II тарау Қытай – Түркі елі мифтерінің ерекшеліктері

«Жалпы фольклорда кездесетін аттардың тұлғасы жағынан,-дейді Қ Жұмалиев, - не адам сықылды есі, не ұшатын қанаты, әйтеуір бір ерекшелігі болады. Бұл ерекшеліктердің бір жағы осындай жүйрік аттарды ...дәріптеуге байланысты.» Шынында да, батырлар жырында бас кейіпкер –батырмен қатар оның тұлпары да жарыстырылып мақталып отырады. Атқа келгенде небір асқақ қиялдар шығандап аспанға шығып кетеді. /4,39б/

Көшпелілер тіршілігі Қамбар ата түлігімен тікелей байланысты болғандықтан, жылқыға алуан – түрлы мифологиялық және ертегілік қасиеттерді дарыта отырып, оларды мифтердің, ертегілердің, аңыздар мен батырлық жырлардың кейіпкерлеріне айналдырған. Әлбетте қанатты аттардың қиял – ғажайып бейнелері, сиқырлы қанатты мақұлықтар жайлы наным – түсініктер өте ерте заманда – ақ пайда болған.

Тұлпар туған Бурылдың

Қолтығында бар қанат...

«Қобыланды батыр»

Табиғатында аңғал қазақтар арғымақтардың жауырының астына көзге көрінбейтін кішкентай қанаттар жасырынған деп білген. Тұлпар туғанда, осы қанаттар зақымданбас үшін, биенің қарнын жарып, құлынды суырып алған. Әлбетте, бие жан тәсілім етеді. Бірақ бұл - желден жүйрік, теңдессіз ұшқыр арғымақтың садағасы. Тұлпарлар болашақ қанатты аттар ( грек мифологиясында – пегастар) дәл осылай даңқты батырлар мен олардың аттары жайындағы жырларында суреттелгендей өмірге келуі тиіс еді.

Тұлпарларда қанаттың болуы олардың жоғарғы әлемге қатыстылығын паш етеді. Жоғарғы әлемнің өкілдері ретінде қанатты аттар көптеген сиқырлы қасиеттерге ие. Мысалы, ат ертегінің басты қаһарманына құйрығының немесе жалының бір тал қылын беріп, өзі көзден ғайып болады. Дәл керек кезінде батыр осы қылды тұтатып, оны әп – сәтте шақырып ала алады. ( «Керқұла атты Кендебай», «Делдаш батыр»). Олардың мұндай сиқырлы қасиеті Самұрық құстың кереметімен салыстыруға келеді. Қаһарман оның қауырсын жүнінің бір талын тұтатса, құс жәрдемедесуге жан –дәрмен болып ұшып келеді.

Әп-сәтте ғайып болу немесе, әп – сәтте ғайыптан пайда болу қасиетті қанатты аттардың басқа әлемдерге де сапар шегуге қабілеттігін танытады. Олар өзінің иесін аспанға самғатады. Онымен бірге Жер асты әлеміне түседі, әр түрлі бәлелерден аман – есен алып шығады. Жалпы Жоғарғы әлемнің жан иесі ретінде аттар адамға қызмет етеді, тек жақсылық жасайды. Әрдайым жәрдемдесіп, қиындықтан құтқарады, ақыл – кеңесін айтады. Өмірдегі сияқты мифтегі аттар да әрқашан көшпелінің қасында, оған дәйім көмек жасауға әзір.

Өзінің сиқырлы құдіретінің арқасында қанатты аттар басқа жануарға айналып, кейіптерін де өзгерте алады.

Көне эпостарда батырлар мінетін тұлпар болашақ иесі ержеткенше, табында, жай жылқылардың арасында, үсті – басын қотыр басып, көзге қораш жабы күйінде жүреді. Бала есейіп, кәмелетке толған шағында қотыр тай да түлеп, шын келбетімен қунап шыға келеді.

Қазақтарда батыр туғанда оның аты бірге туады деген ескілікті наным бар. Мифологиялық түсініктерге сенер болсақ, мұндай ат батырға көктен, Жоғарғы әлемнен ұшып келеді.

Көшпелі халықтар үшін, ат толарсақтан су кешіп, тілерсектен қан кешкен қанды жорықтарды, кескілескен шайқастарды бірге өткізген жан серігі болғандықтан, тәңіршілдік ғұрып бойынша, иесі өлген кезде арғымағын да қоса жерлеген. Адам мүрделерінің қасынан табылған жылқы сүйектері осыны айғақтайды. Өмірге батырмен келген ат о дүниеге де сол иесімен бірге аттануы керек.

Қанатты аттың мифологиялық бейнесі қазақ ертегілерінде, ерлік жырларында, аңыздарында ғана емес, сонымен бірге Таңбалы тас жартастарындағы қашалған бедерлерден бастап, заманауи туындыларға дейін бейнелеу өнерлерінде де кездеседі.

Әр дәуірдегі түркілерде, Жетісуды мекендеген сақтарда, батыста өмір кешкен скифтерде қанатты тұлпарлардың алтын және мыс суреттері мол ұшырасады. Мұның өзі осы халықтардың мифологияларының ортақтастығын, этникалық тамырларының бірлігін анықтайды.

Қанатты аттардың суреттері әр түрлі көркемдік мәнерде жасалған әрі өздерінің қазақ фольклорындағы сипаттамаларына сәкес келеді.

Діни түсніктердің дамуына орай, фольклордағы жануарлар бейнесі де біршама өзгерді. Көшпелі бәдәуилерде Мұхаммед пайғамбар(с.ғ.с.) аспанға Алланың тағына Пырақ дейтін қанатты тұлпарға мініп, самғағаны туралы миф бар. Осынау аттың бас жағы адам кейіпті, денесі жылқыныкі, бірақ арқасында қанаттары болған. Бұл – қанатты аттың түр сипаты біршама өзгертілген бейнесі, яғни өзімізге таныс кентавр. Бірақ оның қанаттары бар һәм мекен-тұрағы – аспан. Сондықтан мұсылмандық нұсқасында Пырақтың жауырындарының астынан қанат өскен, басы – адамдыкі, денесі – аттыкі.

Түркі мифтерінде Төменгі яғни жер асты әлемінде тұратын аттар туралы да әңгімеленеді. Мысалы «Жарты Төстік» ертегісіндегі Құла Шолақ деген қанатты ат Төменгі әлемде тіршілік етеді. Сол сияқты «Қанатты қара ат» ертегісіндегі қанатты аттың енесі де Жерасты мақұлығы, яғни жеті қат жер астында тұратын тұлпар.

Сондай – ақ мифтерде суда тіршілік ететін мақұлықтар: теңіз, өзен немесе көл аттары да ұшырасады. Олар төменгі әлемнің өкілдері болып табылады.

Егер Жоғарғы әлемде мекен ететін жылқыларда құстардың қасиеттері болса, Төменгі әлемнің жылқыларында жер асты мекендеушілерінің қасиеттері болуы тиіс. Сондықтан олардың дене – тұрқы немесе құйрықтары жылан тәріздес.

Сонымен, үш жұмбақты әлемде әр түрлі аттарды ұшыратамыз: Жоғарғы әлемде – қанатты тұлпарлар, Ортаңғы әлемде - өзімізге таныс, сахараның қолтума арғымақтары, Төменгі әлемде – жер асты патшалығының аттары.

Тайпа немесе ру көсемінің өлімі қайғылы құбылыс. Бірақ бұл жаратылыстың табиғи заңдылығы болып табылатындықтан, адамдар марқұмның мәйітін жер қойнына жөнелтпес бұрын атқарылатын алуан – түрлі ғұрып –жораларды ойлап тапқан.

Көптеген ескі екі кісілік молаларда, әдетте, ер мен әйелдің мәйітін көруге болады. Және олардың кім екендігі күмән тудырмайды да. Әрине, олар көсем мен оның зайыбы. Өйткені көнедегі көптеген халықтардың салттарында көсем өлгеннен кейін, оның әйелін де (егер көп әйелі болса, солардың біреуін) өлтіру дәстүрі болған.

Көсемді жерлеуге қатысты бұдан басқа да жоралар толып жатыр. Ол, негізінен аттармен байланысты. Мәселен Шығыс Қазақстан мен Алтайдың көптеген қорым обаларында алтын бет-перде кигізіліп жерленген арғымақтар табылды.

Скифтер Көк Тәңіріне аттарды құрбандыққа шалған. Бұл о дүниеде ұлы көсем ең жүйрік жануар – арғымаққа мініп жүруі тиіс деген нанымнан тұрады. Берел қорғанында жерленген адам Күлтегін сияқты, көптеген шайқастарды өткерген ірі әскербасы екенінде дау жоқ. Ғұмырының әр кезеңінде сынып, қайта бітіп кеткен қабырға, омыртқа сүйектерінің сынықтары оның жауынгерлік ерліктерін куәландырады. Жерленгенде көгілдір інжу-маржанмен ызылып, алтынмен қапталған, ғажайып ою-өрнекпен кестеленген сән- салтанатты киім кигізілген. Киімнің асылдығы мен әсемдігі осынау адамдардың тірліктегі әлеуметтік мәртебесінен хабар береді.

Сол көсеммен қоса, алтын бет-перделі он үш ат жерленген. Бұл арғымақтар маңдайдан темір істікпен ұрып өлтіріліп, мола қабырғасының ар жағына жатқызылған. Аттардың бастары күн шығыс жаққаа қаратылған. Он үш аттың төртеуінің басында рәсімдік былғары бет-перделер болған. Олар ағаштан жасалған таутеке мүйіздерімен көмкерілген. Бет – перделердің біреуі арыстан – грифонның, яғни мысық тұқымдас жыртқыш, денелі, зор имек тұмсықты, былғарыдан жасалған ұзын иір мүйізді қиял-ғажайып мақұлықтың ағаш мүсінімен безендірілген. /3,224б/

Арғымақтардың шерулік әбзелі түгел сақталған. Әсіресе, жыртқыш терісімен жабылған ер –тоқым және арыстанның тұяқты жануарды жаныштап жатқан көрінісін кескіндеген тоқымның киіз жабуы ерекше көзге түседі. Бір аттың еріне ағаш шыбықтардан өрілген қалқан бөктеріліпті.

Бұл қорымнан бүгінгі таңда Қазақстанда ең көне деп есептелетін әсем өрнекті ер – тұрмандар табылды. Ат жабдықтар бедерлі ағаш бұйымдарымен әшекейленген. Бұйымдардың баршасы – жапсырмалар, салпыншақтар, айылбастар беткі жағынан жұқалап алтынмен және қалайымен қапталған, ал ішкі жағыан ат әбзелінің қайыстарына бекітілген.

Аттарды құрбандыққа шалу – түркілердің арғы түп бабаларынан түркілерге, олардан моңғолдарға және орта ғсырлардағы түркілерге уақыт көшіне ілесе ауысып келе жатқан тәңіршілдік ғұрып. Қазақ ғұрпында өлген кісінің атын күні бұрын дайындайды. Ер – тоқымды теріс қаратып салады да, иесінің киімдерін, қару – жарағын іледі. Төбесіне бас киімін қойып, киіз үйден кесіліп алынған арқанмен буып байлайды. Аттың құйрық жалын кеседі. Мұндай атты «тұлданған қара ат» деп атайды. Атты тұлдау өлген адамға құрмет көрсетудің белгісі саналады. Қаралы атты ұрылар зауалынан қорқып ұрламаған. Оған салт мініп жүруге болмайды. Өлген кісі жерленгеннен кейін атты бір жылға жылқы ішіне жібереді. Бір жылдан соң марқұмға ас беріп, сонда сояды. Осы кезде жоқтау жыры айтылады. Марқұмның жылындағы аста ат бәйгесі өткізілетін болған. Жарысты өлген кісі ат тұяғының дүбірін естіп жатсын деп, міндетті түрде зират маңында өткізген. XVIII ғаырдың соңында Орта жүзде керей Бұланбай палуан өлерінің алдында: «Мені биік төбенің басына жерлеңдер. Қасымнан өткен жылқы тұяғының дүбірін есті жатайын» - деп өсиет қалдырған. Түркі мифтері бойынша, Қамбар – жылқы иесі ғана емес, сонымен бірге бие сүтінен қымыз дайындаған бірінші адам. Бағзы кездерде адамдар қой сүтін пісіріп, құрт пен ірімшік жасаған. Ал бие сүті ешбір икемге келмеген. Сонда Қамбар ата қымыз ашытып, елді үйреткен екен./3.256б/

Жалпы көшпелілер мифтерінде аттың – далалықтардың сүйікті жануарларының алатын орны мүлдем ерекше. Көшпелі тұрмыс тіршілікте төрт түлік малдың ішінде жылқы әрқашанда басқаларынан жоғары бағаланады. Және дара тұрады.

Тілегенде өзің бер ақтан бата!»-

деп, мал сүмесін емген қазақтар жылқышы ата Қамбардан медет тілеген.

Жылқының жалы мен құйрығы адамды жын – шайтан, бәле – жала, қауіп – қатерден қорғап – қоршайды деген ырым бар. Бесікке жылқының жал – құйрығының қылын байлап қояды. Жылқының жалынан, кекілінен әдейілеп жұлынған қылды шүберекке орап тігіп, баланың мойнына тұмар қылып тағады. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырында Қозының Күрең бестісіне адамша тіл бітіп:

«Кекілімнің бір қылын жақсаң егер,

Сол кездерде алдыңа келем жетіп», -

дейді.

Жетісу мен Шыңжаң қазақтары көп жағдайларда ақ немесе көк атты құрбандыққа атаған. Бұл -Тәңірге ақ түсті жылқыларды құрбан шалған ғұндар мен түркілерде баяғы заманнан келе жатқан дәстүр.

Ақбоз жылқы түрлі сал дәстүрлер мен ғұрыптарда адамға септігі тиетін мал ретінде пайдаланылады. Мысалы, боз биенің сүтіне шомылған кісі барлық ауруларынан жазылады, оған қайғы –қасырет жоламайды деген ырым бар. Жауды жеңіп қайтқан Алпамыс өзінің азап көрген ата-аансын боз биенің сүтіне шомылдырады. Халық ішінде ұлға ана алдындағы борышын еске салған кезде әлі күнге дейін «сен өз анаңды боз биенің сүтіне шомылдырып әлпештеуің керек қой» деп айтып жатады.

Соғыс тоқтатылып екі жақ келісімге келген бітім уақытында да ақбоз ат шалып, жора жасайды. Екі жақтың бітімшілері сұқ саусақтарын осы аттың қанына малып, ешқашан жауласпауға ант етеді. Жеңіс хабарын жеткізу үшін ақбоз атты жаушы, жеңілісті хабарлауға қара ат мінген жаушы жіберілген. Ақбоз ат үстіндегі адам айбынды көрінеді және ақ түс жеңісті бейнелейді. Ал теңіз аттарының қылшықтары алтын және олардың уыздарында жады тас болады. Айғырлар судан шыққанда бұл тасты биік жерге төбеге қояды. Адамды көрсе теңіз аттары бірден суға шомып, ғайып болып кетеді. Башқұрттардың байұлы руының арғы атасы теңіз аттары деп есептеледі. Баяғы заманда Күшлік деген бір жігіт өзінің саят сұңқарын теңіз патшасының бірнеше атына айырбастайды. Судан Қанатты ақ жорға бастап, бір үйір теңіз жылқысы шығады. Осы қанатты тұлпарлар жігіттің қолын сұлу қалыңдыққа жеткізеді, екеуінен байұлы руы тарайды.

Кейбір мифтерде аттар айдаһарға туыс болып келеді. Теңіз аттары айдаһардың бейнесі деп саналған, тұрқы биік барлық арғымақтар ертеде айдаһар ретінде қабылданған.

Бағзыдағы Қытай жазушылары Чжан Цзинь мен Ли бо сақара көшпелілерінің теңіз аттары жайында: «Алыстағы Батыс жақта, (Ұлы Далада) айдаһарлардай алып денелі қанатты керемет аттар мекендейді», деп әңгімелейді.

«Юечжи еліндегі үңгірлерде

Арғымақ аспан тектес келді өмірге.

Арқасы теңбіл – теңбіл жолбарыстай,

Айдаһар қанаты бар денесінде...»-

деп жазады ақын Ли Бо.

Суда туған жылқылар жайында аңыз сахараның сан түрлі аймақтарына мағлұм. Мысалы, Күше шаһарында (VI ғасыр) бір ғибадатхананың алдында «айдаһарлар көлі» болған. Өздерінің кейпін өзгерте отырып, осы айдаһарлар кәдімгі биелермен будандасқан. Олардан тараған ұрпақтар – қолға үйренуі қиын, бас білмейтін тарпаң, асау, жабайы жылқылар./3.220б/

Жоғарыда келтірілген аңыз мифтердің көбісі түркі елінің тұлпарды қалай қадірлейтініне байланысты туындаған дүниелер. Бұл жалпы Қытай елі мифтерінде Алып айдаһардың орны қаншалықты жоғары болса, түркі еліндегі Тұлпар кейпі де дәл сондай биік екеніне көзіміз жетеді. Қытай мифтерінің үштен екі бөлігін алып жатқан Айдаһар бейнесін ел әлі күнге дейін естен шығармаса, Түркі еліндегі мифтердің дені тұлпарларға қатысты десек артық айтпаған болар едік. Тіпті, түрік ұлтының тұлпарды ұлық тұтқаны сонша, қазірге дейін аттың етін тағамға пайдаланбайды. Атқа міну өнерін жетік меңгерген түркі елінің ежелгі тайпасы - ғұндар жайлы Қытайларда кентавр ұғымының қалыптасуына да себеп болған нәрсе осы ма деп те қаласың. Атақты ақын Ли Боның айтуы бойынша, сол батыста алысты мекен еткен Түркі елдері Алып Қытайдан өзгеше мифтік деректерінде, арғымақ атын зор тұтқан, Қамбар атаны пір тұтқан. Даланың аңыз фольклорынан басқа жылқы туралы тақырыпта бертінге дейін қалам сермеген қазақ жазушыларының саны да көп. Мысалға, Сәкен Сейфуллиннің «Советстанын» еске алсақ, онда ақын паравозды батырлардың арғымағына теңеп суреттейді. Ал Сәбит Мұқановтың «Жүйіткі қара айғырым» деген тұтас бір поэмасы бар. Ілияс Жансүгіров, Әбділда Тәжібаев, Қ. Әбдіқадыров сияқты ақын–жазушылар арғымақ тұлпарлар жайлы көптеген туындыларды дүниеге әкелді.

Жалпы түркі елі тарих көрсеткендей, негізінен ерлік пен батырлықты дәріптеуден құралған мифтерге бай десек, Қытай елі өзінің табиғатына жақын еңбекті, еңбек ерлерін жоғары көтерді және олар туралы көптеген әдеби туынды, мифтік аңыздарды өмірге әкелді. Солардың біразына шолу жасалық.

Бізге солтүстіктің құдайы Янь ди туралы деректер біршама таныс болып қалды. Қытай елі ардақ тұтқан Янь ди тек күн құдайы кейпінде ғана емес, ол сондай-ақ ежелгі адамдарға егін салуды үйреткен, дән-дақылдардың атасы ретінде де танылады. Ол туралы мына бір дерекке көз жүгіртсек.

«Жұрт Күн мен диқаншылық иесі Янь-ди дүниеге келген әлгі жерде адамдардың қатысынсыз, бір-бірімен қосылып жатқан 9 бұлақ пайда болғанын айтады. Егер әлгі бұлақтардың біреуінен су алсаң, қалған 8-індегі су тербеліп, қозғалысқа түседі екен. Сондай-ақ Янь-ди адамдарды егін егуге үйретпек болғанында, аспаннан көптеген дән түседі. Янь-ди оларды теріп алып, жыртылған жерге егеді. Сөйтіп адамдар азық ететін дәнді дақылдар өсіп шығады.»

Осы турасында бұдан да қызықты әпсаналар бар. Сонау ықылым замандарда әуеде тұмсығында 9 масағы бар, қызыл құс ұшып бара жатады. Бір кезде әлгі құстың тұмсығындағы масақтар жерге түсіп қалады. Янь-ди оларды теріп алады да, жерге егіп, мол астық өсіреді. Әлгі астық жұртты аштықтан сақтап қалғанымен қоймай, мәңгі өсімтал болып шығады.

Бұл аңыздардың бәрі де Шэнь-нун кезінде адамдардың егін салуды үйренгендігін хабардар етеді.» /1,60б/ Осылайша, Қытай елі өздеріне егін егуді үйретуші құдай деп Янь диді таныған. Егіндік туралы мифтердің барлығында Янь дидің есімін кездестіреміз. Өздерінің ата-бабаларын Хуаң хы өзенінің аңғарынан бастау алған деп есептейтін Қытай елі үшін, астықтың, шаруашылықтың орны зор болды. Ежелден еңбекқор халық асау өзен арнасынан асып- тасқанда болатын түрлі апаттарды Янь дидің қаһары деп ұқты. Сол үшін жыл сайын егін мол шықса, Янь диге арнап, құрбандық шалып отырған. Қайырымды құдай Янь диді ренжітпеу маңызды болды. Егер ол көңілді болса, ұрпақтарын аш қалдырмайды деп сенген. Жалпы, Қытайдың ежелгі мифологиясында еңбекке қатысты көптеген мифтік құдайлар бар. Мысалға, Суйжэнь – адамдарға егеудің арқасында ағаштан қалай от алу керек екенін , Хоу-цзи – жер жыртуды, Ван-хай – жабайы аңдарды қолға ұстауды үйреткен. Осы айтылған құдайлардың барлығы адамдардың күнделікті тұрмысындағы қиындықтарды жеңілдету, егін егудегі тер төгу мен еңбекті дәріптеуге негізделген.

Қытай елнің тағы бір өзгешелігі, олардың ежелгі мифтерінде Түркі еліне ұқсамайтын тұсы - көп құдайлы болып келуі. Бұл әрине, ежелгі ел санының көп болуына тікелей қатысты шығар. Жері бойынша да, елі бойынша да алдыңғы орынды иемденетін Қытай елінің көп құдайға сенуі түсінікті жайт. Түркі елінде тек бір ғана Тәңір ұғымы үстемдік етсе, Қытай елінің төрт тарапты аймағын төрт түрлі құдай басқарды. Тіпті орталық Қытайдың да құдайы болды. Орталықтың құдайы ретінде Хуаң ди танылды. Дәл осы Хуаң ди сипатталуы бойынша төрт тарапты бір уақытта көре алатын өте қаһарлы, айбынды, сонымен қатар әділетті құдай ретінде суреттелді. Ол туралы ежелгі Қытай мифологиясында көптеген аңыз-деректер бар. Қытай мифологиясында кездесетін тағы бір ерекшелік сол төрт тарапты билеуші-құдайлардың жанында қызмет ететін, міндетті түрде бір-бірден көмекшілері болған.

Хуан ди аңыз бойынша жоғарғы ие ғана емес, Орталықтың жоғарғы билеушісі де болған. Шартараптың әр елінде –шығыс, батыс, Оңтүстік және Солтүстіктің өз жоғарғы билеушілері болған. (Ол турасында сілтеме жасалған кітаптың бірінші және екінші тарауларында айтылған). Шығыстың жоғарғы билеушісі – Тайхао, ал оның көмекшісі ағаштың пірі – Гоуман болады. Гоуман қолында циркуль ұстап, көктемге иелік еткен. Оңтүстіктің жоғарғы билеушісі Янь-ди болады. Оның көмекшісі оттың пірі Чжужун қолына таразы ұстап, жазға иелік етеді екен. Батыстың жоғарғы билеушісі Шаохаоға темірдің пірі Жушоу жәрдемші болады. Ол қолына ағаш көмірін ұстап, күзді басқарады екен. Ал Солтүстіктің иесі Чжуаньсюйдің көмекшісі судың пірі Сюаньмин, яғни теңіз бен желдің пірі Юйцянь болады. Ол қолына кір тасын ұстап, қысты басқарыпты. Ал Хуан-дидің өзі болса, аспан сарайларының орталығында тұрыпты. Оның көмекшісі Хоу-ту қолына арқан ұстап, дүниенің барлық бөлігін басқарыпты. Құдайлар патшалығын кескіндейтін картиналардан шартараптың ешқандай кедергісіз, идеалға дәл сәйкестікпен мүлтіксіз қалай басқарылғандығын көруге болады./1,88б/ Бір қызығы, бұл деректерде келтірілгендей әрбір тарап билеушілерінің қасындағы көмекшілердің қолдарына ұстаған бір-бір заты бар және олар жай зат емес, Қытай елі ардақ тұтар от, су, таразы, циркуль, темір. Логикалық түсінікке салсақ, мұның өзі тегін дүниелер емес екенін айғақтайды. Сол құдайлардың көмекшілеріне осы заттарды ұстату арқылы жаратылыстың гармониясын айтып тұрғандай сезіледі.

Жвалпы Қытай елінің ежелгі мифтерін оқу барысында біздің тағы бір пікірге келуіміз керек болды. Ол – Хуаң диің басқа төрт тараптың құдайларынан өзгеше дәріптелетіндігі. Бұл жайындағы мына бір деректі алға тартсақ:

«Орталықтың құдайы болмас бұрын, Хуан –ди дүниенің тұрт бұрышының құдайларымен күресіп, жеңіске жетеді. Б.э. ІІІ ғасырындағы автор Цзян Цзидің жоғалып кеткен шығармасында былай делінген:

«Халықтың тұрмысына алаңдаған Хуан-Ди бастапқыда соғысты жек көреді. Алайда әлемнің өзге бұрыштарына иелік етіп, түстермен (бояу) ұлықталған құдайлар бірігіп алып, Хуан-диге қарсы шабуылдар жасайды. Шекара маңындағы қалалар үнемі үреймен өмір сүріп, үстерінен сауыт тастамайтын болады. Сонда терең күрсінген Хуан Ди: «патшаға қауіп төнгенде, халық абыржиды; ал билеуші мемлекеттен айырылып, оның қоластындағыларға жаңа қожайын келсе, бүкіл қасіреттің бәрі қарақшыларды еркіне жіберудің кесірінен болмақ. Бүгінде мен халықты басқарамын, бірақ төрт қарақшы қарсылық көрсетіп, әскер жинады», дейді. Сөйтіп ол әлгі төрт билеушіні жою үшін қалың қолмен жорыққа аттанады»./1,90б/

Бұл әңгіме тарихи жазбаға ұқсағанымен, ол бар болғаны тарихи сипат(бояу) алған миф қана. «Бес құдай» түсінігі Көктем мен Күз және жауласушы патшалықтар дәуірінде –ақ (Мысалы, «Янь-цзының көктемі мен күзінде» және Цюй Юаньда) пайда болған. Әлбетте, әлгі бес мемлекет билеуші ұғымында адам-императорлар емес, әлемнің бес бұрышына иелік еткен жоғарғы билеушілер меңзеледі. Мұндағы бес саны төрт құдайды жеңген Хуан-диден кейін әлемде қалыптасқан тәртіпті білдірсе керек. Жоғарыда келтірілген Цзян Цзидің сөздерінің астарынан мифтің шынайы сипаты байқалады. Өйткені, көк тәңірісі болған билеушілердің барлығы да, оның ішінде Хуан-дидің аттары (есімдері) белгілі бір түсті (бояуды) білдірген. Мысалы, Орталықтың иесі –Хуан Ди Сары түспен, Шығыс билеушісі Тайхао –жасыл, Оңтүстік билеушісі Янь-ди –қызыл, Батыс билеушісі Шаохао –ақ, Солтүстік билеушісі Чжуаньсюй қара түспен аталған. Мұндай атаулар қандай да бір фактіні білдірмеген, тек бар болғаны көне заман елдерінің эстетикалық қабылдау әсерлерін білдірген. Демек, Цзян Цзидің жазбасында көне әпсана ғана айтылған. «Сунь-цзы» кітабында ( ертеректе ол Көктем және Күз кезеңінде өмір сүрген Сунь У-дікі делінген еді, қазір оны Жауласушы (күресуші) патшалықтар кезеңінде өмір сүрген Сунь Бин жазғандығы дәлелденді) «Хуан-ди әскерін төрт бөлікке бөлудің арқасында төрт құдайды жеңгендігі» туралы айтылады. («Синь цзюнь» тарауы). Бұл кітап осы миф айтылған ең көне жазбалардың бірі саналады. Өкінішке қарай, Сунь цзы ол турасында тек өзінің «төрт әскер» стратегиясына байланысты ғана еске алады да, одан артық ештеңе айтпаған.

Құдайлар жайлы мифтік аңыздардан басқа Қытай елінде кең танылған құстарға қатысты аңыздардың да алатын орны ерекше. Ежелгі Қытай елінің шығу тегі жайында дау-талас тудыратын мифтер жетерлік. Әйткенмен, ғалымдардың көпшілігі Ежелгі Қытай елінің арғы ата-бабасы Ся тайпасынан бастау алады дейді. Түркі елі өздерінің арғы ата-бабасын Көкбөрі туралы мифтік деректен өрбітсе, ежелгі Қытай елінің алғашқы көне тайпасы Сяның шығу тегі жайлы қызықты деректер көп.

Алдымен, иньдіктердің алғашқы бабалары –Ся-ның туылуы туралы мифті айтайық. Аңыз бойынша Юсунның екі қызы болады. Үлкенін Цзянь-ди, кішісін Цзяньцзы деп атайды. Екеуі де өте сұлу болыпты. Олар тоғыз қабатты мұнарада тұрады екен. Олар тамақтанған кезде айналасындағы жұрт дауылпаздарын (барабан) ұрып, музыкалық аспаптарда ойнайды екен. бір күні аспан тәңірі оларға қарлығаш жібереді. Қарлығаш апалы-сіңлілі екі қыздың басын айнала ұшып, «и-и-и» деп шиқылдапты. Қыздарға бұл құс ұнайды да, оны ұстап алып, жабық қобдишаға қамап қояды. Біраз уақыттан кейін қараса, қобдишаның ішінде қарлығаш жоқ. Тек екі тал жұмыртқа ғана қалыпты. Қыздар қамығып: «Қарлығаш ұшып кетті, қарлығаш ұшып кетті», деп ән айта бастайды. Аңыз бойынша бұл солтүстіктегі ең алғашқы ән екен. Сол жұмыртқаны үлкен қызы Цзянь-ди жеп қояды. Осыдан кейін ол жүкті болып, ұл туады. Бұл ұл иньдердің арғы атасы-Ся болады деп есептеледі. Осы аңыздан түсінгеніміздей, ежелгі Қытайдың арғы атасы-Қарлығаш, яғни құстан пайда болды. Жалпы әлемдік мифтерде құс туралы тамаша мифтерді көптеп кездестіруге болады. Түркі елінде жиі айтылатын Самұрық бейнелі алып құс бар, бірақ ол Қытай мифологиясындағыдай түсінікке сай емес, қызметіне қарасаң, Қытайда көп айтылатын Айдаһарды еске салады. Сонымен Қытай елінің арғы ата-бабасы Ся құстың баласы болған. Қытай мен Түркі елінің шығу тегіндегі тағы бір ерекшеліктің басы осы мифте жатқандай.

Рас, өте ертеде, табиғаттың тылсым күшін түсіне алмаған кезеңде, әлем мифтері сияқты, Қытай да, Түркі елі де өздерінің шығу тегін көзге көрінбейтін құдыретті күштің немесе әртүрлі рухардың себебінен болды деп түсінген. Тілі мен түрі, жері мен елі бөлек екенін ұғынған сәттен бастап, олар өздерінің ата-бабаларының кім екенін білуге тырысты. Міне, осы сәттен бастап, Түркі елі –Көкбөріден тарадық деп ұран салса, Қытай елі – жоғарыда келтіргендегідей, өздерін құстың ұрпағымыз деп санады.

Екі ел мифтерінің тағы бір ерекше тұсы ол – Қытай елінің ән-күйге сонау ежелгі дәуірден бастап ден қойғаны. Өте ерте заманда-ақ, музыкалық аспаптарға құмар болған Қытай елі мифтік деректерде кездесетін құдайлардың барлығына ән айта білу, аспаптарды ойнай алу қабілеттілігін берген. Қытай мифтеріндегі кез-келген құдай тұлғасын суреттеген кезде олардың қолдарында әйтеуір бір музыкалық аспаптың тұрғанын байқаймыз. Мифтердегі бас кейіпкерлердің барлығы сол музыкалық аспаптарда ойнай алатын ерекше дарынды жандар болып суреттеледі. Бұл еңбексүйгіш халықтың тағы бір қырынан көрінуі болса керек. Өнерді сүймейтін ел болмайды. Ертедегі елдің мифтерін оқу арқылы, сол кездегі адамдардың тыныс-тірлігін ғана танып қоймай, оладың неге бейім, неден алшақ тұрғанын да көре аламыз. Сөзіміз құрғақ болмас үшін, музыка төңірегіндегі мифтердің бір-екеуіне тоқталып өтейік:

«Музыканы меңгерген Куй аңыз бойынша жалғыз аяқты болыпты. Шамасы, осы Куй мен Шығыс теңіздегі толқындар тауы –Люпошаньдегі жалғыз аяқты Куй бұқамен байланыс болған сияқты. Куй тау өзендерінің гүрілі мен ағысын елестететін әуен шығарып, оны дачжан, яғни «үлкен пьеса» деп атайды. Бұл әуен ойналғанда жұрт тынышталып, себепсіз ұрыс-керістер тыйылады екен. Куй тастар мен тас шақаларды соғу (ұру) арқылы бір ырғақты әуен ойнағанда, оны естіген жануарлар мен құстар секіріп, билей бастайды.» /1,127б/ Батыстың әйел патшасы Си ван муда да осы тектес аспап болған. Музыкалық аспаптардан төгілген әуен, егін егіп, жер жыртқан халықтың шаршағанын басады деп есептеген олар кеште би-билеп, ән салған. Әрбір мифтің кейіпкері шындыққа жанаспағанымен, ондағы негізгі ой шынайы өмірді суреттейді. Әртүрлі аспаптар мен музыкалық әуендер туралы мифтік деректерді оқу арқылы, ежелгі Қытай елінің сол байырғы дәуірден-ақ еңбекқор, өнерсүйгіш халық екенін танимыз. Қытай елінде еңбекшіл халықтың арман-мұратын орындау жолында мерт болған батырлар жайлы да мифтік деректер жетерлік. Бұл тарауымыз Қытай елінің шаруашылық жолындағы еңбек туралы мифтеріне арналғандықтан, сол мифтердің біразына талдау жасайық.

«Ерте замандарда Миньцзян өзенінде өте жаман айдаһар болыпты. Әлгі айдаһар жыл сайын астық пісе бастаған кезде су тасқынын шақырып, адамдарды қашуға мәжбүрлейді де, егін мен малды жеп отырады. Айдаһардың кіші қарындасы болыпты. Ол өте мейірімді екен, сондықтан да жыл сайын адамдардың әлгіндей қасірет шеккеннін көруге шыдамайды. Сосын өзен ағысымен төмен жүзіп, Цзядинге кетіп қалады да, өзінің сиқырлы күшімен таулардың арасын ажыратып, өзен суы өтетіндей арна ашады. Мұны біліп қойған зұлым айдаһар қарындасын Бес жолбарыс тауына қуып, темір торға қамап тастайды. Өзі болса бұрынғысындай, су тасқындарын жасап, адамдарға қасірет әкелумен айналыса береді.

Сол уақыттарда Ду Юй есімді жас аңшы өмір сүріпті. Ол адамдардың су тасқынынан қалай зардап шеккенін көріп, бір көмек қылмақ болады. Сөйтіп ол елдің бәрінен суды қалай «ауыздықтауға» болатынын сұрай жүреді. Бірде оған тауда шал кездеседі. Ол: «Суды сабасына түсіргің келе ме, онда зұлым айдаһарды өлтіріп, оның тауда қамалып жатқан қарындасын құтқар. Сонда ғана әрі қарай не істеу керегін білесің», дейді.

Аңшы қолына таяқ алып, әлгі айдаһармен шайқасады. Ақыр соңында айдаһарды таяқпен сойғаны сонша, ол қыбырлауға мұршасы келмей құмды қайраңда сұлық қалады. Ду Юй сосын Бес жолбарыс тауына барып, айдаһардың қарындасын босатады. Айдаһардың қарындасы аңшының жұртқа жақсылық істеу ниетіне қуанып, оған суды сабасына түсіруге көмектеседі. Аңшыға риза болған халық Ду Юйді өздеріне билеуші қылып сайлайды, ал айдаһардың қарындасы оған әйел болады.»/1,178б/ Елдің тыныштығын бұзып, егіні мен малын жеп отырған жауыз айдһармен күресіп жеңіске жеткен Ду Юй сияқты тағы бір мифтік кейіпкерге ден қойсақ.

«Шу мемлекеті күйрейді. Елдің бағына орай, халық көп жапа шекпейді. Көп ұзамай, циньдік Чжао-ваның басқаруы кезінде билікке Ли Бин есімді адам келеді. Ван-ди секілді ол да халық қамын көп ойлайды. Шуға келе салысымен көптеген пайдалы істер істейді. Оның ең басты әрекеттерінің бірі су тасқынымен күресі болады. Ли Бин өзен суын суармалы егіске пайдаланып, 10 мың цинь шаруа жерін суғаруға қол жеткізеді. Ли Биннің бұл игілігін ұрпақтан ұрпақ көреді.

Аңыз Ли Бин Шу аймағын басқаруға келгенде Янцзы өзенінің пірі жыл сайын өзіне әйелдікке екі жас қызды алатын болыпты. Ол Хэ-бо секілді тәттіқұмар және сараң екен. Егер бірдеңенің дәмі ұнамай қалса, биіктігі көкке жететіндей толқындай көтеріп, өзен суын тасытып отырады. Ал халық соның кесірінен өте ауыр күй кешеді. Және жыл сайын дәстүр бойынша үйлену тойын ұйымдастырушыларға ақша беріп, өзеннің құдайына әйелдікке қыз таңдалады. Ли Бин су пірінің бұл қылығын білгесін, үйлену тойын ұйымдастырушыларға айтады:

-Биыл ақша берілмейді, мен Янцзы өзенінің піріне өз қыздарымды жіберем, дейді.

Той болатын күні Ли Бин қыздарын әсем киіндіріп, су түбіне жіберуге дайындалады. Өзен жағасына су піріне арналған тақ және алтарь, хош иісті түтіндер, шарап және жемістер қойылады. Алтарьдің алдында түрлі-түсті киімдер киген музыкантар дауылпаздарын қағып, сырнайларын тартып, елдің көңілін көтереді. Ли бин шарап толы тостағанын ұстап, таққа жақындап келіп:

-Мен сенімен жақын танысуды құрмет көрем. О, ұлы құдай, өзеннің мырзасы, саған шарап ұсынуым үшін жүзіңді көрсетуді өтінем, -дейді. Алайда Тақ бос күйінде үнсіз мелшиіп тұрады. Ли Бин біраз үнсіздіктен кейін: -Шарап ішуді ұсынамын!-дейді тағы да. Өзі шарабын ішіп қояды. Ал тақтың алдындағы шарап сол күйі тұрады. Бұған ашуланған Ли Бин айғай салады.

-Өзен қожайыны, егер сен адамдарды осылай келеке қылсаң, мен сенімен шайқасқа түсемін!

Сөйтеді де, қылышын қынабынан суырып алып, көзден ғайып болады. Жұрттың бәрі шошып кетеді. Сәлден кейін тау жырасының үстінде екі бұқаның сүзісіп жатқанын көреді. Аздан кейін екі бұқа да көзден ғайып болып, Ли бин пайда болады. Оның жүзінен тер тамшылап, құйылып тұрады. Ауыр дем алған ол қарамағындағыларға өзінің құдаймен соғысып, қатты шаршағанын және оған көмек керектігін айтады. Бірақ абай болуды тапсырады. Өйткені, ақ жіп байланған, оңтүстікке қарап тұрған бұқа өзі болатынын ескертеді. Сосын сұр бұқаға айналады да, тура сондай сұр бұқа кейпіндегі өзен пірімен шайқасқа түседі. Найза, қылышпен қаруланған адамдар жүгіріп келіп, ақ жібі жоқ бұқаны шаншып, түйреп, Ли Биннің жеңуіне көмектеседі. Сөйтіп Ли Бин өзен құдайын өлтіреді, ал халық су тасқынынан құтылады.»

«Ли Бин екінші бір миф нұсқасы бойынша өзен құдайын айдаһардың шынжырымен кісендеп тастайды. Сосын ол Байшаюда Терем тас қызының маңында үш тас ұстын жасап, оларды өзеннің дәл ортасына орнатады да өзен пірімен қуаңшылық кезінде су деңгейі осы ұстындардың аяғынан төмен түспеуіне, ал су мол жылдары оның деңгейі тас ұстындардың иығынан аспауына келіседі. Ли Биннің тапсырумен жұрт бамбуктен тоқылған себеттерді тасқа толтырып, өзен суына тастайды. Сол арқылы үлкен бөгет тұрғызып, оны Цзяньянь немесе Цзяньти – Алтын бөгет деп атайды. Бөгеттің екі жағында су өтетін арна болғандықтан, өзен екі салаға –Пицзянь және Цзяньцзяньге бөлінеді.

Ықылым заманда Шу аймағы мыңдаған лиге созылған құйқалы, гүлденген аймақ болады. Жұрт су тасқыны мен қуаңшылықтан ада, егін егіп, ашаршылықты білмей өмір сүреді. Бұл жер Лухай – Құрғаған теңіз немесе Тяньфу –Аспан округы деп аталады.

Янцзы жағалауындағы тау басында халық Ли Бин мен оның баласының еңбегіне құрмет көрсету үшін «Қайырымдылыққа тағзым» храмын салады. Жыл сайын көктемнің соңы мен жаздың басында жұрт әлгі храмда хош иісті шырақтар жағып, құрбандықтар әкелетін болған. Құрбандыққа қой әкелінеді. Кейде олардың саны жылына 50 мыңға дейін жетеді. Бұл храмның өркендеуін көрсетсе керек. Адамдар мифтік Ли Биннің ерлігі мен қайратына бас иіп, көпшілігі ұлдарын соның құрметіне Биньэр, яғни Биннің ұлы деп атайды.»/1,188б/

Ли Бин туралы мифтердің көп нұсқасы бар. Бірақ барлығының мазмұны ұқсас. Олар елдің шаруашылық саласына кедергі келтірген жауыз құдайлар мен күресуші, елдің игілігін ойлаушы қайырымды пенде, батыр ретінде сипатталады. Қытай мифологиясындағы ерлік көрсетуші батырлардың көбісі су пірлермен күресіп, егін – жайдың мол өнімді болуы үшін еңбек етеді.

Түркі елінде әділетсіздік пен озбырлық жайындағы мифтік деректер көптеп танылса, Қытай елінде егіндік саласында тер төккен батырлар мадақталып отырған. Түркі елінде тұлпарлар ер қанаты, батырдың жанашыры, ақылшысы ретінде сипатталса, Қытай елінде айдаһар бейнесі ардақталды. Түркі елі көшпелі халық болғандықтан, оларда ер –тұрманды сұлу аттар мен алып батырлар жайлы мифтер басым болса, Қытай елі отырықшы шаруашылықтың жетегіндегі арба, соқа, балта сияқты заттарды қасиетті деп білді. Қытай елі ән-күйді жақсы көрді, түрлі аспаптарды ойлап табуға тырысты және олардың дүниеге келуіне ұшқыр ойдың жемісі-мифтердің ықпалы зор болды. Ал ежелден дала кезген Түркі елі өз сипатына қарай жаугершілік заманда күші мығым, қайсар жеке тұлғаларды асқақ тұтты. Атты қадірлеген, киелі деп түсінген олар үшін, ат-әбзелдерінің барлығы қасиетті саналды.