жылғы ұлт-азаттық көтеріліс

1996 ж. 18 қазанда Алматыда «1916 ж. Қазақстандағы және Орта Азиядағы Ұлт-азаттық көтеріліс:қозғаушы күштері, маңызы, сабағы.» деген әлеуметтік ғылыми конференцияда ҒА академигі М.К.Қозыбаев көптеген зерттеушілердің жасаған қорытындыларына мән беріп,салыстырды.1916 ж ауылдағы халық көтерілістері, жігіттердің патша жарлығына бүлік етуі,картельге қарсы қарулы операциялар,интелегент адамдардың көтерілуі, императордың отарлық саясатыны қарсы жұмысшылар бүліктері болды.

1916ж. 25 шілдедегі патша жарлығында «19-43 жас аралығындағы Сырдария, Ферғана, Самарқанд, Жетісу, Орал, Торғай және Каспий маңындағы қазақтар жұмысқа тартылсын» делінді. Патшалық Ресеидегі басқа да Орта Азиялық халықтар сияқты қазақтар да әскери міндеттерден босатылды. Осы патша жарлығы Қазақстанда және Орта Азиядакөтерілістің тууына себеп болды.

Жетісудағы қазақтардың Қытаиға миграциясы 1916ж. шілдеде басталып, қыркүиекке қарай қоныс аударушылар саны одан әрі дамыды.Қашғарға бағытталған қазақтаркөшу кезінде,жолда салқыннан,тамақтан зардап шегіп, малдарынан айырылып, Қытай жеріне кедейленіп барды.Жетісудағы әскери губернатор А.И.Алексеевтің дерегі бойынша, 1917 ж. Қытайға кеткен қазақтардың саны 150 мың адамды құраған.

Шамамен 300 мыңдай қазқтар мен қырғыздар орыс әскерлерінен қоғану барысында орыс-қытай шекарасынан Құлжаға,Қашғрияға қарай өтіп кеткен. Шыңжанның шет аймақтары,солтүстік Тайчен, оңтүстік Қашғар және Ақсу жерлері қазақ қашқындарының орталықтарына айналды. Алтайда-100 мың, Тарбағатайда - 60-70 мың, Іле округінде-100 мың адам болды.

Қытайлықтар өз жерлеріне өткізу үшін қазақтардан:9 қара инаход, 9 арғамак,10 мың ақшалай және 12 джамке төлем төлеткізді. Тек осы ақыны төлеген жағдайда ғана қазақтар Қытай территориясына өте алды. Шыңжан генерал-губернаторы Ян Цзэнсинь қашқындардың және шекара мәселесін терірек шешкісі келді.

1917ж. аяғында Ян Цзэнсин бастауымен 160 мың қазақ Қазақстанға қайтарылды, губернатордың арқасында Шыңжандағы қашқын қазақтар 1918ж. күзде қайтарылды.

Қазақстанда кеңес билігінің орнауы және азамт соғысы қазақ халқын өз отанын тастап елден кетуге мәжбүр етті. Қазақтар көбінесе шығыста Қытайға, оңтүстікте Өзбекстанға әрі қарай Ауғанстанға, Иранға қашқан.

Ұлы қазан социолистік революциясы басталғаннан кейін қазақтар шағын топтарымен Қытай шекарасына өте бастады. Құлжа, Тарбағатай таулары және Қара Ертіс бойына өзмалдарын айдаған.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. І-ші жартысындағы қазақ-ойрат қатынастары.
Жарты ғасыр өткеннен кейін Қытайдағы қазақ ирреденттерінің құрылуы сол тарихи негіз болып табылды. Мынаны атап өткен жөн: Оңтүстік және Оңтүстікті Шығыс Қазақстанның аудандары ХҮ ғасырдың өзінде ойраттар жағымен күресуге қарсы тұрды.

16 ғ. дерек көзі «Тарих-и Абу-л Хайр-хан» еңбегіне сүйенсек, ойраттар ХҮ ғасырда өзінің шабуылдарында тұрғындарды тонаған, күйреткен, территорияны түгел жаулап ала алмаған Жетісу территориясы ойраттардың қоластында болмаған деген пікір туралы және 1450 жылы Моғолстан территориясына ойраттардың шабуылы жөнінде айтылған. 1457 жылдың көктемде ойраттар Сырдария жағалауындағы қалаларды алды.

ХҮІ ғасырда жағдай өзгереді. ХҮІ ғасырдың ІІ - жартысында Қазақстан мен Орта Азияда ойраттардың келуімен территориялық жаулап алушылар басталды. Бұл кезде Жоңғар хандығы Орталық Азияның солтүстік, батыс бөліктерінде қалыптасты.

Қазақтар мен ойраттар көшпелі мал шаруашылығымен айналысты.Сондай-ақ жас қазақ хандығының нығаюына ықпал жасаған және сыртқы саяси аренасына ықпал жасаған – қазақтар мен ойраттар арасындағы қақтығыстар себеп болды.

ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. ойраттардың бірқатар бөлігі Қазақ хандығына тәуелді болды. Қазақтар мен ойраттар арасындағы әскери қақтығыстар әсіресе Қазақ хандығының пайдасына шешілді, әсіресе Есім хан тұсында.

ХҮІІ ғасырдың ІІ-жартысында Қазақ хандығы мен Жоңғария арасындағы күрес алма-кезек сәттіліктермен жүрді. Көп кешікпей ойраттар Жетісудың шығыс бөлігінің азғана жерін жаулап алды. Бұл жоңғарлардың пайдасына шешілген жағдай еді, бұл кейбір қазақ тайпаларының негізгі бөліктерінің миграциялануына алып келді.

Шамамен 1646 жылдан 1648 жылға дейін жоңғар басшыларының Батур-Хунтайджидің өлімінен басталған феодалдық ішінара келіспеушіліктері ойраттардың ішкі саясатына кері әсер етті. Тек билікке Галдан - ханның келуімен бүкіл билікті қолына алып Оңтүстік Азиядағы, Жоңғариядағы өзінің позициясын күшейтті.

Сосын 1680 жылдың басында Қазақ хандықтарына қарсы және Орта Азияны өздеріне қосу үшін кең масштабта өзінің әскери әрекеттерін бастады.

Галдан-хан басқарған ойрат әскері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға басып кіреді. Бұл қазақтарға ауыр соққы болды. Сөйтіп олар туған жерлерін тастап кетуге мәжбүр болады.

1708 жылы ойраттар қазақ жеріне шапқыншылық жүргізді. Олар төнген қауіп үшін жүздердің басын қосып, 1710 жылы Қарақұмда бүкіл қазақ съезін шақыруға мәжбүр етті. Бұл қозғалыстар бірқатар жеңістер әкелді. 1723 жылғы оқиғалар мыңдаған адамдардың өліміне алып келді.

1715-1722 жылдары Екінші Жоңғар-Цин соғыстары Ұлы және Орта жүздердегі Қазақ ауылдарына шабуылға шықты. Бұған қазақтар дайындалмаған еді. Сондықтан да қазақтар ойраттарға төтеп бере алмай өзінің мүлкін тастап қашып кетуге мәжбүр болды. Ойрат феодалдарының басып кіруі этникалық шекараның бұзылуына әкеп соқты.

«Ұлы ашаршылық» жылдарында Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама жылдарында ойраттар Орта Азияның бірқатар қалаларын жаулады, Орта жүз бен Ұлы жүздің кейбір жерлерін толығымен ауыстырылды. Жойылып кетпес үшін қазақтар миграцияны бастап кетті.

Кіші жүздің кейбір халықтары Бұқара мен Хиуаға өтіп кетті. Орта жүз солтүстікке Тобыл өзендеріне қарай жүрді. Орта жүздің кейбір адамдары Самарқандқа, Бұқараға, Хиуаға қашты.
Мұстафа Шоқай.
Ол өзі Батыс Еуропада эммиграциялық орталық құрған көшбасшылардың бірі.Бұл 1920 жылдан бергі мәселе энтуазиасттардың, кейбір қоғамдық және ғылыми мекемелердің яғни Әлемдік қазақтар Ассоциациясы, Ғылым Министрлігінің тарих және этнология институты, Қ.Р. Ғылым Акадмиясы және Әл-Фараби атындағы қазақ мемлекеттік университеті сияқты орындардың қолдауымен қазіргі таңда қазақ тарихында өзекті болып тұрған мәселе күн өткен сайын кең қанат жайып, шешімін тауып келеді.

1997 жылы Стамбулдан Мұстафа Шоқай мен оның әйелі Марияның «Мұстафа Шоқай Мария Шоқай естеліктері» атты мемуары жарық көріп, қазақ тіліне аударылды. Мемуардан бұл адамдар туралы жақынырақ білуге болады.

Мұстафа Шоқай 1890 жылы 25 желтоқсанда Ақмешіт ауданында, қазақ аристократиясы жанұясында дүниеге келген. Ол мұсылмандық мектепте керемет білім алып, одан кейін Ташкент гимназиясында оқып, Петербургтағы заң факультетіне түскен. Сол кезеңде Петербургте қазақ халқының біртуар ұлдары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Сералы Лапин және т.б. ұзақ жылдар бойы оның достары болған. Олар сондай- ақ барлық түркі халқын біріктіру және тәуелсіз Түркістан мемлекетін құрудағы орыс отаршылдығына қарсы күресте пікірлестері болған. Ақпан революциясына дейін Мұстафа – бей Петербургта болып, онда Мемлекеттік Думада Түркістан ісі бойынша мұсылмандар фракциясының хатшысы болып қызмет атқарады.

1917 жылы қарашада Қоқанда мұсылмандардың IV Бүкілтүркістандық төтенше съезі өтіп, Түркістан Автономиясын жариялады. Мұстафа Шоқай бірінші үкімет мүшесі болып, кейін премьер – министр болып тағайындалады. 1918 жылдың басында Қоқан автономиясы құлағанда Мұстафа Шоқай эммиграцияға ұшырайды.

Ғылым докторы Тахир Шағатай Мұстафа Шоқайдың Батыс Еуропаға эммиграциясы жөнінде айтуында : «Патшалық дәуірден қалған қолында күшті гарнизоны бар орыс большевиктік ұйымы жаңа ғана құрылған Ұлттық Түркістанды жоғарыдан әскери күшпен басып тастады. Содан кейін патшалық Ресейге қарсылықпен басталған Түркістандық Түрік Ұлттық күресі енді Большевиктік Ресейге қарсы күреске ұласты».

Түркістандық ұлтшылдар осы мәселені тиянақты қарастыра отырып Мұстафаны шет елге жіберіп еркін әлемде шетелдіктердің қамқорлығында болады деп ойлады. Міне, осындай мақсатта Кавказ және Истамбул арқылы Европаға жетіп Парижге тоқтаған Мұстафа Шоқай Версаль конференциясына көңіл аударады. Қайраткерлік жолын осылай елінен тыс жерде 20 жыл бойы өткізеді.»

Өзге жерде жүріп, Мұстафа Шоқай болып жатырған әлеуметтік, қоғамдық оқиғаларға көңіл аударуды өзінің негізгі мақсаты көрді. Ол түркістан халқының жағдайы жөнінде жалынды мақалалар мен Түркістанның тарихи өткені жөнінде ғылыми жұмыстарын жариялап, дәрістер мен пресстерге қатысты. Эммиграция жылдары оның 117- ден аса мақалалары шығып, ол 1917 ж. шілдесінен 1931 ж. қыркүйегіне дейін Стамбулда «Жаңа Түркістан» журналында жарияланды. Тіпті Мұстафаның 1929- 1939 ж.ж. аралығында Берлиннен шыққан «Жас Түркістан» атты баспа органы да ашылды. Профессор А.С.Тәкенов өзінің «Кеңес билігі астындағы Түркістан» кітабының бірінші шығарылымының алғысөзінде Қазақстандағы Мұстафа Шоқайдың өміржолын зерттеуші ретінде Мұстафа-бейдің өмірінің соңына дейін тәуелсіз ұлттық мемлекеттің құрылатыны ойынан еш қайтпағанын және оның ісінің барлығы да осы мақсатқа жетуге арналғанын айтады.

Париждегі (Франция) Шығыс Тілдер және Өркениет институтының кітапханасында сақталған Мұстафа Шоқай жөнінде мұрағатта сақталған материалдар мен құжаттарға сүйенсек, үлкен тарихи қызығушылық пайда болады. 1977 жылы бұл мұрағатта жұмыс істеген оқымысты Эдвард Лаззерини онда сақталынған құжаттарды құрастырып, толық жинағын шығарған. Мұрағатта Мұстафа – бейдің орыс, француз және түрік тілдеріндегі 1919- 1940 ж.ж. жазылған мақалалары сақталынған; Міржақып Дулатов және Өмір Төреғұлов көшірмелері; Ахмед Зеки Уалиди Тоғанға қатысты көптеген корреспонденциялар мен құжаттар; біз үшін аса құнды ІІ дүние жүзілік соғыс кезеңіндегі әскери тұтқындардың тізімі, т.б. құнды мәліметтер әлі де өзінің зерттеушілерін күтеді. Берілген мұрағат құжаттарын асқан дәл зерттеусіз бұл керемет адам туралы тарихи шындықты жазу мүмкін емес.

Қазақстандық тарихнамада қайтпағандар мәселесі – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін белгілі бір себептермен Отанына қайта алмаған адамдар, іс жүзінде жарияланған жоқ. Бұның себебі нақты мәліметтердің жоқтығы. Бүгінгі таңда «Адам ата-анасыз бола алады, бірақ Отансыз бола алмайды» деген қазақ мақалы, соғыс көптеген адамдарды Отанынан, тума-туысқандарынан айырып, тағдырларын түбірімен өзгертіп, қайғы-қасірет әкеліп, өмір үшін күресте қара жұмыспен жазаланды.

Осы адамдардың тағдырында ортақ және спецификалық белгілерін табуға болады, бірақ оларды бір нәрсе біріктіреді: олар — соғыстың барлық қайғы-қасіретін көрген, әскери тұтқындарға арналған концентрациялық лагерьлерде өмірге өте қауіпті жағдайларда тірі қалған, Отанын естен шығармаған және Отанына сатқындық жасамаған әскери тұтқындар.

Қазақстандық тарихнамасында Түркістан легионы мәселесі ерекше орынға ие. Жарты ғасырдай уақыт өткеніне қарамастан бұл мәселеге көзқарас қоғамда әлі де бірыңғай емес. Аға ұрпағымыздың кейбір адамдарының легионерлерге деген жағымсыз сезімі түсінікті. Өйткені фашизм оларды «баррикаданың әр түрлі жағына» бөліп тастады, Ұлы Отан соғысы фронттарында оларды әскери қарсылас етті. Бұл әлі күнге дейін кеңес коммунистерінің аға ұрпағына тән батырлық максимализмі үшін кешірілмейді. Бұндай қатынастарды түсінуге де түсіндіруге де болады. Алайда әрбір адамның өз тағдыры барын , әсіресе соғыста ұмытпау керек, сондықтан бәріне «сатқынсың» деген айып тақпау керек, өйткені оларды тағдыр Отанынан айырып, жат жерде көп онжылдықтар бойы өмір сүрумен жазалады.

Қатарында қазіргі уақытта шетелде өмір сүріп жатқан қазақ диаспорасының кейбір өкілдері болуы мүмкін Түркістан легионы туралы тарихи шындық әлі де өзінің зерттелуін күтуде, өйткені арнайы жабық мұрағаттарда сақтаулы құжат деректеріне рұқсаттың болмауынан автор бұл мәселені толық зерттей алмады. Сондықтан тек қана ғылыми әдебиеттерден жинақталған мәліметтер ғана келтіреді.

1941 жылы 30 желтоқсанда вермахттың Жоғарғы Командованиесі мынаны ұйымдастыруға бұйрық берді: а) Түркістан легионын, келесі ұлт өкілдерінен тұрады: түркмендер, өзбектер, қазақтар, қырғыздар, қарақалпақтар мен тәжктер; б) «Кавказ-мұсылман легионын», құрамында әзербайжандар, дағыстандар, ингуш, лезгин және шешендер болды; в) Грузин легионын, және г) Армян легионын. «Еділ-татар» және «Солтүстік-кавказ» легиондары 1942 жылы құрылды. Түркістан легионының ұйымдастырылу бастамасында Мұстафа Шоқай тұрды. Ол шығыс түркістандық әскердің КСРО-ға қарсы әрекеттерге Орал тауларын өткеннен кейін, яғни Қазақстан территориясы мен Орта Азия территориясында қатысады деген шарт қояды. Бірақ 1941 жылдың 21 желтоқсанында Мұстафа Шоқайдың қайтыс болуына және легион басшылығына Уәли Қайымханның келуіне байланысты бұл шарт орындалған жоқ, Түркістан легионы кеңес фронтына жіберілді. 1942 жылы 2 мамырда Түркістан легионы Брянск орманында кеңес әскерлерімен соғысты. 1944 жылы соғысқа қатысқан түркістан легионерлерінің саны 181402 адам, әскери әрекеттерге қатыспағандар шамамен 85 мың адам болды, қоса есептегенде 267 мың легионерді құрады. Бәріне белгілі Түркістан легионында қазақтар саны бойынша өзбектерден кейін екінші орында болды. 1944 жылдың соңына қарай шамамен 65 мың түркістандықтар өлтірілді және 900 легионер партизан отрядтарына қашты.

Бұл адамдардың тағдыры соғыста да, соғыстан кейін де әр түрлі болды. Кейбіреулері күтпегеніне, сенбегеніне, тексеруден өткізгеніне, легерьлерінде ұстағанына қарамастан Отанына оралды. Кейбіреулері Отанындағы тағдыры ащы болатынын сезіп, шетелдерде өмір сүріп, оралған жоқ.

1994 жылы АҚШ-тағы ғылыми іс сапары кезінде автор вермахттың бұрынғы әскери тұтқындары, қазір АҚШ азаматтары қазақтармен танысуға сәті түскен. Автордың айтуынша, қазақ респонденттері, Түркістан легионының әрекетіне қатысқанын растаған жоқ.

1994 жылдың қазан айында автор арнайы Нью-Йоркке бұрынғы отандастары Күнтуған Байзелбек пен Мұхтар Қарабаймен кездесу үшін келеді.Үшінші ақсақал — Ата Бек-Тілеген Иманбайұлы, сол кезде Қазақстанға кетіп қалған, сондықтан онымен көрісе алмады. Бірақ «Жалын» журналында «Америкаға көшіп кеткен Ата Бек» атты естелігі жарық көрген. Оны оқи отырып бұл адамның өмірімен танысуға болады.

Америка ақсақалдары өткен жылдарын қайта бастан кешкендей болып, еске түсіріп, тағдыр қиыншылықтары туралы баяндаған. Бұнда Қазақстаннан келген адамдарды құшағын жайып, жақсы қарсы алады. Алғашқы қажеттілік туған кезде көмекке дайын. Өзге этникалық ортада бірлік пен біртұтастық сезімі (этникалық, мемлекеттік, рухани, психологиялық және т.б.) адамға, әсіресе жат жерде бірден сезіледі және ұзақ сақталады. Сондықтан әрбір Қазақстаннан келген адам АҚШ-тағы қазақ диаспора өкілі үшін — Отанымен кезекті кездесуі іспеттес, 5-10 жыл бұрын мүмкін болмаған той секілді. Сондықтан да мен сізді осы адамдардың тағдырымен толығырақ таныстырғым келеді.

Күнтуған Байзелбек 1921 жылы Түркістан қаласында байлар отбасында дүниеге келді. Әкесі қайтыс болғаннан кейін оны 1927 жылы қуғынға ұшыраған Асылбек ағасы асырап алған. Күнтуған 1939 жылы Шымкент облысы Жетісайға көшеді, содан 1942 жылы 15 сәуірде әскерге шақырылды. Үш ай оқудан кейін оның бөлімшесі Кавказдағы әскери әрекеттерге енді. Бұл С. М. Буденный басқарған Солтүстік-Кавказ фронты әскерінің атақты Армавир-Майкопск операциясы болды.

Кеңес ақпарат бюро топтамасының мәліметтері бойынша кеңес әскерлері жауларына территорияны бере отырып, қатаң әскери қақтығыстарда оның адамдарын және техникасын жойды. Қарсыластар 100-120 км-ге алға жылжыды, бірақ Қара теңіз жағалауларына Туапс қаласы ауданына өте алмады. Жағалауға апаратын тау баурайларына өтер жолдар қоршалып, кеңес әскерлерімен ұсталды. Солтүстік-Кавказ фронтының бұндай әрекеттері Закавказье фронты әскерлеріне Терек, Баксан өзендерін және Бас Кавказ жотасын қорғанысқа алуға мүмкіндік берді. 1942 жылдың 15 қыркүйегінде Краснодар ауданындағы Майкоп қаласында Күнтуған Байзелбек қоршауға алынып, көп ұзамай 14 әскерімен тұтқындалды. Тұтқын бола тұрып Чехословакияда болды. 1944 жылы сәуірде Күнтуған жараланып, Баварияға ауруханаға жіберілді. Онда ол бір жыл бойы болды.

1945 жылы мамырда соғыс аяқталғаннан кейін Күнтуған Байзелбек ауруханадан Дахау қала маңындағы лагерьге жіберілді. Онда одақтастар әскерлері әр түрлі елден жұмысқа әкетілген жараланғандар, бұрынғы әскери және жұмысшылар жиналды. Мұнда сонымен қатар Түркістан легионынан адам көп болды. Отанға оралу үгіт-насихаты басталды, Дахау лагеріндегі әскери тұтқындар үйлеріне жинала бастады.

Күнтуған Байзелбек айтуы бойынша 1945 жылы 15 қарашада түркістандықтар болған 32 вагоннан тұрған эшелон Отанына аттанды, бірақ бұрынғы рейх шекарасында неміс әскерлерімен өртелді. Күнтуғанның өзін бұл эшелонға жіберген жоқ, өйткені ол әлі де толық жазылған жоқ. Бірнеше күннен кейін Дахау лагеріне осы эшелонда өртке ұшыраған өзбек келіп, қайғы туралы айтты. Күнтуған Байзелбек және тағы 14 түркістандық әзірге оралмауды шешті. 1946 жылы ол полиция департаментінде американдықтарға жұмыс істеді, кейін оны түрік деп жазып алады, және бұрынғы 14 әскери тұтқындармен және жұмысшылармен Түркияға көшті.

Еуропа мен Азия шекарасында орналасқан, түрлі мәдениет пен өркениеттер тоғысында жатқан Түркия, соғыстан кейінгі жылдары туған жеріне оралуға мүмкіндігі жоқ түркі тілдес халықтарының өкілдері үшін «земля обетованная» болып кетті. Мәдени, тілдік, психологиялық, географиялық (Германияға басқа түркі тілдес мемлекеттердің ішінде жақынырақ орналасқан) көрсеткіштер бойынша Түркия «үшінші рейхтан» бұрынғы әскери тұтқындар-түркістандықтар көшіру үшін ең қолайлы вариант болды. Екінші дүниежүзілік соғыс фронтында Түркия әскери әрекеттерге қатысқан жоқ. Ол Германияға 1945 жылы 23 ақпанда соғыс жариялады, бірақ түрік үкіметінің айтуынша бұл әрекет кейін БҰҰ құрылтайшы-мемлекеті қатарында болу үшін жасалды. Антигитлерлік коалиция мемлекеттерінің шешімі бойынша құрылтайшылар қатарына Германияға 1945 жылдың 1 наурызына дейін соғыс жариялаған елдер кірді.

Соғыстан қирамаған стратегиялық, географиялық және саяси қатынаста қолайлы жағдайды иемденген Түркия АҚШ-тың назарын аударды. 1947 жылы 12 наурызда президент Г. Трумэн АҚШ конгресіне Түркияға әскери көмек туралы жолдауын жолдады. Осылайша атақты «Трумэн доктринасы» дүниеге келді. Онда Түркия мен Грецияға кеңестер жағынан қысым күшті болды, және американ үкіметі АҚШ-тың қауіпсіздігі үшін ауадай қажет Түркия мен Греция тәуелсіздігін сақтау керектігі айтылады. 1947 жылы мамырдың ортасында АҚШ-тың Конгресі экономикалық және әскери көмек үшін 400 млн. шығынды бекітті; оның 1млн. Түркияға берілді. Бұл американдықтардың Түркияның қауіпсіздігіне және игілікті тұрмысына қызығушылығының артуын білдіреді.

1948 жылы Батыс Еуропаның 16 еліне экономиканы қалпына келтіруге және соғыстан кейінгі жағдайды жою үшін несие түрінде америкалық көмек берілді. Маршалл жоспары бойынша мұндай көмекті Түркияда алды.

Түркияда шамамен 5 жыл өмір сүрген Күнтуған Байзелбек 1952 жылы американдықтармен 5 жылдық келісімге қол қойды және Канадамен шекарадағы Итака қаласына көшіп кетеді. Ағылшын тілін меңгеріп, екі баласын мектепке орналастырады. Келісімнің аяқталуынан кейін Нью-Йоркте өмір сүреді, онда таксист болып зейнетақыға дейін жұмыс жасайды. Қазір Күнтуған Байзелбек жолдасы Ханни екеуі Бруклинде тұрады. АҚШ азаматы болып, американдық заңмен анықталған зейнетақы мен жеңілдіктер алады.

Қазақстанға К. Байзелбек тек қана 1998 жылы келді. Ол Алматыда болды, 1990 жылы өзінің екінші сапарында Жетісайда болады. Онда ол көп жыл көрмеген жақын туыстарымен кездеседі.

Орталық Азиядағы Орыс – Қытай мемлекеттік - шекаралық қатынастары.
ХІХ ғасырдың бірінші ғасырында Ресей Қазақстан мен Орта Азияны отарлап, Ресейдің жаңа жер иеліктері Қытайдың Цинь империясының иеліктеріне дейін жетті. Ол мемлекетте аралық кейбір мәселелердің, атап айтсақ, орыс – қытай сауда қарым-қатынасының , Орталық Азиядағы шекаралық жер мәселесін шешу жағдайы туды.

1860 жылдың 2 қарашасында Пекин келісім шарты Ресей мен Қытай арасындағы Орталық Азияда шекаралық қатынастарды реттеу үшін алғашқы ресми құжат болып қабылданып, ол 1864 жылы Чугучак протоколында нақтыланды. Пекин келісімінің екінші бабында шекаралық сызық көрсетіліп, ол Енисейдің арнасынан өтіп арнайы ежелгі қойылған белгі Шабин-дабагадан Том және Енисей генерал – губернаторлығының шекарасына дейін, оңтүстік- батыста Зайсан өзені , Жоңғар Алатауы, Іле өзенін кесіп өтіп, сосын Тянь-Шаньнан Қоқан билігіне дейін жетті.

Батыстағы екі ел арасындағы шекара сол жерде Қытай күзетші қақпасы көп уақыт бойы тұрғанымен әлі де шешілмегендігі жөнінде 1860жылғы Пекин шартының екінші бабында айтылған.

Бұл қақпалар Цин империясының Жоңғар хандығын жаулап алғанынан кейін біріншіден, аймақтың қазақ көшпенділері мен басқа халықтарының ішінде өздеріне қарсы күш ұйымдастырмау үшін , екіншіден, Аспан асты империясына бағынбаған қазақтарды көшпенділер территориясына енгізбеу үшін пайдаланылды. Цинь империясы жаулап алған жерлерінің солтүстік батыс – бөлігінде үш түрлі күзет қақпасын қойды:жыл бойғы, маусымдық немесе альтернативтік, уақытша немесе арнайы. Осы пикеттердің қандай да болмасын территорияда орналасуы және кейін қытай тарихшылары билеуші таптың саяси нұсқауын орындап сол жерлерді Қытай мемлекетінің территориясына енгізуі Орталық Азияның халықаралық тарихына түсініксіздіктер әкелді.

1864 жылы 25 қыркүйекте Чугучак протоколында екі мемлекет арасындағы жер бөлінісі өте нақты өткізілді. Ресей мен Қытайдың Орталық Азиядағы шекаралық –мемлекеттік бөлінісі сол жерде тұратын халықтың экономикалық, этнопсихологиялық, саяси жағдайына қарап емес, географиялық принцип бойынша бөлінді. Оны Чугучак келісімінің 5- пункті көрсетеді: «Екі мемлекеттің достық қарым-қатынасының арқасында екі мемлекеттің қазіргі иелігіндегі жерлердің халқын сол тұрған жерінде қалдырып, өмір сүре берсін, қай мемлекеттке көшпенді ел түссе, жерімен бірге адамдарын да сол мемлекет басқарады. Егер қандай да болмасын себеппен тұрғындар екінші жаққа өтіп кетсе , ол кейін қайтарылсын, және шекарада ешқандай түсініспеушілік , белгісіздік болмасын». Осының нәтижесінде Қытайда қазақ ирреденті пайда болды .

Ресей мен Қытай арасындағы Орталық Азиядағы мемлекеттік шекара бірнеше рет өзгертілді. Чугучак келісімінен кейін бірнеше жылдан соң 1864ж басталған Синцзяньдағы халықтық –азаттық қозғалыстан кейін , Ресей шекара белгісін өзгертуді ұсынды . Соның нәтижесінде 1869 ж. Хобда келісімі, 1890 жылы Тарбағатай келісімі жасалды.

Синьцзянда ұйғырлаР мен дүнгендердің бірнеше тәуелсіз мемлекеттік ұйымы пайда болды: орталығы Қашқар болған Йеттышаар, астанасы Құлжа болған Тараншы хандығы және орталығы Үрімші болған Дүнген сұлтандығы. Шығыс Түркістанның біраз бөлігінде орналасқан Йеттышаар мемлекеті әскери күші жағынан үлкен және күштірек болды. Мұндағы билікті қоқандының бағыныштысы, арнайы цинь империясына қарсы жіберілген аз жалдамалы әскері (68) бар Андижандық Мухамед Якуб-бек алды (1820-1877).

Якуб-бек Синьцзянь саяси сахнасына 1865 жылы ақпанда шықты. Қашқарияда Якуб-бектің билікті өз қолына алуына бірнеше себептер бар : біріншіден, Шығыс Түркістан халқы ұстанған мұсылман дінін қолдауы; екіншіден Манчжоу-го билеушілерінің апиын соғысының кесірінен (1839-1842)бұл жерді билей алмауы, 1858жылы Ағылшын-француз әскерлерінің Кантонды жаулап алуы, 1860 жылы Пекинді француз – ағылшын әскердерінің жаулап алуы, Тайпин көтерілісі (1850-1864); үшіншіден Ресей империясының солтүстік –батыс Қытайға, Орталық Азия аймақтарына әсері. Нәтижесінде Қазақстан, Орта Азиялық мемлекеттер және Синцзянь жапсарында 12 жыл өмір сүріп тек қана Қытай емес , Ресей мен Ұлыбритания санасатын мықты мұсылман мемлекеті құрылды.

1872 жылы дана саясаткер Якуб-бек жаңа мемлекетті мойындау үшін Константинопольға елшілік жіберді, ол ислам факторын пайдаланып өз билігін мойындатуға тырысты. Константинополь оған өзінің әскери миссиясын жіберіп, 1873жылдың басында мұсылман әлемінің өкілі ретінде-Якуб-бек мемлекетін мойындады. Қашғарияның жаңа басшысымен Оттомон империясынан басқа Ұлыбритания мен Ресей мемлекеті де көпжақты саясат(әскери және саяси) ұстанды.

Якуб-бек пен Ресей арасындағы қатынас төмендегідей қалыптасты.Қашғарияға билік басына келген сәттен бастап-ақ Якуб-бек ағылшын агенттіктерінің шебер араласуымен өзінің батыс көршісіне жек көрушілікпен қарады. Оның Ресейге қарсылығы Қоқанды , Тарашы хандықтарымен болған оқиғалардан көрінді. Ресейге Қашқардан гөрі Іле аймағы құнды еді, өйткені аймақтың жерінің құнарлығы мен маңызды орыс саудасының жүргізілуі империяға Іле (Құлжа ) өте керек болды. 1866 жылы қаңтарда Іле аймағын Абил-оғлы сұлтан басқарған дүнгендер басып алғаннан кейін өте тұрақты емес жүйе қалыптасты. 1870 жылы екі этникалық топ арасында келіспеушілік басталып, сауда тіаті тоқтатылып тасталды.Якуб-бек Іле аймағын алмақшы деген әңгімеден кейін манчжур билеушілерінің мүмкіндіксіздін пайдаланып, генерал Колпаковский басқарған өз әскерін Ресей Іле ауданына еңгізді.

Зерттеуші Тсинь-Юанның есептеуінше , ресей әскерінің Құлжаға енгізілуі Якуб-бекпен арадағы сенімсіздік және шамалы қатынастан болды. Пекиндегі Ресейдің елшісі Іле ауданындағы Цинь билеушілеріне көмекке , тәртіп орнату үшін кіргізілді деп есептелді деп баяндады. Британдықтардың Якуб-бекке жасаған көмегінен қорқып, Цинь империясы Іле ауданын қайтадан билеуге мүмкіндігі болғанша кетпеуге Ресей уәде берді. Онжылдықтар өткен соң ,осы берген уәдесі үшін Ресей Іле аймағынан кетуге мәжбүр болды.

1871 жылы 22 маусымда қазақ – волонтерларының күшімен Ресей әскері күрессіз Құлжаны алды. Бұл жайды Британ империясы пайдаланып Якуб-бекті Ресейдің Орталық Азияда күш алмауына қарсы қоя білді .

Британдық Индия мен Ресей империясының арасында тұрған Якуб-бек мемлекетіне Британдықтардың назарының аууы жай нәрсе емес еді. Біріншіден, ағылшындар Ресейді Британдық Индияға жібергісі келмеді. Екіншіден бұл аймақты ағылшындар ағылшын тауарларын өткізу орны және табиғи зат алудың көзі деп тапты. Үшіншіден, Қазақстан мен басқа Орта Азия мемлекеттеріне Якуб-бек мемлекеті өткел есебінде болды. Өз саяси ойынында британ үкіметі мұсылман Якуб-бекті көрші орыстарға қарсы сәтті қоя білді. «divide et impera»(бөліп ал да билей бер) деген өз нәтижесін Индияда беріп, екі ғасыр бойы отарлауды, езгіні, бытырап кеткен Үнді аралы мен халқының басынан кешкен саясатын Орта азия мен Қазақстанға енгізе бастады. Ұлыбритания Якуб-бекке күшті мұсылман мемлекетін құруына көмектесе отырып және Қоқанды хандығындағы оқиғаларға араласып аймақтағы Ресей империясының билігін әлсіретуге тырысты.

Алайда британдықтардын күшті әскери көмек(әскери қару мен кеңесшілер) алса да Якуб-бек тәуелсіз билеуші болып қала берді. Бұл жайт британдықтардың кейіннен оның тұлғасына қызығушылығын төмендетті. Британдықтардың қызығушылығы 1874 жылы Якуб-бекпен сауда келісімі жасалғаннан кейін төмендеді, бұған себеп:1870-1073 жылдары Якуб-бекке жіберілген екі Британ миссиясын басқарған Симладағы ағылшын –үнді әкімшілігінің комисарының көмекшісі , көрнекті қайраткер Томас Дуглас Форсайттың (1827-1886) жасаған мәлімдемесі еді: «Индияның ісіне орыс әскерінің араласады деп қорқу керек емес. Себебі Қарақорымнан қиын өтетін тау және құм шөлдерінің әсерінен қандай да болмасын жақсы жасақталған әскер өте алмайды.» Осы мәлімдемеден кейін 1875 жылдан бастап британдықтар Якуб-бектен алшақтап , Цинь үкіметіне көмектесе бастады.

Үлкен шет елдік қарыздың көмегімен Циндіктер Синцзян аймағын қайтару үшін императордың генералы Дзо Цзутан басқарған (1812-1885) басқарған Орталық және Солтүстік Қытайдың Тайпин және Няньцзун көтерілісін аяусыз жаншуымен есте қалған экспедициясын жіберді .Якуб-бектің 17 мың әскеріне қосылған 10 мың дүнген сарбаздарына 178 батальоннан құралған 89 мың адамын қытай билеушілері қарсы қойды. Қытай әскерлері Крупп фирмасынан шыққан күшті оқ қаруларымен жабдықталып, оған қарсы шығу мүмкін емес еді. 1876 жылдың 18 тамызында қытай әскерлері үрімшіні алғаннан кейін, Якуб-бектің тағдыры түсінікті боды. 1877 жылдың сәуірінде Тұрпан маңында бірінші шайқас болды, содан кейін Токсундағы шайқасты Якуб-бек жеңіліске ұшырап, ұрыс алаңынан қашты, әскері қоршауда қалды. Ал қашқар билеушісі болса Қорлы қаласына келіп, сонда 1877 жылы мамырда белгісіз себептермен қаза тапты. Ал 1877 жылы Қашқар толықтай қытай әскерінің қолына өтті.