әрекетте көрсетедi. Отбасы иесi Мұраттың бойына үнемi кеңпейiлдiк, адамияттық, жуас мiнез дарытса, ал Разия табиғатына керiсiнше жалған сұлулық пен жеңiлтектiк мiнездi сыйлаған. Шүйкетай характерiн–екi жоспарда да жолы болғыш жан есебiнде сомдайды. «Кроссворд және әзiл маскарад» комедиясы кейiпкерлерi характерларын бiр-бiрiне ашқызуы–ерекше құбылыстардың бiрi.Сонымен қатар драматург С. Жүнiсов кейiпкерiн шығарма барысында бiр-екi жерде ғана сирек көрсетiп те характерларын бере алады. «Қызым, саған айтамындағы» қарапайым әкелi-балалы Жәкуда мен Шарипа монологтары - өз байламдарын айта алатын адал жандар екенiнен хабар бередi. Сол iшкi ой-толғақтары - олардың мiнездерiн ашады. «Жаралы гүлдер» пьесасы 1941–1945 ж.ж аралығындағы соғыс кезiндегi тұрмыстың ауыртпашылығын тартқан жасөспiрiмдердiң қилы тұрмысынан сол уақыттың жалпы тынысын, тiршiлiгiн беретiн драмалық туынды болып шыққан. «Жаралы гүлдер» пьесасындағы кейбiр кейiпкерлерi есейген шағындағы көрiнiстерiн «Әр үйдiң еркесi» атты драмасында да жалғасын тауып, қаһармандары жаңа қырларымен танылады. «Абылай хан» киносценарийi - қазақтың айбынды ханы туралы кино тарихымызда алғашқы туынды. С.Жүнiсов сценарийдi режиссер қызметiне ыңғайлап, оқиғасын Абылай хан төңiрегiне жинақтап, композициясы, көркемдiк шарттары кино жанры табиғатына толық жауап бере алатынын драмалық шығарма. Абылай хан тақырыбына соңғы жылдары жазылған Ә.Әбiшевтiң «Абылай хан» атты драмалық дастаны, М.Байсеркенiң «Абылайдың ақырғы күндерi» тарихи драмасы, С.Жүнiсовтің «Абылай хан» атты киносценарийi және т.б. бар. Бiз С.Жүнiсовтің киносценарийiн Ә.Әбiшевтің драмалық дастанындағы Абылаймен және қос туындыдағы заман шындығын, көркемдiк жетiстiктерi мен кемшiлiктерi, образдары, жанрлық ерекшелiктерi жайында сөз еттiк, текстологиялық салыстыру жұмыстарын жүргiздiк. “Кемеңгерлер мен көлеңкелер”- кеше ғана дүниеден өткен ұлы адамдар: Мұхтар, Сәбит, Ғабиттердiң өмiрлерiне арналған алғашқы драмалық шығарма. Қазақтың маңдай алды ұлдарының араларындағы пендешiлiкке барысқан тұстарын көркемдiкпен шебер танытады. Өмiрде болған тұлғалы бейнелер болғандықтан, кез-келген драмашы бара бермейтiн тақырыпты драматург Сәкен Жүнiсов көркемдiк шеберлiгiмен көтерiп, жоғары алып шыққанына көз жеткiздiк. Автор қызғаныштан адамдар арасына ши ала жүгiретiндердiң “келбетiн” орынды бере алған. Сығанақ бейнесi - сол топтың адамы. Пьесада тартыс пен характер-бiр кездерi пендешiлiкке барысқан, бiрақ соңында драматург С.Жүнiсов ұлылар араларындағы әрекеттердi–достар арасындағы, әдебиет үшiн болған тартыс екенiн таныта алғаны–драмашылық шеберлiгiн байқатады. Сәкен Жүнiсовтің драмалық шығармалары тақырып жағынан да, идея жағынан да, бейне жасау, тартыс тудыру, мiнез сомдау тұрғысынан да назар аударарлық терең мағыналы. Үшінші тарау – “Драмадағы көркемдік шешім” ,- деп аталады. Әр жанрдың өзiндiк талабы болатыны сияқты, драмалық шығармалардың көркемдiк, тiлдiк табиғатын таныту - басқа жанрлардағы талаптан күрделiрек, жүйесi өзгеше. Сәкен Жүнiсов драматургиясының көркемдiк, тiлдiк ерекшелiгiн екi бағытта қарастырдық. Бiрiншiден С.Жүнiсов инсценировкалаған шығармалар текстологиялық жағынан салыстырылды, эпосты драмаға айналдыру жолындағы шеберлiгi, белгiлi шығармаларды инсценировкалау процесiне әкелген көркемдiк жетiстiктерi сөз болды. Екiншiден, төл және инсценировкаланған пьесаларындағы көркемдегiш, бейнелегiш тiлдiк амалдар: диалог, монолог, ырғақ, ақ өлең, троптың түрлерi т.б. арқылы драмалық шығармаларының салмағы анықталды. Жазушы-драматург Сәкен Нұрмақұлы шығармашылық лабораториясындағы басты ерекшелiктердiң бiрi–қазақ прозасының классикалық шығармалары мен төл прозалық туындыларының драмалық шығармаға айналуы. Мысалы: Мәтiндiк салыстырулардың қорытындысынан С.Жүнiсовтің “Ажар мен ажал” драмасында М.Әуезовтің “Қорғансыздың күнi”, Ғ.Мүсiреповтің “Ашынған ана” әңгiмелерiнiң, Б.Майлиннiң “Раушан–коммунист” повесiнен алынған кейбiр оқиғалар, идеялар, әрекеттер жатқандығы анықталды. С.Жүнiсовтің “Ажар мен ажал” пьеса-инсценировкасының тақырыптық негiзi, авторлық концепциясы-“революцияға” дейiнгi қазақ әйелдерiнiң басындағы әлеуметтiк теңсiздiк, ескi-салт сананың шырмауынын аса алмай құрбан болатын әйел затының ауыр тұрмысынан ащы сыр шертетiн алғашқы қазақ драматургтерiнiң пьесалары: К.Төгісовтің “Надандық құрбаны”, Қ.Кемеңгеровтiң “Алтын сақина”, т.б. алғашқы сахналық туындыларының аясында қалмай өзiндiк жол ұстанып, барша ана атаулы адамзат баласының намысын аяққа таптатпай, тың пiкiр ұстанады. Соңында ажалды жеңген ананың, күрескер ананың ескерткiшiн сомдайды. Ал, “Қос анар” драмасы - “тың” оқиғасының қазақ жерiне әкелген жақсы және жаман жақтары бар екенiн көрiп, кеңес дәуiрi кезiнен дабыл қағып, көркем дүниеге айналдырып, көпшiлiкке дабыл қаққан суреткер екенiнен хабар бергiзедi. Пьеса автордың “Жапандағы жалғыз үй” атты романы негiзiнде дүниеге келген. Сәкен Жүнiсов инсценировкалаған шығармалардан шыққан қорытынды: қазақтың белгiлi прозалық шығармаларына және төл прозалық шығармаларына драматургия жанрының заңдылығын, сахнаға лайық өзгерiстер енгiзген; қаһармандар қақтығысын күштi тартысқа құрған; басты бейнелерiнiң салмағын әлсiретпей, қайта әр қырынан күшейте түскен; жекелеген кейiпкерлерiне драмалық мiнез бiтiрген; актер ойынын да есiнен шығармай драма ырғағына құрған; интонация берiлген; драма монологын, диалогын қайта түзiп шыққанын байқадық. Негiзгi тақырып, өзектi желi, идея сақталғанымен, шығармалары сапалық өзгерiске ұшырайды. Тартыс дамытылып, тыңнан оқиғалық желiлер қосылады. Кейiпкерлерi прозалық шығармаларда байқалмаған жаңа қырымен көрiнедi. Қазақ драматургия жанрындағы инсценировкалаудың ерекше бiр түрiн С. Жүнiсов басқа тәсiлмен жүзеге асырады. Мысалы: қара сөзбен жазылған “Қысылғаннан қыз болдық” комедиясынан, ақ өлең түрiнде, поэзиялық сипатта “Жығылы–сүрiнiп…, өлiп -өшiп …” атты балаларға арналған қалжың комедиясына айналдырған. С.Жүнiсов драмалық шығармаларындағы көркемдегiш, бейнелегiш тiлдiк амалдарды орынымен қолдана алғанын анықтадық. Троптың түрлерi - әр жанр талабында, әр басқа қызмет атқарғанымен, драмалық шығарманың көркемдеу шарттылықтарында орны бар екенi белгiлендi. Драмалық шығармада көркемдеу амалдары: метафора, метонимия, теңеу, эллипсистiң қызметi жоғары екенiне көз жеткiздiк. Драма диалогы мен монологы–драмалық туындылардың ең негiзгi бөлшектерiнiң бiрi. Пьеса барысы басынан соңына шейiн–диалогқа құрылатыны аян. С.Жүнiсов пьесаларында диалогтың бірнеше түрiн қолданған: диалог-айтыс, диалог–тартыс, кекесiн диалог, диалог-юмор, астарлы диалог, психологиялық диалог, ұйқасқа құрылған диалог. Әр диалогтың өзiндiк табиғаты, атқарар салмағы бар. Диалог–драмалық шығармада кейiпкердiң мiнез-құлқын, табиғатын жан-жақты танытушы амал. Сонымен қатар кейiпкерлерiн [Қарасай, Райхан, Ажар, Разия, Құмар, Абылай, Сығанақ, Хайдаров, Д.Джүндiбаев, Бақыт, Баттал, т.б.] бейнесi алдыңғы буын драмашы Т.Ахтанов және замандас драматургтер Ә.Кекiлбаев, Д.Исабеков пьесаларындағы кейiпкерлерi бейнелерiмен шығармашылық тұрғыдан салыстырылып және салмақтары әлсiремей, қайта шыңдала, көркемделе түскенiн байқадық. Жазушы-драматург Сәкен Жүнiсов қай жанрға қаламын арнаса да негiзгi айтайын, көтерейiн деген идеясы, тақырыбы - қазақтың қасиеттi қара жерi мәселесi, ұрпақ қамы, ар мен ұждан алдындағы пенденiң адалдығы. Кейiпкерлерi атынан айтқызатын жамандық пен жақсылықты жасанды түрде емес, өз биiгi, өз өресi, өзiнiң табиғатынан тiл қаттырады. Жазушы-драматург айтайын деген iшкi және түпкi ойын монолог және диалогтың сан түрлерiн қолдана отырып шебер жүзеге асырған. Драматургия – кез-келген қалам иесiне жалынан сипатар, жонынан ұстатар жанр емесiн ескерсек, Сәкен Жүнiсов драмалық шығармаларында тақырып, образдар, тартыс, характер, драма монологы мен диалогын, кейiпкер сөзiн, психологиясын, драмалық жағдай тудыруда шеберлiгiн айқын танытып келе жатқан суреткер. . РЕЗЮМЕПоявившаяся в начале ХХ века, что гораздо позже чем у других народов, казахская национальная драматургия, достигшая больших высот за короткий период, имеет в своем развитии определенные особенности. Этот жанр, сформировавшийся на благодатной национальной почве, с учетом новых велений времени, не должен остаться вне поля зрения литературоведов. Сегодня казахская драматургия представляет особый жанр, который развивается во все стороны. В результате специальных исследований произведений наших ведуших драматургов было написано несколько ценных трудов. Первыми писателями казахской литературы были М.Ауезов, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, К.Кеменгеров, И.Жансугуров, С.Муканов, Г.Мусрепов и др. известно что, их прозаичные произведения в первое время получили свое заслужное место в театральных сценах в виде инсцинировок. Достойно и успешно продолжили и развили эту традицию их последователи драматурги-писатели: А.Абишев, А.Нурпеисов, Т.Ахтанов, К.Мухамеджанов, С.Жунусов, Д.Исабеков и другие. В монографии «Драмадағы дәстүр» произведения известных драматургов М.Ауэзова, Б.Майлина, Г.Мусрепов, А.Тажибаева, А.Абишева, Т.Ахтанова, К.Мухамеджанова рассматриваются с монографической точки зрения как традиционного исследования. С учетом этого мы поставили следующие задачи: 1) рассмотреть произведения С.Жунусова с научной точки зрения выбрать лучшие из образов и характеров, первыми провести анализ произведений, опубликованных в периодических изданиях, но не вошедших в сборник, выявить проблемы исторической и художественной правды в плане традиционного исследования, оценить вклад драматурга в казахской детской драматургии, кинодраматургии; 2) выявить, как осуществляется художественный замысел в инсценированных произведениях С.Жунусова во время перехода из одного жанра в другое, через художественный и изобразительные средства выявить стиль драматурга. В связи с этим первый раздел называется «Проблемы конфликта и характера в драме». Ситуация в драматическом произведении – понятие широкое и основное. Общество где живут герои, течение времени, среда, осуществляемые действия – все развивается благодаря ситуации. Конфликт и характер – главная художественная категория драматического произведения. Если в любом драматическом произведении конфликт и характер отходит на второй план, то это не может быть сценическим произведением в полной мере. Основные отличие драмы от прозы или поэзии – эта конфликт (М.Ауэзов). Конфликт в драме тесно связан с внутренними и внешними побуждениями противоречивых героев. Высокая роль конфликта и характера в пьесах-инсценировках и драматических произведениях С.Жунусова была отмечена в сравнительном анализе первых и последующих драматических произведений. В драматических произведениях С.Жунусова ведется конфликт между героями, характеры героев выделяются яркостью. Характеры, созданные С.Жунусовым, выявляются через композицию действия произведения. Иногда автор создает характеры сильные, противостоявшие всяким жизненным трудностям (Анар, Сауле, Бахыт), характеры, которые зритель, познает сразу с первых действий (Баттал, Кумар, Орынбасар Амирович), а в некоторых случаях перед нами создается характер только в конце произведения (Мурат, Шарипа, Жакуда). Созданные С.Жунусовым характеры: мягкие, взрывные, спокойные, храбрые. Если в пьесе «Жаралы гүлдер» Баттал имеет мягкий характер, то в пьесе «Қызым, саған айтам...» муж и жена Мурат и Разия не находят общего языка так как Мурат человечен, спокоен, а Разия -женщина легкого поведения. А Шуйкетай– удачливая, ей везде и во всем везет. Особое место в исследованиях заняла казахская детская драматургия. Детские пьесы по тематике, содержанию, жанровым особенностям, художественности, конфликту героев, драматизму ничем не уступают пьесам для взрослых. В 1960-1990-е годы ряды детских казахских пьес пополнились произведениями: «Алтын сақа», «Ибрай Алтынсарин» М. Аынжанова, «Есерткен ерке» Ш.Кусаинова, «Қолқанат» Ш.Ахметова, «Алия Молдагулова» Ш.Байжанова, «Кербақай мен Кердеңбай» А.Табылдиева, «Қожа мен спорт» О.Аубакирова, «Бәсеке», «Жаралы гүлдер» С. Жунусова, «Ұл мен қыз» К.Машхур-Жусипа, «Жиханкез бала» Ж.Турлыбаева и др. Детские пьесы получили широкое развитие в послевоенные годы. На это есть историчиские причины. В 1941-1945-е годы войны дети наравне со взрослыми, вынесли на своих плечах тяготы и лишения этих лет. Среди этих детских драматургов достойное место занимает Сакен Жунусов. Пьеса С.Жунусова «Жаралы гүлдер» посвящена жизни подростков в годы Великой Отечественной войны и реалистически отражает это время. Герои этой пьесы считают, что своей стойкостью перед лишениями и трудностями приближают общую победу. Хотя у действующих лиц этой пьесы одинаковые условия жизни, у каждого свой внутренний мир и характер. Второй раздел монографии называется «Конфликт и характер в комедии». Драматические произведения делятся на трагедийные, драматические, комедийные, в каждом из них можно увидеть природу, особенности другого вида. К слову требования, предъявляемые к комедии нельзя предъявить к трагедии, так как каждый вид драматического произведения имеет свои особенности, свойственные жанровой природе. А если же в драме встречаются элементы трагедии, комедии, то это придает особенную окраску произведению. Известно, что комедия развивается несколькими путями. Обязательное условие комедийного произведения в том, что каждый его элемент должен порождать смех, вызывает смех и одежда персонажей, и их движения, и их слова, и их ответы. Исследованиям природы комедии посвящено немало работ. В казахской национальной драматургии впервые комедия как жанр проявилась в произведениях М. Ауезова, Б. Майлина, Ж. Шанина и других. В советскую эпоху в казахской литературе развитие комедии было ограничено. Первые казахские комедиографы, произведения которых отвечают всем условиям жанра комедии–это Б.Майлин, Ш.Кусаинов, М. Ауэзов, Ж.Шанин, взяв за основу канву рассказов, превратившихся в народные шутки, прибаутки, хитрости. Они преобразили эти произведения, в результате из-под их пера вышли прекрасные сценические произведения. Находясь в среде народа, находя и героев из народа, инсценируя свои произведения, они готовили представления, знакомили со сценическим искусством жителей казахских аулов. В качестве продолжателей традиций в промежутке между 1970-1990 годами в национальной драматургии можно назвать таких замечательных писателей комедийного жанра, как К.Мухамеджанов, С.Адамбеков, С.Жунусов и другие. Сакен Жунусов посвятил жанру комедии нескольких драматических произведения. Комедия «Қысылғаннан қыз болдық» - перекликается с небольшой песней Б.Майлина построенной в виде диалога –«Ыбыраймыз» (1928г.). При сравнении видно, что и главные строки имеют сходство с песней. Этот факт доказывает мысль о том, что автор пьесы С.Жунусов, славный сын казахского народа, поэт, драматург - продолжатель творчества мастера комедии Б.Майлина. И если Б.Майлин подчиняет свою песню двум этапам, двум течениям времени, говоря «вчера» и «сегодня», то С.Жунусов небольшой пролог в авансцене комедии подвёл к форме настоящего времени, использовал современный этап - «сегодня» . В небольшой песне, построенной в формате диалога, Б.Майлин (в песне «Ыбыраймыз» 1928) уместно отображает уходящее время, время баев, показывает действие в советскую эпоху, в период конфискации имущества богачей. С.Жунусов в этой комедии создает смешные ситуации не только в рамках этой темы, он поднимает и вопросы, касающиеся правды общества, времени, эпохи. Например, такие проблемы, как нехватка в то время рабочих мест, одиночество престарелых людей, отсутствие истинного сочувствия судьбе родного аула и другие общественные, социальные проблемы. Проблема, поднятая в двухактной сатирической комедии «Кроссворд или шутливый маскарад» - правда современной жизни. Ход событии в вытрезвителе, событии, происходящих в рамках этого сатирического произведения, отрожает современную действительность. С.Жунусов, открыв лицо этой повальной болезни – пьянство, показывает трагическое положение народа, кориктирует советский строй, при котором недостатки скрываются, всё восхваляется, открыто говорит о недостатков строя, раскрывает правду жизни. Комедия – один из основных видов драматического жанра. Комедийное произведение – это художественное произведение, показывающее, критикующее, предостерегающее будущие поколения от отрицательных деяний, произведение смешное и одновременно заставляющее человечество задуматься. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 3,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|