БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚЫТУДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР КӨМЕГІМЕН БІЛІМ БЕРУ САПАСЫН КӨТЕРУ

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті. Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы

Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңында»: «Білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» – деп көрсетілген. Бұл міндеттерді жүзеге асыру барысында білім ордаларында жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың негізгі мақсатын айқындап алуда, яғни «берілген үлгі бойынша өнім алу», оқытудың тиімділігін, сапасын көтеру.

Жас ұрпақтың жаңаша ойлануына, олардың біртұтас дүниетанымының қалыптасуында әлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін меңгеруіне ықпал ететін жанаша білім мазмұнын құру жалпы білім беру жүйесіндегі өзекті мәселе . Бүгінгі орта білім беру ісіне қойылар талаптар қай кездегіден де күрделі маңызды. Өйткені бізді дамудың жаңа кезеңі күтіп тұр. Сол кезеңге лайық ұлттық санасы жаңғырған жаңа ұрпақ тәрбиелеу міндеті мойынымызда. Барлық кедергілерді жеңу табысқа талпыну өз қолымызда деп білемін. «Оқусыз – білім жоқ, білімсіз күнің жоқ» деген халық даналығы ешқашан мәнін жоғалтпайды. Жас ұрпақ-ел тірегі ертеніміздің кепілі. Әрбір ұстаздың міндеті мектеп оқушыларын отан сүйгіштікке, ақыл-ойын жан-жақты дамытуға, ұмтылуға тәрбиелеу. «Қыран-түлегіне қайыспас қанат сыйлайды, ұстаз-шәкіртіне талап сыйлайды» деген халқымыздың қанатты сөзі ұстаз арқылы дарыған талаппен ұрпақтың алысқа ұшатынын меңзеген.

«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың қолында» деп білім қызметкерлерінің бірінші құрылтайында сөйлеген сөзінде Елбасы айтқандай ұстаздарды өз Отанын шексіз сүйетін, еліміздің болашағына, оның гүлденуіне аянбай үлес қосатын білімді жеткіншектерді даярлау міндеттері күтіп тұр.

Қазіргі танда біздің Республикада білім берудің жаңа жүйесі дайындалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге батыл қадамдар жасалынуда. Білім берудің мазмұны жаңарып, оларды технологиялық-педагогикалық тұрғыдан жетілдіру қажеттігі туындауда. Білім беру деңгейіндегі озық технологияларды пайдаланудың мақсат үйрете жүріп, үйрену.

Білім беру саласында озық технологиялардың енуі мұғалімнің ойлану стилін, оқыту әдістемесін өзгертеді. Оған: оқыту бағдарламалары, оқытуда қолдануға арналған электрондық оқулықтар, тексеру бағдарламалары мен тестік, өзіндік жұмыстар ерекше орын алады. Жаңа ақпараттық дамыған қоғамда оқушыларды белсенді шығармашылық іс-әрекетке дайындау. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа технологияларды сабақ беру процесіне енгізу болдып отыр.

Сабақта жаңа технологияларды тиімді пайдалану оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырады, шығармашылық қабілетін дамытады, қоршаған ортаны танымдық зерттеу барысында дидактикалық мақсаттар іс жүзінде асырылады.

Педагогикалық ізденіс барысында оқушыларды тәрбиелеу мен оқытуда жаңа әдістемелерді қолдануды оқу үрдісіне енгізудің маңызы ерекше. Сабақтың тиімділігін оқушылардың танымдық қызуғушылығын арттыру үшін тақырып материалдарын оқып үйренуде, олардың әртүрлі ізденушілік бағыттағы тапсырмаларды орындауларынан байқауға болады. . Оқытудың осындай жаңа әдіс-тәсілдерін пайдалануда мұғалімде, оқушыда табысқа жетіп, білімін шыңдай түседі.

Сондықтан білім беру саласы да өзінің дамуы үшін жаңа қадамдарға баруда. Осыған байланысты тұлғаға ақпараттар кеңістігінде дұрыс бағытты таңдауға мүмкіндік жасай алатын оқытудың жаңа технологиялары пайда болып отыр. Жаңа ақпараттық технологиямен орындалатын қызмет өзінің кез келген нақты формасында тиімдірек орындалады, адам өркениетті бола бастайды.

Педагог мамандарды ақпараттық-коммуникациялық технология негiзiнде дайындауда келесi қағидалар негiзге алынған:

• 
  вариативтiлiк – әрбiр бiлiм беру қызметкерлерiнiң жасақтаған материалдарына сәйкес бiлiктiлiктi көтеру жүйесiн бағыттайды;
  
• 
  болашаққа негiзделген –күтiлетiн нәтиженi анықтайтын кезеңдiк бағдарламалардың бағытын орнықтырады және жеке тұлғаға бағытталған курстың жалпылама мақсатын анық­тайды;
  
• 
  рефлексивтi-креативтi – жаңа ақпараттық технологияларды меңгерту бiлiмдерiн ұй­ымдастыруда курстың бағыты даралық-шығармашылық негiзге бағытталуы қажет;
  
• 
  эргономикалық – нақтылы мәселелердi үйренуге қажеттi уақыт мөлшерi талап етiледi;
  
• 
  iзгiлiктiлiк – бейiмделген оқыту жүйесiн құруды талап етедi, бiлiктiлiктi көтеру жүйесiнiң құрылымы мен нақтылы нәтижесiн анықтау;
  
• 
  тәжiрибеге бағытталған – оқыту көздерiнiң бiрi ретiнде оқытушылардың тәжiрибесi қолдану ой-пікірі жүзеге асырылады және нақытылы iс-әрекеттер бойынша тыңдаушылардың танымдық үдерістерінің өзара байланыстылығы мен олардың жеке тұлға ретiнде қалыптасу деңгейi анықталады;
  
• 
  жекелеген кеңес беру – тыңдаушыларға кеңес беру ұсынылады.
  

Бiлiм берудi ақпараттандырудың негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасында бiртұтас бiлiмдiк ақпараттық ортаны құру болып табылады. Олай болса, бiлiм беру саласында жаңа ақпараттық технологияны пайдалануға, Қазақстан Республикасындағы ақпараттық кеңiстiктi әлемдiк бiлiм беру кеңiстiгiмен сабақтастыруға мүмкiндiк бередi.

Бiлiм берудi ақпараттандырудың негiзгi мiндеттерi:

• 
  ақпараттық және телекоммуникациялық техникалық құралдармен қамтамасыз ету;
  
• 
  бiлiм берудi ақпараттандыру бойынша практикалық шараларды анықтап, жүзеге асыру;
  
• 
  оқу-тәрбие үдерісіне жаңа ақпараттық технологияны енгiзудi қамтамасыз ету бойынша ғылыми-iзденушiлiк және оқу-әдiстемелiк жұмыстарын жүргiзу;
  
• 
  пәндер бойынша жасақталатын жалпыға мiндеттi бiлiм стандарттарының және оқу-әдiстемелiк кешендерiнiң мазмұнын ақпараттық технологияны пайдалану мүмкiндiктерiмен жетiлдiру бiлiм берудi басқаруда ақпараттық жүйенi құру;
  
• 
  бiлiм беру мекемелерiнiң қызметкерлерi үшiн бағдарламалық-техникалық құралдарды қамтамасыз ету және мультимедиялық бағдарламаларды, электрондық оқулықтарды жасақтау;
  
• 
  педагог кадрларды жаңа ақпараттық технологияны өз қызметтерiне еркiн пайдалана бiлуге дайындау және жүйелi түрде бiлiктiлiктерiн көтеру.
  

Әлемдік өркениетке қадам басқан Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық, мәдени дамудағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз әсерін тигізіп, білім деңгейін, оқыту әдіснамасын жетілдірудетың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызып отырғандықтан алдыма мынадай мақсаттар қойдым:

• 
  жаңа технологияны қолдану арқылы бiлiмнiң сапасын көтеру;
  
• 
  жаңа ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды енгiзу арқылы бiлiм беру мазмұнын жаңарту;
  
• 
  жаңа технологияны қолдану саласы бойынша оқушылардың мамандыққа баулу механизмiн құру;
  
• 
  бiздiң елiмiздегi жинақталған ақпараттық ресурстарға жедел ену;
  
• 
  мультимедиялық электрондық оқулықтарды пайдалану.
  
• 
  отандық бiлiм беру жүйелерiн бiртұтас әлемдiк ақпараттық бiлiмдiк кеңiстiкке ену арқылы сабақтастыру және т. б.
  

ХХІ ғасыр – техниканың озық дамыған ғасыры. Компьютер оқушы үшін қоршаған әлемді танудың табиғи құралы болып табылады. Олай болса барлық сабақтарды компьютердің қуаттануымен жүргізуді үйрену – бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелерінің бірі. Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларды тиімді жаңа комплекстік технологияларына алмастыру, оларды сүйемелдеу және дамыту болып табылады.

Электрондық есептеуіш технологиясымен жұмыс істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға, модельдеуге, электрондық оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдануға, интернетте жұмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламасына негізделеді. Ақпараттық әдістемелік материалдар коммуникациялық байланыс құралдарын пайдалану арқылы білім беруді жетілдіруді көздейді. Интерактивті тақтаның мүмкіндіктері мұғалімдерге баланы оқытуда бейне және ойын бағдарламаларын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Ақпараттық қоғамның негізгі талабы – оқушыларға ақпараттық білім негіздерін беру, логикалық – құрылымдық ойлау қабілеттерін дамыту, ақпараттық технологияны өзіндік даму мен оны іске асыру құралы ретінде пайдалану дағдыларын қалыптастырып, ақпараттық қоғамға бейімдеу. Демек, ақпараттық бірліктердің білімге айналуы әлемнің жүйелік – ақпараттық бейнесін оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен құндылық бағдарларын дамыту арқылы қалыптастыруды көздейтін, адамның дүниетанымының құрамдас бөлігі болып табылатын интеллектуалды дамуды қалыптастырудың бір жолы.

Қазіргі білім беру жүйесі ақпараттық технологиялар мен компьютерлік коммуникацияларды белсенді қолдануда. Әсіресе қашықтан оқыту жүйесі жедел қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім беру мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы, оқу пәндерінің барлық бағыттыры бойынша электрондық оқулықтар құрылуы және Интернеттің дамуы мысал бола алады.

Оқытудың әр сатысында компьютерлік тесттер арқылы оқушыны жекелей бақылауды, графикалық бейнелеу, мәтіндері түрінде, мультимедиалық, бейне және дыбыс бөлімдерінің бағдарламасы бойынша алатын жаңалықтарды іске асыруға көп көмегін тигізеді. Электрондық оқулықтарды қарапайым оқулықтарға қарағанда пайдалану ыңғайлы және оларда өзін – өзі тексеру жүйесі бар. Осы электрондық оқулықтың артықшылығы болып табылады. Сондықтан, өзін – өзі тексеру жүйесі оқушы мен оқытушының арасындағы байланысын алмастырады.

Электрондық оқулықтарды пайдалану оқушылардың, танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды.

Осы уақытқа дейінгі білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан қазіргі ақпараттандыру қоғамында бұл оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу мүмкін емес.

Оқыту үрдісінде оқыту әдістерін тиімді пайдалану, білім беру жүйесін тұтастай жаңа оқыту технологиясын енгізу оқыту процесінде толыққанды дамуына мүмкіндік жасайды. Оқыту процесінде компьютерге негізделген жеке әдістемелер оқу мақсаттары мен жағдайларына байланысты тиімді қолданылуы қажет.

Оқытудың тиімділігі оқытудың жеке тұлғалық стиліне, яғни, оқушыға оқу материалын тиімді сипаттайтындай қабылдау механизміне тәуелді болады. Осыған байланысты оқу іс-әрекетін тиімді қамтамасыз ету бәрінен бұрын оқушылардың өзіндік іс-әрекетін, оқытушының әрбір оқушымен жеке тұлғалық оқу іс-әрекетін сүйемелдеуді және жобалар мен оқу жұмыстарын оқытушылармен бірге ұйымдастыруды жобалайды.

Осылайша жаңа технологиялардың дамуы жаңа әдіс-тәсілдердің пайда болуына көмектеседі және сонымен бірге оның сапасын жоғарылатады.

Бұл технологияның өзектілігі қоғамның ақпараттандыру жылдамдығының артуымен сипатталады. Әр түрлі пән сабақтарында жаңа технологияны пайдалану білім мазмұнын жаңартумен, ақпараттық ортаны қалыптастыруымен, сондай-ақ сапалы білім беру мүмкіндігінің жоғары болуымен ерекшеленеді.

Соңғы кезеңде қазіргі заманғы педагогикалық ғылым мен практика түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Соның ішінде оқыту үрдісі ақпараттық – коммуникациялық жағдайларда жаңа көрініс алу жолында басқаша жаңалаған жолмен ХХІ ғасыр талаптарына сай білгір, уақытты үнемдей алатын тұлғаны қалыптастыруға бағытталады.

Қазіргі оқыту үрдісіне жаңа педагогикалық технологиялар кеңінен енуде. Оқушыны пәнге қызықтырумен қатар, саналы ойлауға тәрбиелейтін, қоғамдық көзқарастарын қалыптастыра алатын, өзіндік пікірі бар, қоғамдағы болып жатқан түрлі қарама-қайшылықтарды түсіне білетін, еркін сөйлеп, өз пікірін ашық айта алатын ойлы ұрпақ тәрбиелеуде сабақтың маңызы зор. Сол сабақ атты театрдағы басты кейіпкеріміз – оқушы болса, онда барлығымыздың бағытымыз бір, бағдарымыз байсалды болмақ. Әр мұғалім оқушыға көпқырлы сабақ беретін болған соң, қазіргі жаhандану саясатына сәйкес жаңа технологияны өз ыңғайына, пәніне лайықтап пайдалануы тиіс. Мұғалім шеберлігі – ізденіс нәтижесі. Сондықтан, орыстың ұлы педагог-ғалымы К. Д. Ушинскийдің “Мұғалім – өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады” – деген. Бұл “Ұстаз” атты ұлы сүрлеуге соқпағын салып жол тартқан көкірегі ояу, көзі ашық әрбір адамға берілген елеулі ескерту. Сабақты тартымды өткізіп, оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін әр сабағымызды түрлендіріп отыру шарт. Ол үшін тек бір технологиямен шектеліп қалмай, әртүрлі технологияның элементтерін пайдалану қажет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. 
   Молдахметова Р. - Деңгейлеп оқыту технологиясын пайдалану. - Бастауыш мектеп. - №2. -2010. -12 бет.
   
2. 
   Мырзахан А. - Бастауыш сыныптарда ойын түрлерін тиімді пайдалану. - Бастауыш сынып. - №2. - 2010. -63 бет.
   
3. 
   Нағашыбаева А. Компьтермен оқыту-уақыт талабы. Қазақстан мектебі, 2003.№6 29бет
   

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті. Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы.

Психологиялық көмек негізгі екі бағытта жүзеге асырылады:психологиялық превенция (ескерту, профилактика) және психологиялық интервенция (қиындықты жеңу, түзету, реаблитация). Ереже бойынша, психодиагностика жұмыстың дербес бағыты емес және психологиялық көмектің түрі, маңызды, бірақ міндетті емес, бұл аралық практикалық міндеттерді шешеді.

Ауытқушы мінез – құлық профилактикасы көбінесе кәмелетке толмағандарды мысалыға алу арқылы қарастырылады. Әлемдік денсаулық ұйымы профилактиканың үш түрін ұсынады: бастапқа, екінші және үшінші профилактика. Бастапқы профилактика белгілі бір құбылыс тудыратын жағымсыз фактрларды жоюға, сонымен қатар бұл факторлардың әсеріне жеке тұлғаның төзімділігін арттыруға бағытталады. Бастапқы профилактиканы жасөспірімдер арасында кеңінен қолдануға болады. Екінші профилактиканың міндеті- жүйке – психологиялық ауытқулары ерте анықтау және оңалту, сонымен қатар “ қауіпті топпен” жұмыс . Үшінші профилактика мінез – құлықтың ауытқуларын тудыратын жүйкелік- психикалық бұзылулар секілді арнайы міндеттерді шешеді. Сонымен бірге, үшінші профилактика девиантты мінез – құлықты тұлғалардың қылмысты қайталануының алдын алуға бағытталуы мүмкін.

Психопрофилактикалық жұмыс барлық үш деңгейдегі іс шаралар кешеніне кіре алады. Психопрофилактикалық жұмыстың бірнеше формалары бар:

• 
  Әлеуметтік ортаны (отбасы , әлеуметтік топ, нақты тұлға) ұйымдастыруға :салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша жасалатын әлеуметтік жарнама БАҚ, жастардың субмәдениетімен жұмыс.
  
• 
  Мәлімет беру (дәрістер, әңгімелесулер , арнайы әдебиеттерді, видео және телефильмдерді тарату);
  
• 
  Әлеуметтік тұрғыдан маңызды дағдыларды белсенді әлеуметтік үйрету;
  

1. Резистенттілік (әлеуметтік жағымсыз әсерге тұрақтылық) тренингі. Тренинг барысында девиантты мінез – құлыққа нұсқаулар өзгереді, жарнамалық стратегиялады тани білу дағдыларын қалыптастыру , құрдастар қысым көрсеткен кезде “ жоқ ” деп айту қабілетін дамыту , ата – аналар мен басқа үлкендердің (мысалы, ішімдік ішетіндердің ) ықтимал жағымсыз әсері туралы ақпарат беріледі.

2. Ассертивтілік тренингі, немесе аффективті – құндылыққа ұйрету тренингі. Ол девиантты мінез – құлық эмоционалды ауытқушылықтармен тікелей байланысты деген түсінікке негізделеді. Аталмыш мәселенің алдын алу үшін жасөспірімдер эмоцияларды жеңе білуге үйретіледі.

3. Өмірлік дағдыларды қалыптастыру тренингі. Өмірлік дағдылар дегеніміз – тұлғаның ең маңызды әлеуметтік іскерліктері. Ең алдымен , бұл қарым – қатынас жасау, достық байланыстарды сақтау және тұлғааралық қарым – қатынастардағы қақтығыстарды шешу іскерлігі , сонымен қатар бұл өзіне жауапкершілік алу , алдына мақсат қою, өз ұстанымы мен мүддесін қорғау қабілеті:

• 
  Девиантты мінез – құлыққа альтернативті әрекет ұйымдастру (таным,
  

• 
  Салауатты өмір салтын ұйымдастыру (дұрыс тамақтану, таза ас, жүйелі физикалық жұмыс көлемі, еңбек және демалыс режимін сақтау, табиғаттпен қарым – қатынас, нысапсыздықтан аулақ болуы)және т. б. ;
  
• 
  Жеке тұлғалық ресурстарды белсендіру (спортпен шұғылдану , шығармашылықпен айналысу, топтық тренингтерге қатысу, арттерапия) және т. б. ;
  
• 
  Девиантты мінез – құлықтың жағымсыз салдарын азайту (мәлімет беру, топтық пікірталас, тренингтік жаттығулар, рөлдік ойындар, әлеуметтік тиімді мінез – құлықты үлгілеу, психотерапевтік әдістемелер) және т. б. ;
  

• 
  Кешенділік (әлеуметтік кеңістіктің, отбасыны және тұлғаның әртүрлі деңгейлеріне әсерді ұйымдастыру);
  
• 
  Ақпараттың жағымдылығы;
  
• 
  Жағымсыз салдардаы азайту;
  
• 
  Бағыттылық (жас ерекшелігі , жыныстық және әлеуметтік сипаттамаларды ескерту);
  
• 
  Көпшілікке арнаушылық (жұмыстың топтық формасының басымдылығы);
  
• 
  Болашаққа ұмтылыс ( мінез – құлық салдары , жағымды құндылықтар мен мақсаттарды белсендіру , девиантты емес мінез – құлықтың болашағын жоспарлау).
  

Арнайы профилактика “ топ ” балаларына, девиантты жасөспірімдерге, кәмелетке толмаған заң бұзушыларға бағытталған түзету – реабилитациялық шараларды қамтиды. Ол психологиялық – педагогикалық қолдау мен жасөспірімдерге әлеуметтік құқықтық көмектің әртүрлі іс – шаралары, оларды ата – аналардың көңіл қоймауынан , қаігездіктен, зорлық – зомбылықтан және асоциалды ортаның теріс әсерінен қорғау болып табылады. Түзету – профилактикалық жұмыс – мектептің , отбасының, бос уақытты өткізетін ортаның және формальды емес топтардың, әлеуметтік институттар мен қоғамдық ұйымдардың бір – бірімен етене байланысында жүзеге асады. Осылайша профилактикалық және түзету – педагогикалық әрекет девиантты мінез – құлқы бар жасөспірімдерді анықтау, даму мен мінез құлықтағы уытқулардың себептері мен жағдайларына диагностикаға бағытталған әлеуметтік – педагогикалық үдерістің құрамы бөлігі болып табылады.

Ауруды жою және алдын алу үшін оның бастау көздері мен түп тамырын жою қажет. Ауытқыған мінез – құлықты жеңу немесе алдын алу үшін, ең алдымен, әлеуметтік ортаның теріс әсерін шектеу ( жағдайы нашар отбасы, асоциалды топ, құқыққа қарсы тұлғааралық қарым - қатынас).

Сонымен бірге ғылыми зерттеулер және педагогикалық тәжірибе ата – ана құқынан айыру , асоциалды топтарды тарату , жасөспірімдерді интернатты типті мекемелерге немесе девиантты жасөспірімдерге арналған арнайы оқу – тәрбиелік мекемелерге жіберу сияқты терең батыл шаралар қолдану үнемі тиімді емес. Олар үнемі қажетті нәтиже бермейді, мәселені жоймайды, керісінше , оны тереңдете түседі немесе қандай да бір уақыттқа тоқтатады, оның дамуын бәсеңдетеді. Сондықтан девиантты мінез – құлықты жасөспірімдермен түзету – педагогикалық жұмыс ұйымдастыру және олардың ауытқушы мінез – ққлықтарының себептерін ескерте барысында тұлғаның дамуына орта факторларының ықпал күшін, топтағы құрдастарымен тұлғааралық қарым – қатынасының референтті маңызын ескеру қажет.

Ауытқушы мінез – құлықтың алдын алу мен жеңуде ата – аналарға, отбасылық микроклиматқа , тәрбиелеу потенциалына , отбасылық ішкі қарым – қатынасқа психологиялық және педагогикалық әсер етудің әртүрлі жолдары мен тәсілдері бар. Бұл ықпалдар тура , тікелей сипатта , сонымен қатар жанама сипатта болуы мүмкін.

Жасөспірімдер мен ата - аналардың қарым – қатынастарын және отбасылық қарым – қатынастарын түзету.

Әр отбасында индивидуалдық ерекшеліктер бар және сыртқы араласу оларға әртүрлі әсер тигізетін болғандықтан, педагог әсер етудің тура жолын да , жанама жолын да қолданғаны жөн. Ескі жағдайда да, біріншіден, отбасыға ішкі отбасылық атмосфераны бағалау, отбасылық қарым- қатынаста орын алған жағдайда талдау жасау;екіншіден , орын алған өзара қарым – қатынасты өзгерту жолдары мен тәсілдерін көрсету ; үшіншіден , отбасы мүшелерімен біріге отырып, жағымды , қоғамдық маңызды отбасылық қарым – қатынастың болашақ бағыт – бағдарын анықтау секілді бірнеше міндеттер шешіледі. Отбасы түріне байланысты , жұмыстың әртүрлі формалары мен әдістері қолданылады, мектеп пен қоғамның ата – аналарға кешенді ықпалы жүзеге асырылады.

Отбасылық қарым – қатынастары мазмұнсыз, тиянақсыз сипатты, салыстырмалы тұрғыда жалпы және өнегелі мәдени деңгейі төмен , педагогикалық тұрғыда шамасыз отбасыларының әдетте тәрбие мәселелерінде біліктіліктері аз болады. Бұндай отбасыларды түзету мақсатында жалпыға міндетті педагогикалық оқудың жалпы жүйесіне кіреді. Бұндай отбасылары үшін мектеп педагогтері , мектеп психологтары жүргізетін педагогикалық кеңес беру формасын қолданған жөн. Бұл жағдайда өздерінің білімсіздіктерін мұғалімдер дұрыс түсінбейді және оны өздеріне және балаларына қарсы қолданады деген ата – аналардың сенімдерін жою қажет. Кеңес беру кезінде ата – аналарға тек балаларды тәрбиелеуде кездестіретін қиындықтарды ғана әңгімелесу мүмкіндігі берілмейді, сонымен қатар, жағдаятқа бірге талдау жасауға, кеңес алуға, нақты ұсыныстар алуға, мәселені әртүрлі шешімдерін талқылауға мүмкіндік беріледі.

Педагогикалық кеңес- педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірімдердің отбасыларымен жүргізілетін жұмыстың қызықты және тиімді формасы. Алайда бұндай ата – аналарды мектептегі қоғамдық жұмыстарға белсенді қатыстыру қажет.

Отбасының екінші түрі – педагогикалық енжарлар:обьективті себептерге байланысты балаларға тура тәрбиелік әсер етуге енжар отбасылар. Бірақ отбасының өнегелі микроклиматы , қарым – қатынас стилі және қарым – қатынас сипаты – жасөспірімдерге белсенді ықпал ету факторлары болып табылады. Осыған байланысты , бұл отбасыларымен жұмыс барысында олардың тәрбиелі ықпал жүйесіне талдау жасаумен бірге, отбасындағы қарым – қатынас сипатын өзгерту және түзету қажет.

Отбасылық қарым – қатынасты түзету мәселесін отбасылардың антипедагогикалық түрімен шешу өте қиын. Бұл отбасылар өзінің алдамшы жақсы жағдайы және жалған белсенділігімен өзінің антипедагогикалық болмысын жасырады. Сондықтан да бұндай отбасылары қайта бағыт – бағдар беру жұмыстарын ғана емес, сонымен қатар отбасылық қарым – қатынас жағдайларын өзгертуді қажет етеді. Педагогикалық кеңестер мен ұсыныстарға қатысты теріс пікір , көбінесе оларды жоққа шығару немесе қабылдамау мектеп пен тұтас ата – аналар қоғамының күш салуын талап етеді. Бұл отбасыларындағы қарым – қатынас пен өзара әрекеттестікке әсер етудің негізгі жолын мектеп, педагогикалық ұжым жүзеге асырады, бұл іс – шарада олар ата – аналар комитетіне және мектептің қамқорлық кеңесіне арқа сүйейді, дербес және топтық жұмыс формаларын қолданады. Қамқорлық кеңесі, сыныптардың ата – аналар комитетері жағдайы нашар әр отбасымен мақсатты түрде жұмыс жүргізуі қажет; белсенді ата – аналарт- педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірімдердің ата – анадларын мектептің қоғамдық пайдалы жұмыстарына тартуға байланысты еңбекті көп керек ететін жеке дара жұмыстар жүргізеді: балалармен бірлесіп, іс- шаралар ұйымдастырып, өткізу қажет. Бұл оларға өз балаларын іс жүзінде көруге , оларды сыныптастарымен салстыруға , әр баланың ықтимал мүмкіндіктерін көруге , бала ең жақсы және көнгіш болуы үшін қандай шара қолдану қажеттілігін ойлануға мүмкіндік береді. Ата – аналардың бұл санатымен тиімді жұмыс формаларының бірі балалар мен жасөспірімдерді отбасында тәрбиелеу ұйымдастыру болып табылады. Девиантты мінез – құлықты кәмелетке толмағандардың отбасындағы қарым – қатынасты түзету нәтижесі бүкіл отбасында тура және жанама әсер етудің үндесуіне байланысты болады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. 
   Р. Қыпшақбаева . Бала тәрбиесі бір күндік іс емес. // Бала тәрбиесі №4, 2005, 35-бет.
   
2. 
   Б. Жолмаханов. “Қиын”оқушыны тәрбиелеу // Бала тәрбиесі № 5 , 2005, 40-бет.
   
3. 
   Сұлтанбекова А ., Малдыбаева А. Агрессивті мінез-құлық //Қазақстан мектебі 2005 №5-6 мамыр-маусым , 27 бет.
   
4. 
   Қойжігітов А. Девиантты іс-әрекетті балалар мәселесі. // Ұстаздар пайымы 2007 № 3 , 2-9 бет
   

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті. Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы

Болашақтың бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп адамзат қоғамын алға апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдің болмасын өсіп өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, дамыту бағытына байланысты. Қазіргі кезеңде егеменді елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бұл педагогика тарихы мен оқу - тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр, себебі, білім беру жүйесі өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарды, жаңа көзқарас, жаңаша қарым - қатынас пайда болды.

Мұғалімдердің алдына қойылып отырған басты міндеттерінің бірі – оқытудың әдіс - тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияларды меңгеру. Ұстаз үшін ең басты мәселе – оқыту әдісін дұрыс таңдау.

Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады.

Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес қосады.

Оқыту тәсілдерінің түрлері:

• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;

• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;

• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;

• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқарутәсілдері.

Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістіңжүзеге асуына көмектеседі.

Жаңа технология түрлерін сабақ үрдісінде пайдалану, оқушының шығармашылык, интеллектік қабілетінің дамуына, өз білімін өмірде пайдалана білу дағдыларының қалыптасуына әкеледі.

Жаңа технологияны қолдану мына кезеңдер арқылы іске асады:

І кезең: оқып-үйрену;

ІІ кезең: меңгеру;

ІІІ кезең: өмірге ендіру;

IV кезең: дамыту.

1. Жаңа педагогикалық технология мақсаты – оқытуды ізгілендіруі, яғни оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай болуы керек. Жаңа педагогикалық технология түрлері өте көп.

2. Ойын технологиясы. Педагогикалық ойындар технологиясы дегеніміз педагогикалық жұмысты ойын түрінде ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдерінің жиыны. Ойын түріндегі жұмыстар сабақ үстіндегі қолайлы деген жағдайларда пайда болып, оқушыларды қызықтырушы құрал ретінде қолданылады.

3. Проблемалы оқыту технологиясы. Проблемалы оқыту – мұғалім басшылығы мен қиын мәселелерді туғызу және оқушылардың белсенді түрде өз беттерімен мәселелерді шешу. Қорытындысында олардың ойлау қабілеттері дамып, шығармашылық іскерліктері мен дағдылары қалыптасуына жағдай жасайды.

4. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы

Мақсат пен міндеттердің орындалуы мынадай ұзақ жоспарлар арқылы іске асады:

• 
  ассоциация;
  
• 
  бірлестік қызмет;
  
• 
  көзқарасын талдау мен дәлелдеу түрінде қорғау. Бұл технология бойынша:
  
• 
  оқу үрдісінде қызығушылық артады;
  
• 
  оқушының өз бетімен білім алуына мүмкіндік беруі туады;
  
• 
  оқушының ақпараттық тіл байлығы жетіледі.
  

1) Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, білім алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді;

2) Деңгейлеп оқыту әр түрлі категориядағы балаларға, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

3) Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің бірнеше деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген деңгей сондықтан әрбір оқушы меңгеруі тиіс.

1. Л. В. Занковтың дамыта оқу жүйесі. Оқыту қызметінің негізгі мотивациясы танымдық қызығушылық. Занков әдісі әртүрлі қызметтерге тарту, дискуссия, дидактикалық ойындарда оқытуда, пайдалану, сол сияқты есті, ойлауды, елестетуді, сөйлеуді байыту бағытындағы оқыту әдісі.

2. Д. Элькони – В. Давыдовтардың дамыта оқыту технологиясы. Элькони – Давыдов техноло-гияларындағы дамыта оқыту ең алдымен оның мазмұны, теориялық білімге негізделе отырақұрылған. Білімнің теориялық негізі терең түрдегі жинақтаудан тұрады. Дәстүрлі технологиялардан өзгешелігі дамыта оқыту оқу қызметін басқаша бағалайды. Оқушының орындаған жұмыстары мен сапасы оқушыға білімнің жетімділігі мен қабілетінің жететіндігін мұғалімнің көзқарасы бойынша бағаланбай, оқушының өз мүмкіндігі тұрғысынан қаралады.

3. Жеке бас шығармашылығын дамытуға бағытталған дамыта оқыту жүйесі. Іздену, ойлап табу қызметтері процестері оқытудың негізгі мазмүны болады.

Дамыту мазмұны жақыннан орташаға, сонан кейін қашықтағы мақсаттық келешекке көшуден тұрады.

Бұл технологияда ұжымдық жұмыс әдісі кеңінен қолданылады; ойға шабуыл, ұйымдастыру – қызмет ойыны, еркін шығармашылық пікірталасы.

Оқу модулі қайта жаңғыртушы оқу циклі ретінде үш құрылымды бөліктен тұрады. кіріспеден, сөйлесу бөлімінен және қорытынды бөлімнен тұрады. Әр оқушы оқу модулінде сағат саны әртүрлі болады. Бұл оқу бағдарламасы бойынша сол тақырыпқа, тақырыптар тобына немесе тарауға бөлінген сағат санына байланысты.

Жаңа технологияны қолдануда оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, үлкен ізденіспен, шығармашылыққа жетелеуге де болады. Нәтижесінде оқушы:

Оқыту процесінде жаңа технологияларды қолдана отырып білімін шыңдайды;

Жаңа оқыту үрдісін қалыптастырады;

Өздігінен ізденімпаздық қабілеті артады;

Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу-әрекетін жедел басқаруды ұйымдастыру құралы ретінде, сабақта компьютерді пайдаланудың тиімділігі бар екендігіне тоқталғым келеді. Оның артықшылықтары мынадай: 

1. 
   Әр оқушы өз қарқынымен жұмыс істеуге үйренеді.
   
2. 
   Уақытты үнемдейді.
   
3. 
   Мұғалім бақылаушыдан кеңесшіге ауысады. Компьютерді пайдаланып сабақ өткізу мектепте мынадай міндеттерді жүктейді:
   

1. 
   Оқушылардың компьютерлік сауаттылығын ашу
   
2. 
   Оқыту, тәрбиелеу үрдісіндегі ақпараттық алмасу сипатын анықтау.
   
3. 
   Дайын бағдарламаларды қолдана білу шеберлігін арттыру.
   
4. 
   Ойлау қабілетін дамыту.
   

1. 
   Жалпы білім береті мектептің оқу бағдарламалары. Бастауыш саты  ( 1- 4 сыныптар) Алматы, 1995
   
2. 
   Республика Президенті Н. Назарбаевтың Еліміздің шығармашылық зиялы қауымының танымал өкілдерімен кездесуіндегі сөзінен. Егемен Қазақстан, 1998 ж.
   
3. 
   Нағашыбаева А. Компьтермен оқыту-уақыт талабы. Қазақстан мектебі, 2003. №6. 29- бет.
   
4. 
   Бабанский Ю. К. Методы обучения в современной общеобразовательной школе. Москва: Просвещение, 1985. 208 с.
   

Казакстанский инженерно-педогагический университет дружбы народов, г.Шымкент, Республика Казахстан

• 
  изучение и применение ИКТ в учебном процессе позволяет получить учащимся навыки и квалификации, необходимые для жизни и работы в современном обществе;
  
• 
  ИКТ являются эффективным инструментом для развития новых форм и методов обучения, повышающих качество образования;
  
• 
  широкое применение ИКТ создает условия для повышения доступности образования, для перехода от обучения на всю жизнь к обучению через всю жизнь (Life Long Learning – LLL-парадигма), обеспечивающему постоянную адаптацию к условиям развития информационного общества и экономики, основанной на знании.
  

Принципиальное отличие системы обучения c применением ИКТ от традиционной заключается в ее технологической базе, в реализации высокого потенциала компьютерных и коммуникационных технологий. Это позволяет решить одни из главных проблем образования:

• 
  повышения качества образования;
  
• 
  увеличения степени доступности образования;
  
• 
  повышения экономического потенциала в стране за счет роста образованности населения (человеческий капитал);
  
• 
  интеграции национальной системы образования в научную, производственную, социально-общественную и культурную информационную инфраструктуру мирового сообщества.
  

Процессы обновления в сфере обучения иностранным языкам в современной школе создают ситуацию, в которой педагогам предоставлены право и возможность самостоятельного выбора учебных пособий и других обучающих средств. Современный учитель отказывается от готовых методических "рецептов", жестко регламентирующих деятельность в рамках конкретной методической системы, в пользу анализа современной ситуации обучения иностранным языкам, в пользу эффективного использования новых технологий в учебном процессе. Задача учителя состоит в том, чтобы создать условия практического овладения языком для каждого учащегося, выбрать такие методы обучения, которые позволили бы каждому ученику проявить свою активность, своё творчество. Задача учителя - активизировать познавательную деятельность учащегося в процессе обучения иностранным языкам. Современные педагогические технологии такие, как обучение в сотрудничестве, проектная методика, использование новых информационных технологий, Интернет - ресурсов помогают реализовать личностно - ориентированный подход в обучении, обеспечивают индивидуализацию и дифференциацию обучения с учётом способностей детей, их уровня облученности, склонностей и т.д. Современные технологии - это, несомненно, компьютерные технологии, имеющие ряд преимуществ перед традиционными методами. Компьютерное обучение несет в себе огромный мотивационный потенциал. Компьютер - это средство, используемое учителем в учебном процессе, который может выполнять разнообразные функции в процессе обучения иностранным языкам:

• 
  Средство тренировки;
  
• 
  Средство создания текстов на изучаемом языке;
  
• 
  Средство коммуникации с носителями языка в системе электронной почты и др.
  
• 
  Основными направлениями использования ИКТ учителями иностранного языка являются:
  
• 
  Мультимедиа-уроки
  
• 
  Тестирование на компьютерах.
  
• 
  Дистанционные олимпиады.
  
• 
  Телекоммуникационные проекты.
  
• 
  Уроки на основе авторских компьютерных презентаций в форме лекций, семинаров, докладов учащихся.
  
• 
  Проектная деятельность.
  

Развитие лексических навыков для последующего их включения в речевую деятельность учащихся является основной задачей в овладении лексикой. Применение компьютерных технологий при формировании лексических навыков значительно усиливает эффективность данного процесса.

Для отработки значения слова я предлагаю учащимся, например, упражнение на распределение слов по тематическим группам (school: chalk, desk, teacher. Family: mother, sister, aunt).

Для тренировки в употреблении слов с помощью компьютера я предлагаю учащимсясоставитьпредложениеизданныхслов: is, a, big, there, window, bedroom, in, my (Тhereisabigwindowinmybedroom).

На этапе тренировки и применения лексики для продуктивной деятельности определяющими будут операции по соединению слов, исходя из содержания высказывания. С целью формирования продуктивных лексических навыков я использую компьютер для тренировки учащихся в действиях по сочетанию лексических единиц. Например, упражнение для отработки: - скажи, какими могут быть перечисленные предметы: house, room, sofa, carpet. В другой колонке размещены прилагательные: big, old, white, beautiful. Школьник должен правильно составить словосочетания из данных прилагательных и существительных, перемещая их из соответствующих колонок на строки снизу. При этом количество незаполненных строчек подсказывает ученику, что есть другие возможные словосочетания, которые он еще не составил. Учащийся, составивший словосочетаний больше других, получает большее количество баллов. С целью формирования продуктивного навыка выполняется упражнение по заполнению пропуска в высказывании. Показателем правильности в данном случае является соответствие смыслового значения подставляемой лексической единицы той, с которой она сочетается. Например, я предлагаю учащимся заполнить пропуски в диалогах подходящими лексическими единицами. Или, например, даю задание выбрать фразу для ответа на вопрос.

Would you like some tea?

a) You are welcome

b) Yes, please

c) Helpyourself

Быстрое выполнение подобных упражнений дает возможность увеличить объем изучаемой лексики за счет сэкономленного времени. Компьютер позволяет также интенсифицировать процесс обучения лексике на основе выполнения детьми разных, но равных по сложности заданий. Приведу пример упражнения на употребление лексических единиц в речевой деятельности: ребята должны составить целостный диалог из разрозненных реплик.

Учащиеся, которые составили одинаковые диалоги, объединяются в пары. Они читают и заучивают диалоги по ролям. После этого диалоги проигрываются перед всем классом. При этом у детей, которые прослушивают диалоги, формируются рецептивные лексические навыки. Проведенная работа по формированию лексических навыков позволяет перейти к формированию речевых навыков диалогической речи. Использование компьютерных программ при формировании навыков учащихся на уроках показало, что компьютерные технологии обучения полностью отвечают целям, поставленным при обучении лексике иностранного языка.

Обучение фонетике и чтению в 5 классе является основной задачей. Поэтому учителя английского языка стараются найти такие приемы и формы работы, которые предоставили бы им возможность с наибольшей отдачей выполнить эту задачу. Здесь мне также помогают приемы работы с применением ИКТ. Во-первых, я стараюсь при каждом удобном случае использовать на уроке обучающие диски с фонетическими упражнениями. Но в связи с тем, что время ограничено, я рекомендую детям заниматься с такими дисками дома, так как сейчас в большинстве семей имеются компьютеры. Во-вторых, при объяснении правил чтения я использую презентации в PowerPoint.Для проверки понимания прочитанного я применяю тесты, выполненные в редакторе Word, что является самым простым применением ИКТ в процессе обучения. При возможности работы в компьютерном классе я применяю тесты, выполненные в Excel, которые позволяют быстро проверить правильность выполнения задания всеми учащимися путем выведения результатов учащихся на компьютер учителя.

Одним из показателей эффективности проведенного занятия можно считать состояние и вид учеников, выходящих с урока: на одном полюсе – спокойно – деловое, умеренно-возбужденное; на другом – утомленное, растерянное, «взвинченное». На уроках английского языка созданы условия для включения учащихся в активный и добровольный процесс формирования знаний и обобщенных способов деятельности. Компьютеры, Интернет, телекоммуникационные сети оказывают огромное влияние на детей и молодежь, образуя вокруг современного ребенка особый информационный мир, влияя на его сознание и развитие. Познавательная деятельность, субъектом которой является школьник, имеет репродуктивный характер. Успешность учебной деятельности во многом зависит от степени самостоятельности ребенка, его активности (или, наоборот, пассивности), заинтересованности в достижении результата и т. д. Хорошая результативность является результатом поисковой, творческой, самостоятельной познавательной деятельности.
ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ литературы:

1. 
   Бухаркина М. Ю. Мультимедийный учебник: что это? // ИЯШ - 2001 - №4 - С. 29-33
   
2. 
   Карамышева Т. В. Изучение иностранных языков с помощью компьютера: в вопросах и ответах. СПб, 2000. С. 191.
   
3. 
   Протасеня Е. П., Штеменко Ю.С. Компьютерное обучение: за и против. // ИЯШ - 1997. - №3. С. 10-13.
   

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті

Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы

Summary

This article considers creative life of S. Mukanov and his novel “Moldir Makhabbat”. Also it includes the main characters of the novel and their prototypes.

Резюме

В этой статье рассматривается творческая жизнь С. Муканова и его роман «Мөлдір махаббат». Также говорится о главных героях романа и их прототипах.

Мұқанов Сәбит Мұқанұлы (1900-1973) – қоғам қайраткері, қазақтың дарынды жазушыларының бірі, ақыны, әрі драматург, әрі публицист, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі. Жазушы 1900 жылы 26 сәуірде қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданындағы Жаманшұбар деген жерінде дүниеге келген. Қазір бұл ауыл Сәбит Мұкановтың құрметіне жазушының есімімен аталады.

Ол ата-анасынан ерте айырылады. Әкесі – Мұқан жеті жасында, анасы сегіз жасында дүниеден өтеді. Осылай жетімдіктің азабын көріп өседі. Балалық шағын бай ағайындарына жалданып, қой бағумен, отыншы, сушы, қойшы, жылқышы болумен өткізеді. Бірақ оқу, білімге деген құштары зор болады. Сөйтіп өз бетінше ұмтылып, ауыл молдаларынан хат таниды. Табиғатынан зерек Сәбит өзінің талаптануымен халық арасында айтылып жүрген қисса-дастандарды, жыр-толғауларды жаттап өседі, әр түрлі кітаптарды оқуға талпынады 14-15 жасында өзі де өлең шығара бастайды. Сөйтіп ауыл арасында өлеңші бала атанады.

Сәбит хат танығанымен, мұғалім алдын көріп, жүйелі білім ала алмайды. Тек он сегізге толғанда, Омбы қаласына барып, мұғалімдер курсында оқуға мүмкіндік туады. Сол жылы курста бірқатар жаңашыл мұғалімдерден дәріс алады. 1919 жылы бұл мұғалімдер курсын бітіріп, ауылға барып, біраз мұғалім болады. Осында ауылды кеңестендіру жұмысына белсене араласып, таптық күрестің Көкшетау облысындағы оперативтік өкілі және партияның Ақмола губкомының нұсқаушысы қызметін атқарады. Осы жылдардан бастап Кеңес өкіметінің жұмысына араласа бастайды. 1919-1922 жылдары ел арасынан астық жинау науқандарына қатысады, Ақмола губерниялық комитетінде әр түрлі қызметтерде болады. Бұдан кейін 1922 жылы Орынбордағы жұмысшылар факультетіне (рабфак) түседі. Бұл уақытта бірқатар орыс ақындарының біраз шығармаларымен танысады. Оны бітіріп шыққаннан соң , 1926-1928 жылдары әр түрлі баспа, баспасөз орындарында жұмыс істейді. Республикалық «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің бөлімін басқарды, Қазақстан Мемлекеттік баспасының бас редакторы (1926-28) болды. 1928 жылы Ленинград университетіне түседі. Бірақ тұрмыстың ауыртпалығынан оны бітіре алмайды. 1935 жылы Мәскеудегі қызыл профессура институтын бітіреді. Алматыға оралып, "Қазақ әдебиеті" газетінің редакторлығына тағайындалады. 1936-1937 және 1941-1954 жылдары Қазақстан Жазушылар одағын басқарады, 1937-1941 жылдары Абай атындағы Қазақ педагогика институтында дәріс оқиды. 1954 жылы Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі болып сайланады. 1968 жылы Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың иегері атанады. Бірнеше съездерге делегат, басшы органдардың мүшесі болып сайланады.

Сәбит Мұқанов шығармашылық жолын ақындықтан бастаған. Алғашқы ақындық қадамын 1917 жылы «Көңілім» деген өлеңін шығарудан бастайды. Ол өзінің шығармалары арқылы дәуір суреткері, замана шежірешісі бола білген. 1920 жылдары Сәбит Мұқанов қаламынан «Жайлау үстінде», «Құрдас», «Альбом», «Наурыз гүлі», «Балбөпе», «Батырақ», «Октябрь өткелдері», «Ақ аю» деген көптеген поэмалар өмірге келген. Бұл бірнеше ұсақ өлеңдермен бірге, «Жетім қыз күйі», «Тұлпар жорығы», «Қанды көл», «Құланның құны» дейтін поэмалары мен «Сұлушаш» романын жазды.

С. Мұқанов 20–30 жылдары қазақ жалшы-батырағының құлдықтан босанып, қатарға қосылуын, қоғам мен адам өміріндегі өзгерістерді бейнелейтін, қазақ жалшысының өткен өмірін, жүрген жолын суреттейтін шығармаларымен және Шоқпыт туралы топтама өлеңдерімен қазақ әдебиетін байытуға өз үлесін қосқан.

«Майға сәлем», «Гүл бағындай Отаным», «Сөз – советтік Армия» атты патриоттық өлеңдерінде халық пен Отан ұғымының біртұтастығын, адамның азамат ретінде есею жолын, адам мен қоғамның үндестігін асқан шабытпен жырлаған. Сәбит лирикасының биік шыңы «Майға сәлем» өлеңі – әдебиетке форма, мазмұн жаңалығын ала келген туынды.

Оның есімін жалпы қазақ оқырманына кеңінен танытқан «Сұлушаш» дастаны, «Адасқандар» романы. Осыларға жалғаса жазылып, бірінен кейін бірі жарық көрген «Майға сәлем» (1933), «Сөз Советтік армия» (1934) атты өлеңдері, «Ақ аю» поэмасы (1935), «Жұмбақ жалау» романы (1938) және осылар тәріздес толып жатқан шығармалары қазақ әдебиетінің дамуында ерекше рөл атқарады. Осы кезге дейін атқарған сан салалы қызметінде болсын, шығармашылық өрлеу жолында болсын, ілгерлеудің басты кепілі терең білім екенін, онсыз көздеген мақсатында жету мүмкін еместігін айқын сезінген. Оның шығармаларына ел өмірі, қазақ еңбекшілерінің тұрмысы, ой-арманы арқау болды. Сәбиттің өлеңдері қазақ халқының жарты ғасырлық өмірін өте дәл бейнелейтін, публицистикалық леппен жазылған азаматық саяси лирика болды. Кезеңде заман тынысымен, қоғамның өзгерістерімен оқушысын таныстырып, әрдайым алға жетелеп отырған бұл өлеңдер тәуелсіздік тұғырында тұрған бүгінгі оқырмандар тарих көзімен қарап, елеп-екшеп оқитын бай поэтикалық мұраға айналды.

С. Мұқанов Драматургия, сын, әдебиеттану салаларында ерекше еңбек етті. 200-ден астам әдеби сын мақалалар жазды. Қазақтың ауыз әдебиетін зерттеді, фольклор және көне жазба мұраларды жинап бастырды, әдебиет тарихы және ағартушы демократтар шығармашылығы туралы зерттеутт еңбектер жазды, халық поэзисының ірі өкілдері туралы толымды пікірлер айтты. Оның 1974 жылы жарық көрген «Халық мұрасы» деген тарихи этнографиялық шолуы халқымыздың мәдениеті, өнері, тілі, материалдық игіліктері жайында жазылған ерекше құнды зерттеу еңбек болды.

Сәбит Мұқановтың артына қалдырған әдеби мұрасы аса бай. Ол – әдебиеттің барлық жанрында өңдірте жазған қаламгер. Проза саласында "Адасқандар" ("Мөлдір махаббат"), "Ботагөз" , "Сырдария", "Аққан жұлдыз" деген романдары бар.

Солардың бірі тырнақ алды романы – "Адасқандар"("Мөлдір махаббат") 1929 жылы басылып шығып, 1931, 1935 жылдары екі мәрте жарық көрді. Орыс тіліне де аударылған. Орыс тілінде Біләл Малдыбаев пен Олег Фролих аудармасында «Сын бая» аталып, жарық көрді. Бұл роман қазақ даласындағы алғашқы романдардың біріне жатады.

Бұл романның бас кейіпкерлері бала кезден бірге өскен қос ғашық – Бəтес (Бəтима) пен Бүркіт (Сұлтанбек). Олар бір-бірін жақсы көргеннен бастап ел көзіне түсіп, жұрт сөзіне ілігеді. Жігіт ер жетіп, қыз бой жеткен соң Бүркіт Бəтесті əкеткелі жатқаны жайлы сөз шығып, оған қос ғашықтың ата-аналары қарсы болады, себебі екеуінің арғы тегі бір болады. Ауыл адамдары Бəтесті алдаусыратып, өздері Бүркітке ұзатып беретінін айтып, милициямен келе жатқан Бүркітке кері қайтуы жөн екенін айтқызады. Бірақ Бəтима елден кетіп, Бүркітке жолықпақ болады. Алайда, олардың арасында талай кедергілер пайда болып, біздің сүйікті кейіпкерлер бір-бірінен көз жазып, адасады. Романның соңы трагедияға айналып, Бүркіттің түрмеге түсуімен аяқталады.

Бастапқыда "Адасқандар" деген атпен жарық көрген "Мөлдір махаббат" романында бірінші нұсқа мен екінші нұсқа арасында айырмашылықтар бар.

Олар - "Адасқандар" романында: Бірінші бөлімнен бастап Бүркіт Бəтес жайында айтады. Ал "Мөлдір махаббат" романында : Бірінші бөлім тек Бүркіттің балалық шағы, ал екінші бөлімде Бəтеспен танысуы және Бəтес жайында жазылған. "Адасқандар" романында: Мүсәпір жайлы ең алдымен Бəтес жазады. Мүсәпір арақты Бəтеске тек өзі ішкізеді. "Мөлдір махаббат" романында: Ең бірінші Мүсәпір туралы Бүркіт баяндап, Бəтеспен қалай таныстырғанын айтады. Мүсәпір Бəтесті өз ағайындарының үйіне апарып, сол жерде сыра ішкізеді. Бəтестің есін жоғалтуына басқалар да атсалысады. "Адасқандар" романында: "Бəтестің сыры" деп аталатын бөлімде Бəтес оянғанда, жанында Мүсəпірдің жатқаны жайында айтқан соң бөлім аяқталады. "Мөлдір махаббат" романында: Бұл бөлім ишанның Бəтес пен Мүсәпірді некелестіруі баяндалған соң аяқталады. "Адасқандар" романында: Бүркіт Мүсәпірді өлтіруімен роман шегіне жетеді. "Мөлдір махаббат" романында: Мүсəпірдің өлімі, Бүркіттің қамалуы, түрмеден шығуы жəне Бəтима өзгемен тұрмыс құрып, баласы, күйеуі жəне өзі Бүркітті қарсы алуы жайында жазылып бітеді. Бұл жайында толығырақ білгілеріңіз келсе, кітапты міндетті түрде қолдарыңызға алып, оқып көріңіздер. Романнан жақсы əсер алдым. Тіпті, көзімнен жас еріксіз ыршып шыққан кездер де болды. Екеуін де оқып көрсеңіздер артық етпейді. Есесіне, Бəтима мен Сұлтанбектің кіршіксіз, мөлдір махаббаттарына көз жеткізіп, таң-тамаша боласыздар Роман желісі шынайы өмірден алынған.

Сәбит Мұқановты зерттеуші Құлбек Ергөбек өзінің берген сұқбатында романның бас кейіпкерлері туралы былай дейді: ««Адасқандар» романын зерттеп жүрген кезімде ХХ ғасырдың сексенінші жылдары барып жолықтым ол (С.Мұқановқа) кісіге. «Сырлы аяқтың сыры кетсе де сыны кетпегенін» танып білдім. Бірсыпыра әңгімелестік. Сәбең, Сұлтанбек пен Бәтесті бөле деп айтады. Бөле болуы да керек. Оның үстіне жеті атаға жетпеген арғын ішіндегі өтей бұтағынан тарайтын, қыз алыспаған ағайын. Романның алғашқы нұсқасы «Адасқандар» екі жастың таза сүйіспеншілігіне құрылған, адам қызығып оқитын дүние. Кейін, роман қайта жазылғанда жазушының саяси көзқарасы тықпаланды. Мәселен, Аралбаев Бегайдар деген коммунист кісі «бай баласы» деп жапа шеккен. 1937 жылы айдалып кеткен. Кейін ақталып шығып, қайтып ұсталып, сотталып репрессияға ұшыраған адам. Оны коммунистік партияға қарсы үгіт насихат жүргізетін, коммунистік билетті қолдан таратып жүрген адам ретінде сипаттайды. Ол, әрине, болмаған жағдайлар. Сұлтанбекті Міржақыптың жиені екенін бетке ұстап, Алашорданың сойылын соғушы етіп көрсетеді. Мұның бәрі әдемі махаббат драмасына құрылған адами сезіммен бірілетін, екі жастың арасындағы таза сүйіспеншілікке құрылған «Адасқандарды» саяси романға айналдырып жібергенінің дәлелі. Ертеде Смағұл Садуақасов: «Сәбитті өсірмейтін нәрсе әлеумет ісіне көп қатынасуы. Ақындығымен шұғылданып отырмауы, әйтпесе ол талантсыз ақын емес» – деп жазған екен. Әрине, әңгіме бұл жерде Сәбиттің әлеумет ісіне араласуында емес, саяси мәселені әдебиетке орынсыз тықпалай беретіндігінде. Смағұл Садуақасовтың айтып отырғаны міне, осы жағдай. Қайта жазылғанда романның әлеуметтік тынысы кеңігенмен одан жазушы ештеңе ұтқан жоқ. Ұтқаннан ұтылысы көп болды».

С. Мұқанов – қазақ әдебиеттану ғылымына, фольклористикаға, этнографияға көп үлес қосқан ғалым. Махаббат тақырыбын жырламаған ақын, қалам тартпаған жазушы кемде-кем. Ұлы ақынымыз Абай­дың: «Махаббатсыз – дүние бос, Хайуанға оны қосыңдар» деуі де махаббаттың ұлы сезім екенін көрсетеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. 
   Ергөбеков Қ. Сәбит Мұқанов. Алматы: Мектеп баспасы, 1989.
   
2. 
   Рымғали Нұрғали. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры, Астана, 2002.
   
3. 
   «Сәбит Мұқановтың әдеби-мәдени мұрасы және қазіргі заман», II том, Петропавл, 2000.
   
4. 
   К.Ергөбеков, С.Мұқанов тағлымы. Алматы, 1989.
   
5. 
   З. Ахметов «Сәбит және тарихи таным» Егемен Қазақстан 2000жыл 9 маусым
   

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті. Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы

• 
  ущерба, наносим о гопроизводством природной среде;
  
• 
  рост недостатка сырья и энергии;
  
• 
  развитие городских территорий.
  

• 
  физические загрязнения: энергетические поля (электрические, гравитационные), воздействия (электрические, магнитные, электромагнитные), инерционныесилы, корпускулярные потоки (радиация), тепловое загрязнение, другие колебания среды (шум и вибрация);
  
• 
  биологические загрязнения:
  

1. 
   микробиологическое отравление;
   
2. 
   воздействия организмов друг н друга.
   

• 
  эстетический вред.
  

ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ ЛИТЕРАТУРЫ:

1. 
   Почвоведение. Подред. И. С. Кауричева. М. :Колос, 1982. с. 5-17; 37 - 45.
   
2. 
   В. Д. Муха. Агропочвоведение. М. :Колос С, 2003. с. 5 - 29; 40 - 44.
   
3. 
   Тазабеков Т. , Тазабекова Е. Орысша-қазақша топырақтану түсіндірме сөздігі. Алматы: Ана тілі, 1994. 200б.
   
4. 
   Почвоведение с основами геологии. Подред. В. П. Ковриго. – М. :Колос С,
   

5. 
   Вальков В. Ф. , Казеев К. Ш. , Колесников С. И. Почвоведение. М. : Март,
   

Қазақстан инжинерлі-педогогикалық Халықтар достығы университеті. Шымкент қаласы.

Қазіргі таңда ҚР-ның ең маңызды міндеттерінің бірі мұнай өңдеу болып табылады. ҚР мұнай өңдеу зауыттарын шикізатпен қамтамасыз ету және Мұнай-химия саласын дамыту мақсатында Мұнай мен газды өңдеп халық шаруашылығына қажетті жоғарғы сапалы өнімдермен қамтамасыз ету.

Соңғы жылдары ҚР-ның бір қатар мұнай газ конденсат кен орындары ашылып,пайдалануға берілді.Олар: Қашаған, Теңіз, Қарашығанақ,Жаңажол кен орындары және т.б.

Қазіргі уақытта біздің еліміз өзінің мұнай көмірсутек шикізаты жағынан жеткілікті жоғарғы әлеуетке ие, бірақ өндірістік алаңдарында, қайта өңдеу және тұтыну арасындағы географиялық бытыраңқылығы энергетикалық тәуелділікті қалыптастырады және үлкен қиындықтар туғызады. ҚР-ның соңғы жылдары ашылған көлемі және қоры жағынан алдыңғы қатарда тұрған кен орындардың Мұнай мен газ конденсатын өңдеудің жаңа және ұтымды нұсқаларын әзірлеу, еліміздегі жоғарғы сапалы мотор және мұнай майларын, қазандық отындарын және мұнай химия синтезін шикізатын өңдеуге мүмкіндік береді.

Қарашығанақ мұнай газ конденсат кен орны Батыс Қазақстан облысының Бөрші ауданы жерінде, Орал қаласынан Шығысқа қарай 150-км жерде орналасқан. Қазақстандағы ірі мұнай газ кен орны елде өндірілетін барлық газдың 45% және мұнайдың 16%-ын құрайды. 2013-жылы КПО 136 миллион баррель мұнай эквивалентін өндірді. 1979 жылы ашылды қоры жағынан әлемдегі ірі кен орны. Мұнай газ конденсатының болжамдық қоры 1,2млрд тонна, көмірсутек газ қоры 1,3трлн м3 болып табылады.

Надиров Н. К., және Қалдыкөзов Е. К. авторлардың жүргізілген зерттеулер нәтижесі бойынша Қарашығанақ мұнай кен орны парафинді, күкіртті, тығыздығы жоғары, тұтқырлы болып келеді.

Қарашығанақ газ конденсатының орташа тығыздығы (786-788кг/м3) және тұтқырлығы (V20-1,8мм2/сек). Конденсаттағы күкірттің жалпы мөлшері (0,64-0,81%). Қайнау температурасы 2000С-қа дейінгі фракция 47-57 % түзеді, ал 3500С-қа дейін қайнаған фракция 67-87% масса түзеді.

Қарашығанақ мұнайының қату температурасы төмен (-15 -280С), шайырлығы (2,0-9,0%) жалпы күкірттілігі (0,8-1,2%). Фракцияның қайнау температурасы 2000С (22-40%) 350 (39-64%) әртүрлі ұңғымалардан сипаттамасы.

Конденсаттың тығыздығы жоғары (788,5кг/м3), тұтқырлығы (11,96мм2/сек), және жалпы күкірттілігі (0,64%), оның көп бөлігі меркаптан. Фракцияның кайнау температурасы 2000С та 47,2 және 3500С та 68,5 % масса.

Қарашығанақ мұнайы әр түрлі ұңғымалардан таңдалған бір бірінен айтарлықтай ерекшелінеді. Мысалы №15 Ұңғымасынан алынған мұнайдың перфораций аралығы 5647-5754м, басқада мұнай горизонтынан ерекшелінеді. Оның тұтқырлығы төмен (1,17%м) қату температурасы төмен (-150С), парафины (5,2 % масса) күкірттілігі төмен (0,46%масса) басқа фракцияның бастапқы қайнау тепературасы 3500С (61,3% масса).

Таблица 2. Қарашығынақ газ конденсаты фракциясының АРН-2 тұрақты физ-хим қасиеті

Бензин фр-ның октандық саны төмен (0,31-0,38 %) және меркаптан күкірті (0,18-0,22 %)құрайды. Қарашығанақ газ конденсатыныңбензин фракциясын өңдеу нәтижесінде жоғарғы октанды бензин және мұнай химия процесіне шикізат алады. Қарашығанақ конденсат бензині таза күйінде октанды саны жоғары емес (44,0-66,9), себебі парафин көмірсутегінің жоғары болуына байланысты. Тетраэтилвин қоспасын қосқанда бензин саны аз өзгереді. Бензин фракциясы ерекшеленеді оте жоғарғы меркаптан күкіртімен (0,18-0,22%) және жалпы жоғарғы күкірт (0,31-0,38%).

Зерттеулер нәтижесінде Қарашығанақ кен орнының мұнай фракциясының 2000С температураға ароматты көмірсутек саны 7,5-31,7% түзеді. Бензин фракциясының көмірсутек құрамы Қайнау температурасы 2қ000С -тан жоғары фракцияда парафин көмірсутегі түзіледі. Бензин фракциясының қайнау температурасы 2000 С-қа дейін арен саны түзіледі 5,7-31,7% дейін, нафтен көмірсутек саны шамалы (7,6-11,8 % масса) құрайды. Бензин фракциясының көмірсутек құрамы парафинді комірсутек түзеді, Ал изопарафин (50,2-83,0%) жетеді. Изоалкан нәтижесінде бензин фракциясының құрамы авиация бензині компоненті ретінде қолданылуы мүмкін. Бензин фракциясының қайнау температурасы 60-1800С және 85-1800С-ға дейін жалпы жоғарғы меркаптан күкірті гидротазалаудан өтіп каталитикалық реформинг қондырғысына түседі.

Таблица-3 Қарашығанақ мұнайының бензин фракциясы.

Таблица-4 Қарашығанақ мұнай газ конденсат кен орнының бензин фракциясының физика-химиялық қасиеті.

Қарашығанақ конденсатының керосин фракциясы және дизель дистилляты жалпы жоғарғы күкірттілігі мен ерекшеленеді және меркаптан күкіртімен сол себепті мұнай өнімің алу үшін міндетті түрде гидро тазалау процесінен өткізіледі.

Бастапқыда кристалдану фракциясының қайнау температурасы төмен 120-2400c та жүреді және фотометриялық қасиеті жақсы бірақ та күкірт қосылысынаң реактивті отынның талаптарына сай келмиді және дистиллят гидрокрекинг процесіне түседі.

Керосин дистилляты 150-2800 C және 150-3200 C температурасы МЖМС талаптарын қанағаттандырады. Жарықтандырушы керосин және дизель отындарының жалпы күкірттілігі (0.42-0,46%) . Керосин фракциясынаң таза мұнай өнімің алу үшін гидро тазалау қондырғысынаң өткізу қажет.

Дизель дистилляты жоғарғы цетан санына ие 50-60, қату температурасы төмен -32-380C Қарашығанақ мұнайының дизель отынының күкірттілігі аз және қату температурасы төмен. Негізгі физика-химиялық қасиеті ( тұтқырлығы, қату темп-сы ,фракция құрамы т.б.), Қайнау теипературасы 200-3200c және 200-3500C тақысқы дизель отының , жалпы дизель отындарың МЖСМ 305-82 талаптарына сай болуына міндеттеледі.

Қарашығанақ газ конденсатынаң коррозиялық күкірт қосылыстарынаң жойғаннан кейін дизель отының алуға болады. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей сұйық парафин құрамында н-алкан С10-С19 қоспасы бар. Жалпы алкандар санының 80% көмірсутек түзеді С12 – С17.

Дистиллят фракциясының жазғы және қысқы дизель отының, күкірт қосылыстарынаң және меркаптан күкірттің тазалау арқылы алады. Қайнау температурасы 2400C-3500C та гидро тазалаудан өткен фракция компоненті, арктикалық дизель отының алуға болады. Қарашығанақ мұнай газ конденсат кен орнының мазут вакуум газойлын жеңіл гтдрокрекинг қондырғысында өңдеу аркылы қосымша дизель отының алуға болады.

Қарашығанақ кен орнының мұнай-газ конденсатың өңдеудің әдістері.

Қарашығанақ газ конденсаты күкіртті, парафинді , шайырлығы аз, фракция құрамы кеңдігімен сипатталады.

Қарашығанақ мұнай газ конденсатының физика-химиялық қасиеті бойынша келесі өңімдерді өңдеуге болады.

Бастапқы қайнау температурасы 850C –та фракция Каталикалық изомеризацияның шикізаты ретінде қолданылады.

Қайнау температурасы 85-1800С-та фракциясында меркаптан күкірті гидро тазалаудан өткен соң Каталикалық риформинг қондырғысына түседі.

Қайнау температурасы 120-2400С фракцияның тығыздығы төмен және шайырлығы аз , гидрокаталикалық изомеризациясыз фракция реактивті отын талаптарына сай келмиді.

Қайнау температурасы 240-3500C-та компонент гидротазалау процесінең өткен соң жазғы және қысқы дизель отындары МЖМС-302-82 талаптарына сай келеді.

Қайнау температурасы 350-5000С-та ароматты көмірсутек саны төмен, бірақ сутектендіру процессы және Каталикалық крекинг қондырғысына жақсы шикізат болады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. 
   Гончаров Д. А. Гончаров А. С. Шабалина Т. Н. Технология нефти и газа
   
2. 
   Омаралиев Т. О. Мұнай мен газ өндеу химиясы мен технологиясы. 2-бөлім. Мұнай шикізатының құрылымын өзгертіп өңдеу процестері.
   
3. 
   Энциклопедия-Алматы. Арыс баспасы 2002 жыл.
   

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті.

Мемлекеттің функциясының түсінігін, оның мақсаты мен міндеттерімен, сонымен қатар оның жекелеген органдарының функцияларымен салыстыруға болмайды.

Ол түсініктерді бөліп көрсетуге мемлекет функцияларының мынандай белгілері арқылы жүргізіледі:

1. 
   функциялар тікелей мемлекеттің мәнін нақтылап көрсетеді;
   
2. 
   мемлекеттің функциялары пайда болады және оның тарихи мақсаттарына сай дамиды;
   
3. 
   мемлекеттің функциясында әртүрлі тарихи кейіптегі оларға тән ерекшеліктері мен қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани динамикасы көрінеді.
   

Агрессивтік саясатты жүргізуші мемлекеттер басқа аумақтарды басып алу функциясын іске асыруға тырысады.

Мемлекет функциялары әрекет уақыттарына байланысты тұрақты және уақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар мемлекеттің барлық даму кезеңдерінде іс жүзіне асырылады, мысалы әлеуметтік, экономикалық функциялар.

Уақытша функциялар мемлекеттің дамуындағы белгілі кезеңдер пайда болады және эволюция кезінде жойылып кетеді.

Оған бір таптың екінші тапты басып жанышуды жатқызуға болады.

Мемлекеттік ықпал ететін объектілеріне байланысты мынандай функциялар бар:

• 
  қоғамдық тәртіпті сақтау, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
  
• 
  экономикалық;
  
• 
  салық салу;
  
• 
  әлеуметтік қорғау;
  
• 
  экологиялық;
  
• 
  мәдени.
  

Құқықтық және ұйымдастырушылық нысандарды бөліп көрсетуге болады.

Мемлекет функцияларын іске асырудағы құқықтық нысандар-құқықтық актыларды шығарып және қолданумен байланысты мемлекет органдарының қызыметтері. Құқықтық нысандарға жататындар:

• 
  құқықтықшығармашылық қызметі (құқықтық актыларды дайындау мен шығару);
  
• 
  құқықты қолдану (актыларды шығарып, құқықты қолдану арқылы заңдарды іс жүзіне асыратын мемлекет органдарының әрекеттері);
  
• 
  құқықты қорғау (азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғайтын, құқықбұзушылықты тежейтін және кінәлілерді жауапқа тартатын арнайы органдардың қызыметтері).
  

а) ұйымдастыру-регламенттік нысан – мемлекет органдарының қызыметтерін қамтамасыз етуге бағытталған әртүрлі жұмыстарды ұйымдастыру, құжаттарды дайындау, кадрлерді таңдау және орналастыру;

б) ұйымдастыру-шаруашылық нысаны – мемлекеттің функциясын орындауды материальдық қамтамасыз етуге бағытталған шаруашылық сипаттағы әрекеттер (экономикалық негіздеу, бухгалтерлік есеп, статистика, жабдықтауды ұйымдастыру т.с.с.);

в) ұйымдастыру-идеологиялық нысан – мемлекет функциясын идеологиялық жағынан қамтамасыз етуге бағытталған әрекеттер: заңдарды және басқа нормативтік актыларды түсіндіру, қоғамдық пікірді қалыптастыру[2].

Мемлекет функциясы дегеніміз қоғамдағы мемлекеттің әлеуметтік басқаруын іске асыратын қызметінің басты бағыты. Мемлекеттің функциясы өзгергіш категория болып табылады. Ол мемлекеттің бір түрінен екінші түріне ауысқанда өзгеріп отырады. Мемлекеттің қызмет істеу бағыттары мемлекеттің әлеуметтік міндетін және мәнін білдіретін, қоғамды басқарудағы мемлекеттің мақсаттары мен міндеттерін, оның іске асыру тәсілдерін анықтайтын негізгі қызметінің бағыттары. Мемлекеттің қызмет істеу бағыттарын әртүрлі себептерге байланысты топтастырамыз:

1. 
   Қызмет істеуінің ұзақтылығына байланысты - тұрақты, бұл мемлекеттің барлық даму кезеңіне байланысты іске асырылады, және уақытша, мемлекеттің белгілі міндетті орындағанға дейінгі төтенше қызметі болып бөлінеді.
   
2. 
   қызметтің міндетіне қарай:
   

• 
  негізгі;
  
• 
  негізгі емес болып бөлінеді.
  

3. 
   мемлекет қызметінің қоғамдық өмірдің қай саласына байланысты іске асырылуына қатысты топтастырылуы:
   

ә) сыртқы, мемлекеттер арасындағы қатынастарға байланысты іске асырылады.Їшкі қызметті екіге бөлеміз:

негізгі; 2) қосымша (жалпы әлеуметтік);Негізгі ішкі қызметке мыналар жатады:

• 
  адам және азамат құқығы мен бостандығын қорғау;
  
• 
  меншік түрлерін қорғау;
  
• 
  құқықтық тәртіп және заңдылықты қамтамасыз ету;
  
• 
  экономикалық;
  
• 
  әлеуметтік;
  

• 
  мәдени;
  
• 
  экологиялық;
  
• 
  салық салу.
  

• 
  жол құрылыстарын жүргізу;
  
• 
  ирригациялық және басқа қоғамдық құрылыстар салу;
  
• 
  стихиялық апаттармен күрес;
  
• 
  әлеуметтік бағдарламаларды іске асыру т.б.
  

• 
  әлемдік келелі мәселелерді шешуге қатысу;
  
• 
  ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, отанды қорғау;
  
• 
  шет елдермен өзара тиімді ынтымақтастықты күшейту;
  
• 
  сауда қатынасын дамыту;
  
• 
  жаулаушылық соғыстарын жүргізу.
  

а) таптық қарама-қайшылықтар нәтижесінде пайда болған қызметтер түрі;

ә) қоғамдық қажеттіліктерге байланысты пайда болған қызметтер түрі. Кез келген мемлекетке тән мынадай функцияларды атап көрсетуге болады:

1. 
   экономикалық;
   
2. 
   саяси;
   
3. 
   әлеуметтік;
   
4. 
   идеологиялық.
   

Құқықтық тәсілдерге мыналар жатады:

• 
  құқық шығармашылық (заңдарды және басқа нормативті актілерді жасау және қабылдау);
  
• 
  құқық қолданушылық (құқық нормаларын іске асырудағы өкілеттілікке ие болған органдардың мемлекеттік билік қызметі);
  
• 
  құқық қорғаушылық (құқықтық бақылауды және заңды жауапкершілікті іске асыруға бағытталған қызмет).
  

• 
  ұйымдастырушылық-регламентті - бұл құжаттар жобасын жасауға, сайлаулар өткізуді ұйымдастыруға т.б. байланысты мемлекеттік органдар қызметін қамтамасыз етуге бағытталған белгілі құрылымдардың ағымдағы жұмысы;
  
• 
  ұйымдастырушылық-шаруашылық - бұл бухгалтерлік есепке, статистикаға, жабдықтауға т.б. байланысты жедел-техникалық және шаруашылық жұмысы;
  
• 
  ұйымдастырушылық-идеологиялық - бұл жаңадан қабылданған нормативті актілерді түсіндіруге байланысты, қоғамдық пікірді қалыптастыруға т.б. қатысты түрлі мемлекеттік қызметтердің орындалуын идеологиялық қамтамасыз ететін күнделікті тәрбие жұмысы. Бұл ұйымдастырушылық тәсілдері құқықтық реттеу арқылы іске асырылады[3].
  

Мемлекеттің функцияларын орындау тәсілдері: ерікті, еріксіз, сендіру, нандыру. Экономикалық тәсілдер: болжау, жоспарлау, кредит беру, салықта жеңілдік беру, алушыларды монополистерден қорғау.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. 
   Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы: Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2002
   
2. 
   Алексеев С. С Государство и право: учеб.пос,. М 2008
   
3. 
   Габитов Г. Х. Философия права: учеб.пос. Алматы, 2009
   

Казахстанский инженерно-педагогический университет дружбы народов . г.Шымкент

Снижение себестоимости может произойти при создании автоматизированных систем управления (АСУ), совершенствования и модернизация существующей техники и технологии. Так, проведение мероприятий по механизации вспомогательных и подсобных работ приводит к сокращению численности рабочих, занятых на этих работах, а следовательно, и к экономии цеховых и общезаводских расходов. Уменьшаются затраты и в результате комплексного использования сырья, применения экономичных заменителей, полного использования отходов в производстве. Большой резерв таит в себе и совершенствование продукции, снижение ее материалоемкости и трудоемкости, снижение веса машин оборудования, уменьшение габаритных размеров и др.

Совершенствование организации производства и труда. Снижение себестоимости может произойти в результате изменения в организации производства; совершенствования управления производством и сокращения затрат на него; улучшения использования основных фондов; улучшение материально - технического снабжения; сокращение транспортных расходов; прочих факторов; повышающих организации производства.

Снижение текущих затрат происходит в результате совершенствования обслуживания основного производства (например, развитие поточного производства, повышения коэффициента сменности, упорядочения подсобно-технологических работ, улучшения инструментального хозяйства, совершенствования организации контроля за качеством работ и продукции).

Значительное уменьшение затрат живого труда может произойти при увеличении норм и зон обслуживания, сокращения потерь рабочего времени, уменьшения числа рабочих, не выполняющих норм выработки. Эту экономию можно подсчитать, если умножить количество высвобождающих рабочих на среднюю заработную плату в предыдущем году (с начислением на социальное страхование, с учетом расходов на спецодежду и.т.п.)

Дополнительная экономия возникает при совершенствовании структуры предприятия в целом. Она выражается в сокращении расходов на управление и экономим заработной платы и начислений на нее в связи с высвобождением управленческого персонала.

Успех мероприятий по снижению себестоимости зависит прежде всего от роста производительности труда рабочих, обеспечивающим в определенных условиях экономию на заработной плате. Рассмотрим, в каких условиях при росте производительности труда на предприятиях снижаются затраты на заработную плату рабочих.

Увеличение выработки продукции на одного рабочего может быть достигнуто либо за счет организационно-технических мероприятий (благодаря чему изменяется, как правило нормы выработки и соответственно им расценки за выполнение работы), либо за счет перевыполнения установленных норм выработки (без проведения организационно-технических мероприятий).

В первом случае, когда изменяются нормы выработки и расценки, предприятие получает экономию на заработной плате рабочих. Объясняются это тем, что в связи со снижением расценок доля заработной платы в себестоимости расценок доля заработной платы в себестоимости единицы продукции уменьшается. Однако это не приводит к снижению средней заработной платы, так как проводимые организационно -технические мероприятий с соответствующим пересмотрим норм выработки позволяет снизить себестоимость продукции за счет уменьшения доли заработной платы в единице продукции одновременно с ростом средней заработной платы рабочих.

Во втором случае, когда установленные нормы выработки и расценки не изменяются, величина затрат на заработную плату рабочих в себестоимости единицы продукции не уменьшается. Но с ростом производительности труда увеличивается объем производства, что приводит к экономии по другим статьям расходов, в частности сокращаются расходы по обслуживанию производства и управлению. Происходит это потому что в цеховых расходах значительная часть затрат (в общезаводских почти полностью) условно-постоянные расходы. Это значит, что их общая сумма почти не изменяется не изменяется в зависимости от выполнения плана производства. Отсюда следует, что, чем больше выпуск продукции, тем меньше доля цеховых и общезаводских расходов в ее себестоимости.

Важнейшее значение в борьбе за снижение себестоимости продукции имеет соблюдение строжайшего режима экономии на всех участках производственно – деятельности предприятия.

Материальные затраты, как известно, в большинстве отраслей промышленности занимают большой удельный вес, поэтому даже незначительные сбережение сырья, и материалов, топлива и энергии при производстве каждой единицы продукции в целом по предприятию дает крупный эффект.

При улучшении использования основных фондов снижение себестоимости происходит в результате повышения надежности и долговечности оборудования; совершенствования системы планово предупредительного ремонта. Экономия исчисляется как произведение абсолютного сокращения затрат (кроме амортизации) на единицу оборудования (или других основных фондов) на среднедействующее количество оборудования (или других основных фондов). Сокращение цеховых и общезаводских расходов способствует также экономное расходование вспомогательных материалов, используемых при эксплуатации оборудования и на другие нужды.

Значительные резервы снижения себестоимости заключены в сокращении потерь от брака и других непроизводственных расходов. Изучение причин брака, выявление его виновника дают возможность осуществить мероприятия по ликвидации потерь от брака, сокращению и наиболее полному использованию отходов производства.

Изменение объема и структуры продукции, которые могут привести к относительному уменьшению условно-постоянных расходов (кроме амортизации), относительному уменьшению амортизационных отчислений, изменению номенклатуры и ассортимента продукции и повышению ее качества. Изменение номенклатуры и ассортимента продукции является одним из важных факторы, влияющих на уровень затрат на производство. При различной рентабельности отдельных изделий сдвиги в составе продукции, связанные с совершенствованием ее структуры и повышения эффективности производства, могут приводить и к уменьшению и к увеличению затрат на производство. Расчет влияния структуры производимой на себестоимость необходимо увязать с показателями повышения производительности труда.

Улучшение использования природных ресурсов. Здесь учитывается: изменение состава и количества сырья, изменение продуктивности месторождений, объемов подготовленных работ при добыче или выращивании сырья; изменение других природных условий. Эти факторы отражают влияние естественных (природных) условий на величину переменных затрат.

Отраслевые и прочие факторы. К ним относятся: ввод и освоение новых цехов, производственных единиц, подготовка и освоение производства на действующих предприятиях; прочие факторы.

Выявление в результате анализа факторы снижения себестоимости и резервы необходимо суммировать в окончательных выводах, определить суммарное влияние всех факторов на снижение общей величины затрат на единицу продукции.

1. 
   Андреева О. Д. Технология бизнеса: менеджмент. Учебное пособие. М.: Издательская группа ИНФРА М-НОРМА, 2001. - 224
   
2. 
   Багиев Г. Л. Основы организации маркетинговой деятельности на предприятии. М.: Финансы и статистика, 1990. - 72
   
3. 
   Виханский О. С. Стратегическое управление; М.: 1999
   
4. 
   Виханский О. С., Наумов А.И. Менеджмент: человек, стратегия, организация, процесс; М.: Издательство МГУ, 1999
   
5. 
   Герчикова И.Н. Менеджмент. - М.: АО «Бизнес-школа «Интел-Синтез», 2004.
   

Университет «Мирас», г.Шымкент, Республика Казахстан

Казахстанские коммерческие банки, как субъект рыночной экономики, в своей деятельности неизбежно сталкиваются с риском. Воздействие внутренних и внешних факторов экономической среды, в которой функционируют кредитные институты, непредсказуемость результатов работы банков, заставляет уделять внимание качеству управления риском банковской деятельности. В силу специфики банковского бизнеса, риск является обязательным и непременным условием. Любая банковская операция или в целом составные части банковского дела на практике связаны с угрозами потерь, которые в одних случаях можно предсказать математически, а в других случаях невозможно даже представить. С целью минимизации рисков, сопутствующих банковской деятельности, банки формируют систему управления банковскими рисками.

Кризис 2008 года, напрямую затронувший казахстанский банковский сектор, действительно обусловил многочисленные изменения в системе риск- менеджмента. При этом основным направлением большинство банков, безусловно, выбрало переход к более консервативной политике, но часть банков, в том числе ряд крупнейших отечественных финансовых институтов, все же взяли курс на качественное улучшение системы риск-менеджмента.

Последствия финансового кризиса для Казахстана выявили существенные недостатки в деятельности банков – неэффективный риск-менеджмент и недостаточная капитализация.

Данные проблемы характерны также для стран, банковские системыкоторых имеют долгую историю своего развития и становления, ранее считавшихся устойчивыми и жестко регулируемыми.

Традиционно для банков основным риском является кредитный. Затем по приоритетности в зависимости от бизнес-профиля идут операционный риск, рыночный, риск ликвидности. Именно кредитный риск нанес один из главных ударов по банкам в период кризиса, и с ним начали бороться в первую очередь. Параллельно многие банки в нашей стране всерьез взялись за работу с операционными рисками и за формирование так называемой риск – культуры [1].

В соответствии с требованиями Национального Банка РК в каждом банке должна быть система внутреннего контроля. Система внутреннего контроля создается для осуществления следующих целей:

1) операционная и финансовая эффективность деятельности банка, что предполагает проверку эффективности и рентабельности управления активами банка и определения вероятности убытков;

2) надежность, полнота и своевременность финансовой и управленческой информации. Данная цель предполагает проверку составления достоверной и качественной финансовой отчетности, и других финансовых документов, используемых банком при принятии решений;

3) соблюдение требований законодательства Республики Казахстан, что предполагает проверку соблюдения банком законодательства, в том числе нормативных правовых актов уполномоченного органа, а также требований документов, определяющих внутреннюю политику и процедуры банка.

Система внутреннего контроля коммерческого банка должна состоять из пяти взаимосвязанных элементов:

1) управленческий контроль;

2) выявление и оценка риска;

3) осуществление контроля и разделение полномочий;

4) информация и взаимодействие;

5) мониторинг и исправление недостатков.

Надлежащее функционирование этих компонентов является важным условием эффективной деятельности банка, работы информационных систем и соблюдения пруденциальных нормативов и иных норм и лимитов банка, установленных Национальным Банком.

В целом надо отметить несовершенство действующих методов оценки рисков не только в отечественной банковской системе, но также и в развитых странах. Так, начавшаяся на рынке американских ипотечных займов погоня за легкой прибылью не была пресечена современной системой риск - менеджмента и привела в конечном счете к мировому кризису ликвидности. Методика оценки всех видов рисков (процентного, фондового, валютного) подвергается периодическому обновлению и модернизации, однако даже при условии комплексности оценки — использовании сразу нескольких инструментов (GAP, VAR, анализ дюрации, стресс-тестинг), полностью гарантировать защищенность от всякого рода цикличных и не цикличных экономических спадов невозможно. Вместе с тем своевременное обновление методик оценки рисков и модернизация программного обеспечения, посредством которого осуществляется мониторинг, позволяют банкам в определенной степени уменьшить большую часть рисков [3].

Банки намерены продолжать развивать систему выявления и управления рисками. Бурный рост в докризисный период привел к тому, что существовавшие прописанные процедуры снижения рисков просто не выполнялись. Банки боялись потерять долю рынка и сосредоточились главным образом на минимизации риска недополучения прибыли. Опасность в том, что разрабатываемые процедуры вновь перестанут соблюдаться, когда ситуация в экономике улучшится.

1. 
   Василий Калабин \\ Где в банке сидит риск? \\ Журнал «Эксперт Казахстан» - 2010 г.
   
2. 
   Официальный сайт Национального Банка РК - www.nationalbank.kz
   
3. 
   Алия Нуртазина\\Риск-менеджмент в банках второго уровня: проблемы и перспективы\\Журнал «Деловой Мир» - 2011 г.
   

Университет «Мирас», г.Шымкент, Республика Казахстан

Ценные бумаги, появившиеся на заре капитализма продолжали жить и развиваться в условиях монополистического и государственно-монополистического капитализма. В современную эпоху произошли важные изменения в организационной структуре рынка ценных бумаг, его функциональном механизме. Изменилось место этого рынка в торговле ценными бумагами. Одну из главных ролей стал играть рынокгосударственныхценныхбумаг в финансировании экономики. Эти новые тенденции требуют анализа, позволяющего определить собственные казахстанские подходы в понимании работы рынка ценных бумаг при формировании акционерных обществ, организации и развития фондовых бирж, фондовыхрынков для привлечения денежных накоплений предприятий и населения в экономику.

Целью научной статьи является изучение состояния рынка ценных бумаг в Казахстане на современном этапе, а также выявление основных проблем и их способы разрешения.

Задачами исследования данной тематики заключается в следующем:

1. 
   Определить сущность и виды ценных бумаг, а также рассмотреть становление и развитие рынка ценных бумаг в Казахстане.
   
2. 
   Изучить современное состояние рынка ценных бумаг.
   
3. 
   Исследовать проблемы и перспективы рынка ценных бумаг в Казахстане.
   

Ценная бумага представляет собой денежный документ, свидетельствующий о праве собственности его владельца на определенную сумму денег или конкретные имущественные ценности [1].

Существуют десятки разновидностей ЦБ. Они отличаются закрепленными в них правами и обязательствами инвестора (покупателя ЦБ) и элемента (того, кто выпускает ЦБ). При этом далеко не все из них имеют особенности при отражении в бухгалтерском учете (можно выделить несколько типов ЦБ, имеющих сходные черты).

Давая общую оценку значения ценных бумаг в экономике, можно выделить следующие важнейшие моменты. Во-первых, ценные бумаги выступают гибким инструментом инвестирования свободных денежных средств юридических и физических лиц. Во-вторых, размещение ценных бумаг - эффективный способ мобилизации ресурсов для развития производства и удовлетворения других общественных потребностей. В-третьих, ценные бумаги активно участвуют в обслуживании товарного и денежного обращения. В-четвертых, на рынке ценных бумаг, прежде всего фондовых биржах, складываются курсы ценных бумаг. Эти курсы - барометр любых изменений в экономической и политической жизни той или иной страны. Курсы резко падают в годы кризисов и неблагоприятной конъюнктуры и, наоборот, повышаются в периоды оживления и подъема производства.

Казахстанский рынок ценных бумаг существует около 20 лет. Первые его элементы появились в 1991 году, когда на базе законодательства СССР, стали создаваться акционерные общества, брокерские фирмы, фондовые биржи.

Первой особенностью функционирования рынка ценных бумаг в РеспубликеКазахстан является то, что обычно развитие эффективных рынков государственных ценных бумаг сопровождает рост всей национальной экономики. В Казахстане зарождение и становление фондового рынка, его довольно динамичное развитие происходит на фоне постоянного спада производства. Такая диспропорция в динамиках рынка государственных ценных бумаг и общеэкономических процессов вызывает кризисные явления на этом рынке. С другой стороны, недоразвитость и несовершенство самого фондового рынка препятствуют преодолению тенденции к сужению воспроизводства.

Во-вторых, "непрозрачность" рынка, рискованность операций на нем, преобладание долговых обязательств государства для покрытия бюджетного дефицита вызывают доминирование краткосрочных ценных бумаг. А это, в свою очередь, отвлекает свободные средства от долгосрочного инвестирования, которое всегда является важнейшим фактором экономического роста.

В-третьих, дестабилизирующее влияние на казахстанский рынок государственных ценных бумаг оказывают инфляция и инфляционные ожидания. Это характерно для всех стран в переходный период. Риск обесценения денег сдерживает инвесторов от долгосрочных вложений стратегического характера [2].

Зарубежный опыт свидетельствует, что негативное воздействие инфляции в определенной мере преодолевается путем выпуска индексируемых ценных бумаг. Доход по таким бумагам индексируется с поправкой на темп инфляции. В Казахстане рынок индексируемых фондовых инструментов пока не создан, что усугубляет пагубное воздействие инфляции на рынок ценных бумаг.

В-четвертых, серьезным препятствием на пути создания эффективно функционирующего фондового рынка в Казахстане является несовершенство законодательства и норм регулирования по ценным бумагам, и некачественная коммуникационная инфраструктура.

Формирование фондового рынка в Казахстане повлекло за собой возникновение, связанных с этим процессом, многочисленных проблем, преодоление которых необходимо для дальнейшего успешного развития и функционирования рынка ценных бумаг.

Таким образом необходимо заметить что казахстанский рынок государственных ценных бумаг, несмотря на существующие сложности, постепенно развивается и принимает более цивилизованный облик чем первоначальное хаотическое состояние.

Несмотря на все проблемы и диспропорции, фондовый рынок Казахстана, как важнейшая часть формирующегося финансового рынка имеет большой потенциал и серьезные перспективы быстрого развития.

В последние годы анализируя фондовый рынок РК можно проследить тенденцию развития рынка ценных бумаг. Так, в 2015 г. по сравнению с прошлым годом произошло увеличение активности в секторе иностранных валют и рынка РЕПО. Общий объем торгов по всем секторам Казахстанской фондовой биржи (далее – KASE) за октябрь-декабрь 2015 года увеличился на 42,4% (на 44,4% в долларовом эквиваленте) по сравнению с соответствующим периодом 2014 года и составил Т8,526 трлн. ($57,807 млрд.). В абсолютном выражении произошло увеличение на сумму более чем Т2,537 трлн. ($17,772 млрд.). Основную долю в общем объеме торгов занимают сектор РЕПО по государственным и негосударственным ценным бумагам – 38% и сектор иностранных валют – 55,1%. На долю корпоративных ценных бумаг приходиться 3,5%, на долю государственных ценных бумаг – 3,4%

Стабильный валютный курс и политика Национального банка РКпо недопущению его резкого колебания на фоне наличия явных факторов, влияющих на укрепление тенге, способствовали снижению активности на своп-рынке. Только за январь 2016 года объем операций купли-продажи на рынке акций по сравнению с аналогичным периодом прошлого года вырос в тенговом эквиваленте на 323,6%, в долларовом эквиваленте на 326,9%. Сумма торгов акциями составила Т8,5 млрд. ($58,1 млн.). В абсолютном выражении прирост составил Т6,5 млрд., в то время как в долларовом эквиваленте увеличение составило $44,5 млн.

Рост котировок на международных товарно-сырьевых рынках, снижение напряженности по проблемам суверенных долгов Еврозоны, повышение деловой активности в крупнейших мировых экономиках, а также некоторая стабилизация в банковском секторе Казахстана способствовали росту спроса на акции.

Ожидается, что в текущем году положительные тенденции, наблюдаемые на фондовом рынке, благоприятно скажутся на рынке ПИФов. Рост стоимости активов повлечет рост доходности по паям. Это приведет к повышению интереса к ним, как альтернативному инвестиционному инструменту. Вместе с тем, ожидается, что рост будет умеренным, так как в последние годы инвесторы стали более разборчиво смотреть на выбор паевых инвестиционных фондов.

Небольшое снижение активности на рынке государственных ценных бумаг, что связано с сокращением предложения государственных ценных бумаг, а также ростом спроса на более рискованные активы (акции, корпоративные облигации и иностранные валюты). Объем первичного рынка ГЦБ сократился на 68%, вторичной купли-продажи на 56,7%. Сокращение объемов внутреннего заимствования ПравительствомРК связано с задачей снижения бюджетного дефицита до уровня 1,5% к ВВП.

Одной из основных проблем, тормозящих развитие рынка цен­ных бумаг в Казахстане, является неразвитая законодательная база. Действующее законодательство не полностью раскрывает такие воп­росы функционирования рынка ценных бумаг, как обеспечение защиты прав и интересов инвес­торов, создание и деятельность уп­равляющих инвестиционными фондами, эмиссия и обращение производных ценных бумаг и др. Основной причиной, негатив­но повлиявшей на развитие казахстанского рынка ценных бумаг, стал глобальный финансовый кризис развивающихся рынков, в результате которого иностранные инвесторы начали ускоренный вывод из Казахстана своих капи­талов. В настоящее время, когда кризис позади, необходимо вернуть доверие иностранных инвесторов [3].

Развитие рынка ценных бумаг вовсе не ведет к исчезновению других рынков капиталов, проис­ходит процесс их взаимопроник­новения и взаимостимулирования.

Казахстанский фондовый рынок пока не перешел к стадии ак­тивного роста, что выражается в низкой эмиссионной активности организаций – эмитентов негосударственных ценных бумаг. Можно сделать вывод о подтверждении сделанных ранее Национальной комиссией прогнозов относительно постепенного увеличения объемов сделок с наиболее популярными акциями и цен на них вследствие повышения инвестиционной активности КУПА. Положительный опыт в выпуске принципиально нового инструмента – облигаций местных исполнительных органов – будет способствовать тому, что в будущем финансовый рынок получит дополнительные инструменты, а казахстанская экономика - дополнительные финансовые ресурсы.

Рынок ценных бумаг всегда был и будет индикатором финансово-экономического здо­ровья государства: резкое паде­ние биржевых курсов служит грозным предзнаменованием об­щей финансовой катастрофы в стране, всякое же оживление экономики немедленно сказывается на объемах финансовых операций.

Для полноценного функцио­нирования рынка ценных бумаг необходимо создание механизма государственного регулирования фондового рынка, сочетающего в себе учет интересов инвесторов и государства, с максимально воз­можным его невмешательством в практику фондовой торговли. Следует постоянно изучать опыт других стран, чтобы в процессе развития рынка ценных бумаг из­бежать многих ошибок. Значи­тельный импульс придаст участие иностранных инвесторов, помощь компетентных международных организаций.

Госу­дарство также должно поддержи­вать иностранных портфельных инвесторов, ориентированных на долгосрочное присутствие на ка­захстанском рынке ценных бумаг. Необходимо защитить внутренний финансовый рынок с помощью контроля притока иностранных инвестиций в те или иные секто­ры экономики, а также их пере­распределение, исходя из приоритетов государства [4].

Отечественный рынок ценных бумаг должен предоставить граж­данам республики возможность беспрепятственного участия в процессе становления рынка и ис­пользования ценных бумаг как альтернативного варианта инвес­тирования свободных финансовых ресурсов. Именно эти возможно­сти позволят реализовать предла­гаемую Национальной комисси­ей Республики Казахстан по цен­ным бумагам модель развития рынка ценных бумаг.

Из всего вышеизложенного можно сделать однозначный вывод, что огромное место среди инстру­ментов фондового рынка занима­ют ценныебу­маги. Во всем мире госу­дарства и их учреждения явля­ются крупнейшими заемщиками капитала. С помощью рынка государ­ственных ценных бумаг осуще­ствляется заимствование госу­дарством временно свободных денежных средств у коммерчес­ких банков, финансовых компа­ний и населения, и полученные таким образом денежные ресур­сы используются для неинфля­ционного финансирования де­фицита республиканского и ме­стных бюджетов. Кроме того, данный сектор фондового рын­ка имеет особо важное значение для экономики страны как инст­румент денежно-кредитной по­литики, как ключевой показатель состояния финансовой системы государства, а также ориентир для зарубежных инвесторов.

1. 
   Ценные бумаги. Учебник /Под ред. В. И. Колесникова, B. C. Торкановского. М.: Финансы и статистика, 1998. С. 69.
   
1. 
   Сейткасимов Г.С., Ильясов Л.А. Ценные бумаги и фондовый рынок. А. Эконо­мика, 1998. С. 4-40, 166.
   
2. 
   Омаров Ж. Ж. Регулирование рынка ценных бумаг // Саясат. №1, 2000. с. 4-8.
   
3. 
   Ильясов К. К. Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана Под ред.– Алматы: Бiлiм, с. 11-112.
   

Республика Казахстан г.Шымкент, Университет Мирас

Маркетинг в организациях социальной сферы имеет ряд особенностей. Первые попытки осмысления маркетинга в сфере социальных услуг начались применительно к коммерческому сектору, т.е. к платным услугам.

Так, например, традиционная культура и искусство поставляют на рынок 6 групп платных услуг:

– платные занятия в студиях, классах, секциях, коллективах художественного, технического творчества, физической культуры;

– лекции и консультации, тематические праздники, представления, вечера отдыха и танцев, дискотеки, концерты и спектакли, аукционы, лотереи, обряды, ритуалы, экскурсии, восстановительные и оздоровительные процедуры, выставки, выставки-продажи и другие формы досугового характера;

– услуги обслуживающего плана: пошив одежды и костюмов, настройка и прокат инструментов, инвентаря, реквизита, снаряжения, оборудования и аппаратуры;

– кино-, фото- и видеообслуживание, пользование аттракционами, игровыми автоматами, тренажерами, тирами, мастерскими;

– услуги по библиотечному обслуживанию (фото- и ксерокопирование, микрофильмирование материалов и документов из библиотечных, музейных и других фондов, составление библиографий, обслуживание личных библиотек, перевод и доставка литературы);

– оформление помещений, зданий, населенных пунктов по заказам организаций и граждан, различные виды помощи по культурно-бытовому обслуживанию населения[1].

Некоммерческий маркетинг трансформирует деформированный рынок под углом социально-ориентированных факторов, как составную часть экономики, в единый хозяйственный организм. На реализацию этой задачи призваны работать законодательство, регулирующее некоммерческую деятельность организаций и учреждений социальной сферы, а также комплексные и целевые программы, регламентирующие источники финансирования неприбыльной деятельности.

Особенности некоммерческого маркетинга состоят в следующем. Его целью является повышение качества продукции социальной сферы и убежденность потребителей, спонсоров и доноров в ее необходимости. В большинстве случаев продукция социальной сферы носит форму социальной услуги, ориентирующейся на узкого потребителя и неприбыльную деятельность. Продукция социальной сферы в рамках некоммерческого сектора поставляется потребителю или бесплатно, или по ценам ниже рыночной стоимости.

Субъектами маркетинга социальной сферы выступают не только непосредственно поставщики и потребители ее продукции, но и ресурсов, а также любые юридические и физические лица, специализирующиеся на одной или нескольких маркетинговых функциях[2].

Следует выделять микросреду маркетинга социальной сферы и ее макросреду. К внутренней микросреде маркетинга социальной сферы следует относить собственно структуру субъекта социальной сферы, элементы которой прямо или косвенно обслуживают всех поставщиков и потребителей продукции социальной сферы и ее ресурсов. При этом поставщики и потребители составляют внешнюю макросреду маркетинга социальной сферы. К ней следует относить и маркетологов социальной сферы, непосредственно не работающих в соответствующей организации, но сотрудничающих с ней, прочную клиентуру, а также конкретных юридических лиц.

Макросреда маркетинга социальной сферы представляет совокупность факторов демографического, экономического, природного, научно-технического, политического и культурного плана, оказывающих влияние на микросреду маркетинга. Рынок социальных услуг является сильно мобильной системой, поскольку потребительские предпочтения на социальные услуги особенно динамичны. Они формируются под воздействием многих факторов, важнейшими из которых являются денежные доходы покупателя, мода, реклама, общественное мнение; изменения во вкусах потребителя, изменения в профессиональной ориентации, половозрастном составе потребителя; изменения в общественно-политическом устройстве страны; изменения во внутренних и внешних миграциях населения и некоторые другие.

Маркетинг социальной сферы выполняет ряд функций:

• 
  исследование маркетинга: анализ хозяйственной деятельности субъекта маркетинга СКС (социально-культурной сферы); анализ потребительской, сбытовой и рекламной сферы;
  

• 
  анализ конкурентов;
  
• 
  сбор и обработка маркетинговой информации ресурсного и продуктового рынков СКС;
  
• 
  планирование продуктового ассортимента: определение и разработка ассортиментной структуры продукции СКС;
  
• 
  реализация продукции СКС: выбор каналов реализации, анализ и прогнозирование реализации по ассортименту продукции;
  

• 
  реклама и пропаганда продукции СКС;
  
• 
  стимулирование сбыта: ценовое, продуктовое, сервисное.
  

При определении содержания маркетинга продукции социальной сферы очень важно подходить к маркетингу как к средству конкурентной борьбы за рынки сбыта. Успех коммерческой деятельности организации или учреждения зависит от возврата вложенных средств через реализацию социальных услуг и, следовательно, от эффективности сбытовой деятельности. Главная задача сбытовой деятельности состоит в исследовании и возможно более полной эксплуатации рынка продукции социальной сферы. Поэтому наряду с финансами маркетинг социальной сферы выполняет одну из важнейших ее функций. Последнее обстоятельство должно отражаться и на уровне заработной платы руководителя-маркетолога: он должен обладать правом приоритета в сумме получаемой оплаты труда.

Важной областью в концепции маркетинга социальной сферы является анализ факторов, влияющих на поставку и доведение продукции до потребителей. К важнейшим факторам относятся: рынок соответствующих социальных услуг, положение субъекта социальной сферы, собственно социальная услуга. Исследование рынка социальных услуг должно охватывать анализ всех условий, имеющих значение для успешной поставки продукции на рынок и доведения ее до потребителей.

Маркетинговый контроль в социальной сфере должен быть представлен контролем за выполнением планов по важнейшим финансовым показателям деятельности организации с учетом ассортиментной структуры социальных услуг. Он должен проводиться по регионам поставки продукции, каналам поставки и потребителям.

Основоположники технологии РФК С. Мидзуно и Ё. Акао считают, что РФК обладает гораздо большими возможностями. Очевидно, что это – механизм для развертывания качества, надежности, учета затрат и улучшения технологии разработки продукта, т.е. это план по продвижению продукта и предприятия в целом.

Хотя использование РФК не является новым, поскольку качество продукции всегда привлекало и будет привлекать все больше внимания, однако, вступив в эпоху XXI столетия, производители должны быть готовы к тому, что качество может быть идентифицировано только через РФК. Кроме того, РФК будет рассматриваться как основная методология для построения систем, обеспечивающих такое качество [3].

Рисунок 1. Цели развертывания функции качества (Ё.Акао)

Вместе эти цели создают «развертывание функции качества в широком понимании», или «всестороннее развертывание функции качества». Всестороннее РФК – это одновременное развертывание качества, технологии, затрат и надежности по всему проекту для создания изделия и по всему предприятию в целом.

Слово «развертывание» в составе понятия «развертывание функции качества» - это реализация систематической диаграммы, наиболее подходящее и эффективное средство выполнения поставленных целей. Систематическая диаграмма известна как дендрограмма, древовидная диаграмма, иерархическая структура или дерево. Следует отметить, что первоначально эти диаграммы были разработаны и нашли широкое применение при анализе функций в маркетинговом аудите.

В заключение отметим, что работа по совершенствованию качества на отечественных предприятиях необходима: сегодня рынок диктует свои требования к качеству и предприятию предоставляется выбор – выпускать конкурентоспособную продукцию или уйти с рынка. Другой альтернативы нет. В связи с этим для предприятий, решивших бороться за качество, совершенствуя свои системы управления качеством, одним из способов такой борьбы может служить построение или модернизация существующих систем управления на основе всестороннего развертывания функции качества.
ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ ЛИТЕРАТУРА:

1. 
   Кулибанова В. В., Маркетинг сервисных услуг. СПб, Издательство «Вектор», 2014 г. – 268с.
   
2. 
   Крюкова Е.В. Развитие целевой функции качества продукта. // Пищевая промышленность, №2, 2009г. – с.61-62
   
3. 
   Маркетинг: Учебник. Под ред. А. Н. Романова. М.: ЮНИТИ, 1996.
   

Қазақстан инженерлі-педагогоикалық Халықтар достығы университеті. Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы

Процессы глобализации мировой экономики и интенсификация экономической жизни в значительной мере изменили условия функционирования экономик отдельно взятых стран. Увеличивается роль финансовых институтов в экономической жизни общества, финансовый сектор становится ключевым звеном экономики. Понятно, что без развитых финансовых институтов невозможно адекватное развитие экономики страны, отсутствие эффективной системы финансирования в экономике вполне может привести к замедлению экономического роста или стагнации.

Однако ускоренное развитие финансовой сферы и "чрезмерное" насыщение экономики финансовыми ресурсами без наличия адекватного базиса в виде развитого реального сектора экономики чревато увеличением уровня системного риска в финансовой сфере, который, в случае своей реализации, может стать причиной кризиса. С другой стороны, процессы международной экономической интеграции и глобализации делают открытые экономики в высшей степени уязвимыми к возможности "заражения" кризисом извне: увеличивается уровень так называемых внешних макроэкономических рисков. [1]

Подвергнувшись воздействию финансового кризиса, экономика государства может существенно замедлить свой рост или даже испытать регресс. В связи с этим возрастает важность исследования системных рисков экономики и макроэкономических факторов, которые могут стать причиной зарождения кризиса. Особенно важным в этом свете нам представляется исследование системных рисков финансового сектора, так как фактически все произошедшие в последнее время экономические кризисы имели значительную финансовую составляющую.

Будучи государством с открытой экономикой, Казахстан в полной мере может столкнуться со всеми угрозами "заражения" наравне с другими странами. При этом перед государственными органами встает задача готовности к вызовам реалий сегодняшнего дня.

Государственная поддержка не может быть односторонней, и банки должны взять на себя свою часть рисков. Если акционеры банков не желают или не способны привлекать дополнительные ресурсы для своего развития, то государство должно быть готово предпринять необходимые меры.

При этом процессе регулятивного вмешательства должен быть предельно прозрачени предсказуем для всего банковского сектора".

Степень доверия населения и бизнеса, в том числе зарубежного, должна стать основным критерием эффективности финансовых органов страны".

Современные экономические и финансовые концепции представляют достаточно большое количество подходов к определению системного риска как явления объективной экономической реальности. Сущность системных рисков определяется в различных кругах (ученые-экономисты, финансовые аналитики, служащие государственных структури проч.) многообразно: целый ряд определений носит абстрактный характер, иные же более конкретны. [2]

Следует оговориться, что одно и то же экономическое явление зачастую может определяться различными терминами в разных источниках. Так, понятия "системные риски" и "макроэкономические риски" в значительной мере синонимичны и отражают фактически идентичные по сути экономические явления. С другой стороны, очень близки термины "системные риски" и "страновые риски": в обоих случаях подразумеваются риски, связанные с функционированием экономики отдельного государства. Однако страновой риск рассматривается потенциальными иностранными инвесторами с позиции вероятности убытков при вложении денежных средств на экономической территории определенного государства либо в ЦБ этого государства, а системные риски - это прерогатива в первую очередь государственных органов. Таким образом, понятия системных и страновых рисков отличаются преимущественно по критерию субъекта оценки риска и управления им.

По секторальному критерию мы можем разделить системные риски на риски реального сектора и риски финансового сектора. К рискам реального сектора следует отнести, впервую очередь, отраслевые риски, а также рыночные риски, связанные с волатильностью на основные статьи экспорта и импорта. Эти два больших класса системных рисков взаимосвязаны через экономическую конъюнктуру: в случае ухудшения последней снижаются качество кредитного рынка и платежеспособность заемщиков, уменьшается количество транзакций и, как следствие, доходы банков, увеличивается плата за риск при привлечении ссудного капитала, ухудшаются показатели фондового рынка. Следует отметить также инфляционный риск - вероятность снижения реального дохода вследствие увеличения уровня инфляции. Природа этого типа риска имеет смешанный характер: область его зарождения находится как в реальном, так и в финансовом секторах.

Смешанный характер имеет риск ликвидности, так как он возникает при дефиците ликвидных средств у финансовых институтов вследствие несоответствия сумм выплат за период по обязательствам организаций суммам выплат по обязательствам перед ними. Можно утверждать, что риск ликвидности является одним из ключевых в обозначенной структуре системных финансовых рисков, так как любые другие риски так или иначе влияют на уровень ликвидности банков. Наглядным доказательством этому послужила ситуация в казахстанской банковской системе, когда повышение ставок на международном рынке капитала вследствие ипотечного кризиса в США (реализация процентного риска) привело к проблемам с ликвидностью у казахстанских банков и, как следствие, сомнениям в их платеже способности. [3]

Некоторые исследователи при рассмотрении банковских рисков вводят понятие так называемого комплексного риска, который представляет из себя комбинацию риска ликвидности, кредитного риска, процентного риска, валютного риска и рыночного риска. С нашей позиции, использование подобного подхода оправдано и при анализе системных рисков институтов финансового посредничества. В частности, уровень комплексного риска можно оценить с помощью расширенного гэп-анализа, который проводится как один из элементов комплексного стресс-тестирования.

Предлагаемая нами методика предполагает гэп-анализ послойного агрегированного баланса банковской системы (анализ рисков ликвидности) с последующим корректированием с учетом других видов рисков. В качестве исходных данных предполагается использовать агрегированный баланс банковской системы в послойном представлении (в виде лестницы сроков). Предполагается, что используемый в исследовании баланс будет разбит следующим образом:

По срокам до погашения. Оптимальным нам представляется выделение групп активов и пассивов сроком до погашения 1 мес, 2 мес, 3 мес, 6 мес, 9 мес, 1 год и далее с интервалом б мес. до пятилетнего срока, а также активы и пассивы сроком до погашения свыше пяти лет.

По валютам. Предполагается выделение активов и обязательств в национальной валюте, а также основных валютах международных платежей для Казахстана - долларе, евро и российском рубле.

По контрпартнерам в разбивке:

а) на юридические и физические лица, разделяемые в свою очередь на две группы по профилю деятельности: финансовые или нефинансовые;

б) на резидентов и нерезидентов (в отношении юридических лиц).

Впрочем, разбивка по контрпартнерам может приобрести другой вид в зависимости от поставленных целей.

В плане гармонизации финансовых отношений в настоящее время, на взгляд автора, основными проблемами являются проблема внешнего долга банковского сектора и связанный с ним риск ликвидности банковского сектора, ситуация с перегревом на рынке недвижимости, а также качество кредитного портфеля банков. Обязательным условием успешного развития финансового сектора является второе выделенное направление деятельности, связанное с минимизацией системных рисков и поддержанием финансовой стабильности. И наконец, без формирования должной культуры принятия рисков в финансовых организациях невозможно достижение реальной финансовой стабильности в стране, что говорит о необходимости деятельности в третьем из предложенных направлений. Предложенные автором направления деятельности подразумевают решение некоторых конкретных задач. [4]

Необходимо содействовать повышению профессиональной квалификации риск-менеджеров. Эффективной мерой в этом направлении может стать создание системы государственной сертификации финансовых риск-менеджеров, которая стала бы основным критерием трудоустройства на соответствующие должности. Кроме того, необходимы государственные программы повышения квалификации риск менеджеров.

В плане создания эффективной системы саморегулирования банковского сектора действенной мерой может стать создание и развитие института публичных директоров, на позиции которых должны привлекаться авторитетные отечественные и зарубежные финансисты.

В заключение следует отметить, что финансовым властям в Казахстане предстоит еще огромный объем работы по созданию механизмов обеспечения финансовой стабильности. От успешности деятельности в этом направлении во многом будет зависеть успешность развития Казахстана в ближайшие десятилетия.

1. 
   Инструмент для исследования и обучения в сфере глобальной экономики, Основные экономические индикаторы 2013. [Электронный ресурс]. URL: http://ru.theglobaleconomy.com/USA/, свободный (дата обращения 09.09.2014).
   
2. 
   Петля ликвидности. [Электронный ресурс]. URL: http://www.kommersant.ru/doc/2599607, (дата обращения 12.10.2014).
   
3. 
   Международный валютный фонд, Россия, Серия докладов МВФ [Электронный ресурс]. URL: http://www.imf.org/external/russian/, (дата обращения 14.10.2014).
   
4. 
   Мир после кризиса. Глобальные тенденции – 2025: меняющийся мир. Доклад Национального разведывательного совета США. М.: Европа, 2009. 41 c.
   

Казахстанский инженерно-педагогический университет Дружбы народов, Республик Казакстан г. Шымкент

Предметом рассмотрения данной статьи является терминосистема ЯСЦ(язык для специальных целей) в финансовой сфере. Большинство исследователей, противопос тавляя ЯСЦ и разговорно-обиходный язык (язык для общих целей), считают их подсистемами одного и того же естественного языка, которые не существуют совершенно изолированно друг от друга. Одним из главных аргументов такого положения вещей является существование консубстанциональных терминов – лексических единиц, которые встречаются как в обыденной, так и в профессиональной речи. Значение слова «консубстанциональный» можно определить как «сосуществующий», так как ЯСЦ в основном формируется на основе тех же единиц, что и общенациональный язык, то есть имеет с ним единую субстанцию (от лат. substantia – сущность). Различают два пути появления консубстанциональных терминов: 1) лексические единицы переходят из узуального употребления в профессиональную речь и получают специализированное значение(терминологизация); 2) лексические единицы пе реходят из ЯСЦ вобщеупотребительный язык в результате детерминологизации.

Приведем примеры такого рода лексем, входящих в состав современной банковской терминологии: аванс, актив, акция, арест, база, баланс, банк, облигация, бюджет, залог, выкуп, вырезка, сбор, кредит, касса, платеж, взнос, чек, выплата, ставка, счет, премия, оборот, фактура и др. Эти слова мы относим к консубстанциональным терминам на основании их наличия как в словарях специальной лексики («Энциклопедия банковского дела и финансов» - далее ЭБД; «Справочник официальных определений и терминов по экономике и финансам» - СЭФ; «Современный финансово-кредитный словарь» - ФКС), так и в узуальных словарях («Толковый словарь русского языка» Д.Н. Ушакова - Ушаков; «Словарь русского языка» С.И. Ожегова - Ожегов; «Новый словарь русского языка» Т.Ф. Ефремовой - Ефремова).

Узкоспециальная терминология рассматривается в современном терминоведении как понятийно-когнитивная основа ЯСЦ, обладающая своеобразной концептуально-семиотической и деривационной организацией (Голованова 2004; Лейчик 2006; Ларина 2007 и др.). В соответствии с этим узкоспециальной терминологией называют специальную лексику, которая функционирует преимущественно только в одном-двух ЯСЦ (когнитивных сферах), генетически является заимствованной, не имеет синонимов. Выделяют также следующие признаки узкоспециальной терминологии: наличие четкой и ясной дефиниции, концептуальная ценность, тематическая продуктивность, максимальная информативность, низкочастотность.

Специальная лексика всегда была объектом многочисленных научныхисследований таких учёных, как С.В. Гринёв, В.П. Даниленко, П.Н. Денисов, Л.В.

Ивина, Н.М. Карпухина, Т.Р. Кияк, Р.Ю. Кобрин, В.М. Лейчик, Н.В. Подольская,

В.А. Татаринов, Е.А. Федорченко, А.Д. Хаютин, С.Д. Шелов и др.

Основной костяк современной финансовой лексики составляют термины:

Инвестиция, инвестирование, акция, акционерный капитал, облигация, хеджирование, финансовый лизинг, клиринг, дефицит бюджета, профицит бюджета, бюджетный фонд, страховой фонд, дивиденды, вексель, казначейский вексель, эмиссия, эмитент, в том числе термины, где один из терминоэлементов представляет собой межотраслевую общенаучную терминологическую единицу:финансовый анализ, финансовые показатели, коэффициент ликвидности, коэффициент рентабельности и др.

В лексический состав современного русского финансового ЯСЦ входяттакже имена собственные, которые обозначают единичные понятия. Это, в основном, наименования организаций, участвующих в финансовых отношениях.

От собственно терминов (в том числе и от имён собственных) следует отличать номенклатурные единицы (номены), которые «при ближайшем рассмотрении являются специфическими терминами, обозначающими или выражающими частные понятия». К номенам языка финансовой сферы относятся, например, наименования валют: евро, доллар, рубль и др. (термин -валюта), наименования различных участников финансовых отношений: Московская межбанковская валютная биржа (ММВБ), Московская фондовая биржа(МФБ) (термин – биржа), Сбербанк, Альфабанк, Уралсиббанк (термин – банковское учреждение), наименования межбанковских процентных ставок: LIBOR,

MIBOR, MIBID, MIACR (термин – межбанковская процентная ставка), наименования некоторых финансовых показателей: например, коэффициент β (β-коэффициент), с помощью которого можно оценить систематический риск дляконкретного эмитента (термин – финансовые показатели).

В финансовом ЯСЦ огромен пласт профессионально терминированнойлексики: портфельные инвестиции, «ясельное» финансирование, «жирный кот», «старший» долг, «зрелая» инвестиция, «избежание» налогов, гибкий валютный курс, гибкий капитал, «отмывание денег», «подшефная» акция, «высокие финансы», «купеческое правило», «тяжёлые деньги» и т.д., встречаютсяпрофессиональные жаргонизмы: «нездоровая операция», «быки», «медведи», «бобры», биржевая «акула», «бычий» рынок, «бычья ценная бумага», биржевой «надувала», безнадёжная «дебиторка»и др. Появление большого количества профессионально терминированной лексики в финансовой сфере изменилосам стиль деловых отношений в данной профессиональной среде, т.к. в семантической структуре этой лексики (в отличие от терминов) содержатся семыоценочности, экспрессии, частично образности.

Характерной особенностью лексического состава современного русского финансового ЯСЦ является то, что около 80 % лексических единиц имеют иноязычное происхождение, в основном англо-американское. Большинство финансовых терминов пришло в русский язык делового общения путем прямогозаимствования: брокер (англ. broker), инвестор (англ. invesnor), джоббер (англ.jobber), форвард (англ. forward), хеджирование (англ. hedging), секьюритизация (англ. securities), дивиденд (лат. dividendus), репорт (фран. report), депорт(фран. deport), трансферт (фран. transfert) и др. Достаточно многочисленнуюгруппу среди заимствований из английского языка составляют образования на–инг: лизинг (англ. leasing), факторинг (англ. factoring), свопинг (англ.swapping), андеррайтинг (англ. underwriting), демпинг (англ. dumping), клиринг (англ. clearing) и др.

Кроме того, среди иноязычных финансовых терминов встречаются различные кальки, прежде всего, английских экономических номинаций: семантические – фондовая биржа (англ. stock exchange), денежный рынок (англ. Moneymarket), сальдо клиринга (англ. clearing balance), словообразовательные – векселедержатель (нем. Wechselinhaber) и др. Однако, следует отметить, что калькирование больше характерно для профессионально терминированной финансовой лексики и профессиональных жаргонизмов: семантические кальки фиктивный капитал (англ. logus capital), финансовый рычаг (англ. financial leverage), «клубная» сделка (англ. club deal), «быки» (англ. bulls), «медведи» (англ.bears), рынок «медведей» (англ. bear market), рынок «быков» (англ. bull market), фразеологические кальки – «жирный кот» (англ. fat cat), «спасательная лодка»(англ. life-boat), «тяжёлые деньги» (англ. tight money), «высокие финансы» (англ.high finance) и др. Встречаются также термины, у которых одна часть заимствованная, а другая переведенная (полукальки): например, еврооблигация (англ. eurobond). Несмотря на нынешние бурные дискуссии по поводу «чистоты» русского языка и «засилья» американизмов (прежде всего в сфере экономики ограничения использования иноязычных терминов (впрочем, такого рода полемика ведется еще с петровских времен), активность процессов заимствования не снижается. Более того, русский язык активно ассимилирует заимствованную лексику: помимо формальных признаков такой ассимиляции (орфографическая, фонетическая, грамматическая адаптация) в банковской терминосистеме налицо признаки лексико-семантического освоения: развитие словообразовательной продуктивности, появление устойчивых сочетаний со словами исконной лексики, всевозможные семантические трансформации.

Так, например, происходит активный процесс образования полукалек - заимствуется только корень слова, а иноязычный суффикс заменяется на русский суффикс с аналогичным значением: волатильность (volatility) - изменчивость курса(цены) определенного финансового инструмента за выбранный промежуток времени; вальвация(valuation) - определение стоимости иностранной валюты в национальной денежной единице). Встречаются также термины-полукальки в видесложных слов: кросс-курс (cross rate) - соотношение между двумя валютами, рассчитанное на основе курса каждой из них по отношению к третьей валюте. Cр. также кросс-сделка (cross trade), кросс-кредитование (cross-crediting), кросс-коэффициент (cross factor), кросс-операция (cross-dealing), кросс-условие (cross default). Как видно из приведенных примеров, лексикализация словосочетаний и сложных слов с дефисом также имеет место среди структурно-семантических преобразований, сопровождающих процесс заимствования банковских терминов: онколь(on-call) - счет в банке, открываемый под залог ценных бумаг; вкладчик имеет право получить деньги по чекам с условием уплаты взятой суммы по первому требованию; маркет-мейкер (market maker) - менеджер фондовой биржи, следящий за ходом торгов, информирующий участников рынка о ценах, курсе, дивидендах, в его обязанности также входит оценка тенденций ожидаемой доходности и надежности ценных бумаг.В процессе интеграции в русскую языковую систему заимствованные термины активно реализуют свой словообразовательный потенциал, образуя производные слова по продуктивным моделям русского языка, в результате чего формируются разнообразные деривационные структуры: пары, цепочки, гнезда. Например:Маржа (margin) - разница между двумя значениями стоимости одного и того же финансового инструмента, используемого для извлечения дохода; маржа – маржевой (счет, залог, торговля) – маржинальный (доход, полезность, выручка) – маржинализм. Депозит (deposit) - вклад в банки, денежные средства, помещаемые на хранение в банк от имени физических или юридических лиц на договорной основе; депозит – депозитный (сертификат, валюта, ресурсы) – депозитор (депозитер) – депозитарий – депозитарный (деятельность, расписка, свидетельство)).Лизинг (leasing) форма долгосрочной аренды средств производства и товаров потребления с возможностью их последующего выкупа арендатором; лизинг–лизинговый (кредит, договор, финансирование) лизингодатель–лизингополучатель. Образование многочисленных терминосочетаний с заимствованной специальной лексикой также свидетельствует о ее активном освоениикак на смысловом, так и на структурно-синтаксическом уровне (вступительная маржа, депозитарий ценных бумаг, банковский аудит, чековый овердрафт, кредитный спрэд, опцион с нулевой премией, платежи по лизингу).

Русский язык развивается слишком стремительно и всеобъемлюще, в том числе и в плане ЯСЦ (исследователи говорят о «терминологическом взрыве»). Узкоспециальная лексика активно входит и в узуальное употребление, пополняя ряды консубстанциональной терминологии. Так, например, лексические единицы ваучер, аудитор, бартер, брокер, дивиденд, грант, инвестиция, ипотека, дистрибьютор, чартер, смарт-карта и т.п. сейчас широко используются и в обыденной речи, и в языке СМИ, а отдельные слова подобного типа приобрели даже «социальные» коннотации, как правило, пейоративные, но самыми последними толковыми словарями общеупотребительной лексики эти языковые единицы пока не зафиксированы. Итак, вербализация специального знания обуславливает существование как консубстанциональной, так и узкоспециальной терминологии, эти группы изменчивы и динамичны, их состояние обусловлено как действием законов эволюции языка в целом, так и внутренними потребностями развития и функционирования ЯСЦ, значимой движущей силой выступают также экстралингвистические факторы. С позиций психолингвистики можно говорить о том, что термины репрезентируют структуры знаний, опыта, оценки, которые специалисты в этой сфере (профессиональные языковые личности). Таким образом, специальная финансовая лексика активно используется как специалистами, так и обычными носителями языка. С этой точкизрения иноязычные термины финансовой сферы можно разделить на две группы:

1) общеизвестные финансовые термины, которые употребляются в повседневной жизни не только экономистами, но и неспециалистами, и понятнывсем: инвестиция, ипотека, ипотечный кредит, акция, облигация, дефицитбюджета, профицит бюджета, биржа и др.;

2) узкоспециальные финансовые термины, которые используются узкимкругом специалистов в той или иной области экономики и без словаря могутбыть непонятны простым носителям языка: факторинг, секьюритизация, трансакция, маркет-мейкер, андеррайтер и др.

Итак, современный русский финансовый ЯСЦ имеет богатыйлексический состав, включающий наименования разные по своему стилистическому употреблению и происхождению, который будет ещё пополняться помере появления в российской действительности новых экономических реалий.

ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ ЛИТЕРАТУРА:

1. 
   Ивина Л. В. Лингво-когнитивные основы анализа отраслевых терминосистем (на примере англоязычной терминологии венчурного финансирования). М.: Академический Проект, 2003. 304 с.
   
2. 
   Карпухина Н.М. Лексико-семантические процессы в русской терминологии товарно-денежного англоязычной терминологии венчурного финансирования).
   
3. 
   Кияк Т.Р. Лингвистика профессиональных языков и терминоведение // Терминология и знание. М.: Институт русского языка им. В.В. Виноградова РАН, 2009. С. 21-27.
   
4. 
   Лейчик В. М. Обсуждение проблем эпонимии в современной науке. URL: http://www.ling-expert.ru/langlawl/leichik_epomyms.html/al. 2011.11.15.pdf
   
5. 
   Лейчик В.М. Общая типология и многоаспектные классификации специальной лексики // Терминология и знание. М.: Институт русского языка им. В.В. Виноградова РАН, 2009. С. 28-48.
   
6. 
   Карпухина Н.М. Словарь профессионально терминированной экономической лексики. М.: Изд-во РЭА им. Г.В. Плеханова, 2004. 87 с.Голованова Е.И. Лингвистическая интерпретациятермина: когнитивно-коммуникативный подход //Известия Уральского государственного университета. 2004, № 33. С. 25-39.
   
7. 
   Гринев С. В. Введение в терминоведение. М.: Московский лицей, 1993. 309c.
   
8. 
   Давлетукаева А. Ш. Диахронический аспект развития экономической терминологии (английскийязык). Дис. ... канд. филол. наук. М., 2002. 183c
   

Қазақстан инженерлі – педагогикалық Халықтар достығы университеті. Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы.

Оңтүстік Қазақстан өлкесінің тарихы ежелгі замандардан бастау алады. Тіршілікке қолайлы экологиялық жағдай осыдан 3-5 млн.жыл бұрын қалыптасқан. Жазық алқаптардың белдеулерінде өзендер желісі пайда болып, орман-тоғай мен жасыл желекті мәңгі жаз орнаған. Жануарлар жетіліп, жеміс-жидек бітік өскен. Сөйтіп, антропоген кезеңінің басында адамзат пайда болған.

Геологиялық карта түсіру жұмыстары кезінде (1960 жылдары) Үлкен және Кіші Қаратау жоталарының алқабында алғашқы адамдардың бастапқы палеолиттер соңғы палеолит заманына дейінгі уақыт аралығындағы көптеген тұрақтары белгілі болды.

Тарихымыз көне тас заманы палеолиттен бастау алады. Бастапқы палеолит Арыстанды және Ашель мәдениетін қамтиды.

Ежелгі тұрақтардан ертеде өмір сүрген ірі сүтқоректілер сүйектерінің табылуы хайуанаттар әлемінен де мәліметтер береді. Қаратау жоталарындағы ежелгі мекендерден табылған алғашқы адамдардың тасқұралдары мен тұрақтары алғашқы адамдардың өмір сүруінің дәлелі. Олардың өмір сүрген уақыты осыдан шамамен 2 млн. жыл бұрынғы кезеңге сәйкес келеді.

Бастапқы антропоген заманының екінші бөлігінде (осыдан 800 мыңжылбұрын) орман пілі, алып түйе, зебра тәрізді және кәдімгі жылқылар, құландар, тарпандар, кеңмаңдайлы бұлан, мүйізтұмсық, бизон, марал, бұғы, күзен, жабайы ит сүйектері Қаратау жотасында, Кентау қаласының маңындағы ежелгі адамдардың Қосқорған тұрағынан табылған. Адамдары бұл тұрақты осыдан 500 мың жыл бұрын мекендеген.

Қазіргі заман, яғни голоцен (б.з.б.10 мыңыншы жылдан бастау алады) соңғы палеолиттегі мұзбасу кезеңінен кейін климаттың күрт жылынуынан басталған.

Голоцен оптимумы кезінде (осыдан 5-6 мың жылбұрын) археологиялық мәліметтер бойынша, Арыс пен Сыр алаптарында жабайы дақылдар дәнін егу мен айналысқан мәдени егіншіліктің алғашқы белгілері басталған. Осыдан 3000-5000 жыл бұрын адамдар мал шаруашылығымен, егіншілікпен қатар өнеркәсіптің жаңа түрі кенісін игерген. Алғаш сом мыстан тұрмысқа қажетті заттар жасап, тас пен сүйектен металдың артықшылығын түсінген.

Арыстанды мәдениетінің ең көне тас құралдары Үлкен Қаратау жотасының Арыстанды өзені аңғарында эоплейстоцен конгломерат қабатынан абылған (Н. Н. Костенко, А. Г. Ярмак, Х. Алпысбаев). Бұл табылған жәдігерлер Африкадағы белгілі олдувай археологиялық заманына сәйкес келіп, Арыстанды мәдениеті деп аталған (А. Г.Медоев, Ә. Б. Байбатша).

Ашель заманының ескеркіштері Кіші Қаратау жотасының солтүстік өңірінде көп кездеседі. Арыстанды өзені аңғарынан 1958 жылы қыркүйекте халцедон жасалған ондаған бұйымдар табылған. Арыстанды өзенінің оң жағындағы жарды мұқият зерттеу нәтижесінде Ш. Ш. Уәлиханов атындағы көпқабатты палеолит тұрағы ашылды. Бұл археологиялық кешен ортаңғы және Оңтүстік Қазақстан өлкесі солкездегі Қазақстан аумағын мекендеген және өмір сүрген сақ тайпасының негізгі орталық жері болды. Келесі ғасырларда (6-ғ) олар түрік қағанатының құрамына кіріп, Гоби шөлінен Каспий теңізіне дейінгі орталықты алып жатты.

Бұған баршаға белгілі тарихи тұрақтар, тастағы таңбалар мен жазбалар, Исфиджаб (Сайрам), Отырар, Сығанақ, Сауран, Иасы (Түркістан), Созақ, Шымкент, Құлан сияқты шаҺарлар, кейінгі кездегі жазбалар нәтижесінде анықталып жатқан қорғандар мен кенттердің қалдықтары дәлел. Әлі де небір құпияларын бүгіп, жұмбақтарын жасырып жатқан орындары қаншама.

Бұл өлке жайлы айтқанда мына бір тарихи оқиғаны айтпай кетуге болмайды. Оңтүстік өлкені басып өткен Ұлы Жібек жолы 6-8 ғғ. шығыс пен батыс елдерінің сауда-саттық, мәдени байланыс жасауына орасанзор қызмет атқарды. Қытай жерінен басталған Ұлы Жібек жолы Оңтүстік Қазақстан арқылы Орта Азиядан Үндістан, Иран, Түркия, Мысыр, Сирия, Византияға дейін созылды. Қазақстандағы Ұлы Жібек жолы бойында мәдениеті гүлденген қалалар бой көтерді. Олар: Отырар, Сайрам, Сығанақ, Сауран, Созақ, Яссы.

Оңтүстік өлкесінің мақтанышы, дүние жүзіне белгілі ғалым, асқан ойшыл, “екінші Аристотель” атанған ӘбуНасыр әл-Фараби Отырар өңірінде орта ғасырда (870 жылы) дүниеге келген. Бұл өлке тарихи архитектуралық ескерткіштерге өте бай. Бұлар Қожа Ахмет Яссауи кесенесі, Арыстан баб, АбдилАзиз, Қарашаш-ана, Ибраһимата, Домалақана, Бәйдібеката кесенелері.

Өзінің мыңдаған ғасырлық тарихында біздің өлке Ұлы Жібек жолымен өткен қазынаға толы керуендерді де, Монғол шапқыншылығында, Жоңғар қонтайшыларының басқыншыларын да басынан өткерді.

ОҚО-ның табиғат жағдайлары туралы алғашқы мәліметтер ежелгі заманның деректері – парсы жазбаларында, грек және рим, қытай және араб саяхатшылары мен зерттеушілерінің шығармаларында кездеседі.

Қазақ жерінде үлкен саяси маңызға ие – Ұлы Жібек жолының қызметі болатын. Бұл керуен жолының біздің обылысымыздың территориясын басып, сонау Қытай мен Жерорта теңізі жағалауы елдерін бір-бірімен жалғастырғанын ескерсек те жеткілікті. Осындай маңызға ие болған керуен жолындағы әрбір географиялық және табиғи нысандар шежіреге жазылып отырды.

Тарихтан белгілі Қазақстан және Орта Ария территориясында әлемге белгілі бірнеше ірі уақиғалар желісі болып өтті. Бұл облыс территориясын географиялық тұрғыдан зерттеуімізге өз септігін тигізді. Олар әйгілі Александр Македонскийдің, Парсы патшасы Кирдің жорығы, орта ғасырдағы Шыңғысханның Орта Азияға шапқыншылығы, Әмір Темір билеуіндегі Мауреннахр т.б. Осы аталған тарихи уақиғалардың облыс аумағында орын алуы – бұл өңірге көптеген білімді, жазу-сызуды білетін адамдардың келуіне де негіз болды. Мысалы, араб зерттеушілері, қытай саяхатшылары облыс территориясын жазғанда көбінесе қала, жер-су атауларына назар аударған.

Қазақстан территориясында адамдар сонау әлімсақтан бері мекендеген. Мұны палеолит дәуіріндегі қоныстардың сақтаған іздері дәлелдейді. Қазақстан территориясындағы тас ғасырының ең көне ескерткіштері Қаратау маңынан және басқа жерлерден табылған. Қола дәуірінде Қазақстан ежелгі заманғы металлургияның басты орталықтарының біріне айналған.

Оңтүстік Қазақстан территориясында бірте-бірте сақ тайпаларының ірі одақтары пайда бола бастайды. Көбейген одақтар санына қарай мал жайылымдарын өзгертіп отыруға тура келді. Сондықтан Сырдария, Шу т.б. өзендер алқаптарына ғана емес, сонымен бірге далалы және шөлейт жерлерді, Тянь-Шаньның биік тауларын да игеру қолға алынды. Бір орыннан екінші орынға жиі көшіп-қону нәтижесінде сақ тайпаларының географиялық танымы кеңейе түскен.

Сонау өткен ықылым заманда Қазақстанды мекендеген халықтардың білімі мен тәжірибесі қаншалықты болғанын дәл басып айта қою қиын. Әлбетте, ол кезде ұғымдар көбіне діни және аңыз түрінде кездеседі. Ал мұны Шығыстың көне халықтарынан мұра түрінде жеткен жазба ескерткіштерден байқауға болады. Аймақтың тарихи географиясы жөніндегі мағлұматтардың көзі - жергілікті жылнамашылар мен саяхатшы арабтардың жазбалары, Шығыс ғылымының аса көрнекті өкілдерінің ғылыми еңбектері. Осылардың ішінде біз араб және иран жазбаларына назар аудардық.

VII ғасырдың екінші жартысында Араб Халифаты өз өкімет билігін Орта Азияға тарата бастады. Араб жазбалары әркелкі болып келеді. Жазбаларында ландшафтық суреттемелер, жердің шаруашылыққа жарамдылығы жөніндегі сипаттамалар, географиялық анықтамалар, керуен жолындағы құдықтар мен қалалардың ара қашықтығы жөніндегі жол сілтемелер кездеседі. Мұндай географияның көздеген мақсаты басып алынған территорияларды басқаруды ұйымдастыру, алым-салық жинауды реттеу, қатынасты жолға қою болатын. Бірақ сөйте тұра осынау еңбектердің ғылыми дәрежесі жоғары болады, ал мұның өзі сол дәуірлерге әлемге талай-талай ұлы жаңалықтар әкелген араб әлемімен Орта Азия мемлекеттеріндегі ғылымның жалпы жағдайын шынайы түрде бейнелейді.

Оңтүстік Қазақстан облысы территориясын зерттеуде Орта Азияда өмір сүрген Араб және Иран саяхатшылары Ибн Хордадбек, Ибн Рустад, Истахрий, Ибн Батута және басқалардың мәліметтері үлкен маңызға ие болды.

Араб саяхатшысы Ибн Хордадбек (VII ғ. шамасы) «Ктаб алмасалик ва-л-мамалик» (Саяхаттар мен мемлекеттер кітабы») еңбегінде қазақтардың географиялық атауларынан қарлұқтар мекендейтін жер ретінде Фарабты (Отырар шаһарын) әңгіме етеді. Исфиджаб (Сайрам) қаласынан Тараз (Талас) қаласына дейінгі жолды егжей-тегжейлі суреттейді. Ибн Хордадбек осы екі шаһардың аралығындағы кейбір қалалар мен елді мекендерді – Шарабты, Бухтакетті, Тантаджды, Арабтаджды, Джувикатты атайды. Саяхатшы осылармен қоса өз еңбегінде өлке суларын, соның ішінде Амудария және Сырдария туралы жазып, бұл өзендер Арал немесе Каспий теңізіне құяды деп көрсеткен.

Араб саяхатшысы және географы Әбу Исқақ Истахридің жазбаларында Сырдария мен Амудария өзендері мен олардың тармақтары туралы, Исфиджаб қаласы жөнінде деректер ұшырасады. Истахридің айтуына қарағанда, Исфиджаб шахары Бинкеттен үш есе кіші, оның қамалы Х ғ. өзінде қирап бүлінген, тек шахристан мен рабад қана қалған. Ол Орта Азия туралы екі карта жасаған («Нуэхат-алмуштак» картографиялық материалдар). Мұнда темір рудасы, алтын, күміс, асыл тастар туралы мәліметтер, өндіретін орны көрсетілген.

Исфиджаб туралы мәліметтер 1113-1167 жылдары өмір сүрген Әбу Саъд ас-Самонидің еңбектерінде де кездеседі. Онда Исфиджабты шығыста түркілердің шекаралық облысындағы үлкен қала деп көрсетсе, «Китаб худудәл-алам мин Машриқ ила-л Мағриб», «Шығыстан Батысқа дейінгі дүниенің шеті мен шегі туралы кітаб» атты еңбекте осы кенттің IX ғ. тіршілік тынысы туралы; «Исфиджаб - мұсылмандар мен өзге діндегілер шекарасындағы уәлайат. Ол Түркістан шекарасындағы кең жазық жер. Түркістанда өндірілетін заттардың бәрі осында әкелінеді. Ол өңірде қалалар мен аймақтар, елді-мекендер көп. Уәлайаттың бас қаласын да Исфиджаб деп атайды. Ол молшылық мекені. Ол сұлтан ордасы, көптеген мәдени орталықтары бар, әлем көпестері жиналатын үлкен шаһар» деп жазылған.

Мауреннаһр өлкесінің шаһарлары мен кенттері туралы көбірек әрі толығырақ жазған Йақұт әл-Хамауи ар-Руми (1179-1229жж). Ол Усбаникасты жай ғана атап кетпей, ол туралы «Мауреннахрдағы қала Испиджаб пен Успаникент арасы бір күндік жол» деп атап көрсеткен.

Құдамаибн Жағфардың (Х ғ.) жазбасында «Исфиджабтан Шарабқа дейін дала арқылы жүрсе 4 фарсах, онда 2 үлкен өзен бар. Біреуінің аты Мауа, екіншісінің аты Юран. Шарабтан Бадухкетке дейін құдықтар арқылы жүріп отырса 4, Баудхкеттен Тамтаджға дейін құдық арқылы жүріп отырса 5 фарсах. Тамтадж далада. Онда үлкен өзен бар, өзен маңы қонысты болып келеді».

Мауреннахрдың дербес картасын жасаған Ибн Хаукаль (Х ғ.) Фараб атырабының жер бедерін былайша сипаттаған;«Бұл елдің топырағы сортаң, қопалары көп, ал егістік алқап Фараб өзенінің батыс жағында». Сонымен бірге керуен жолы бойындағы Сауран, Бискент қалалары мен қала маңының табиғат ерекшелігіне сипаттама беруге талпынған.

Оңтүстік өңірінің орта ғасырлық тұрмыс тіршілігін әлеуметтік ішкі жағдайын сипаттаған саяхатшының бірі Максиди. Максиди Сырдария өзенінің оң жағалауында Сауран (Сабран) және Шагльджан (Иимкан Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 26 шақырым) қалаларының болғандығын атап көрсетеді.

Максиди Исфиджаб қаласын өте-мөте толық сипаттап жазған: «Исфиджаб ірі шаһар. Онда рабад пен адамдар тұратын медина бар. Медина үсті жабық базарлар, мата дүкені, үлкен мешіт орналасқан. Оның (мединаның) төрт дарбазасы бар. Әр дарбазада рабад қойылған. Нуджакет дарбазасы, Фархан дарбазасы, Шакран дарбазасы, Бұхар дарбазасы... Бұл шекара қамалы, әрі діни орталық. Оның рабадының айналасы қабырғамен қоршалған, ал рабадының ішінде ескі қорған тұр... шаһар таза, тұрмысы көңілді». Саяхатшы еңбегінде оңтүстіктің өзге қалалары - Сауран, Сабран, Шагльджан-Шинап, Тұрар, Зерарх, Исфиджаб сөз етілген

Белгілі ғалым Әбу Райхан Беруни өлкенің табиғаты туралы мәліметтер қалдырған. Ол Қызылқұм мен Қарақұмның рельефі, геологиялық дәуірі, өзендердің су ағыны, өлкенің палеографиясы туралы жазған. Бүтін жер бетінің табиғаты сияқты Қарақұм, Амудария далалары да бүтін геологиялық тарихында өзгерістерге ұшырап отырғанын білген. Сонымен Бируни Орта Азияның табиғи географиясы және геологиясы туралы терең білімге ие болған ғалым.

XI ғасырда өмір сүрген жерлесіміз Махмуд Қашқаридың «Диуан лұғат ат-түрік» еңбегінде және «Дөңгелек картада» Орта Азияда және шекарадағы елдердің тұратын жерлерінің атаулары, қандай ұлттар тұратыны туралы мәліметтер келтірген. Еңбектерінде Алай, Түркістан, Зарафшан Ферғана, Шатқал, Талас тау тізбектері, Қарақұм, Сурхан-Ваш далалары картадан көрсетілген деп жазады зерттеушілер.

Зерттеулердің нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысы туралы маңызы бар ғылыми теориялар мен болжамдар туды. Олар өздері ашқан жаңалықтар мен жүргізген зерттеулерін қорытып, тұжырымдай келе ғалымдар тек жаңадан табылған аймақтарды сипаттаумен шектеліп қана қоймай, сонымен бірге табиғат жағдайлары әр түрлі жерлердің бір-бірімен байланыстарын, физикалық-географиялық құбылыстардың сабақтастығы мен заңдылықтарын анықтауға да ұмтылды. Олардың еңбектерінде облыс территориясының геологиялық құрылысы мен жер бедері, топырақ түрлерінің ерекшеліктері мен олардың шекаралары, өсімдіктер мен жануарлардың таралу принциптері анықталды, су көздеріне тұңғыш физикалық-географиялық сипаттама берілді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. 
   Ғұламқадіров Қ ., Тұрсынов Е. Түркістан өлкесі туралы алғашқы географиялық деректер // География және табиғат. 2006, № 4. 30-33 бб.
   
2. 
   Бейсенова Ә. Қазақстан табиғатын зеттеу және физикалық-географиялық идеялардың дамуы. Алматы: Рауан, 1990.
   
3. 
   Азыбаева Ж. Араб географиясы және Ибн Баттута // География және табиғат. 2005, № 2. 72-75-бб.
   

Қазақстан инженерлік-педагогикалық Халықтар достығы университеті

Шымкент қаласы, Қазақстан Республикасы

Summary

In this article, questions of V.Valikhanov on social and economic construction and the countries of Central Asia and the Eastern War of Liberation of Turkestan against the Manchurs in the 19th century are considered. In his study of scientific creativity, Valikhanov also described historical views and contributions to the science of Oriental studies.

Резюме

В этой статье, рассмотрены вопросы Ч.Валиханова о социально-экономическом строительстве и стран Центральной Азии и Восточной освободительной войны Туркестана против Mанчжуров в ХІХ веке. В своем исследовании научного творчества Ч.Валиханов также описал исторические взгляды и вклад в науку востоковедения.
Шоқан өз кезеңінің жан-жақты аса терең білімді адамы болды. Әсіресе оның тарихи білімі зор болды және ғылым мен әдебиет саласында да зор білімділігімен ерекшеленетін Шоқан өз ойын бейнелеп тартымды жеткізе білетін асқақ шешен болатын.

Шоқанға аса көрнекті орыс жазушысы Ф. М. Достоевскиймен және оның досы, патша самодержавиесіне қарсы күрескен революционер - демократ С. Ф. Дуровпен кездесу өшпес әсер етті. Олардың екеуі де каторгалық жұмыстармен түрме мерзімдерін өтегенен кейін қатаң қадағалауда жүрген еді. Ф. М. Достоевскиймен Ш. Уәлихановтың достық қарым-қатынастарын олардың түрлі уақытта жазысқан хаттары дәлелдейді. Достоевский өзінің хаттарында дос ретінде Шоқанға пайдалы кеңестер беріп, рухын көтеріп, оның алдына зор игі міндеттер қояды.

1853 жылы Шоқан кадет корпусын бітіргенен кейін Сібір қазақ әскеріне қызметке жіберіледі. Көп ұзамай Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорт оның қабілеттілігіне назар аударып 1854 жылы Шоқан оған адьютант болып тағайындалды. Жаңа қызмет оны Сібірдің шенеуліктік аппаратымен тікелей бетпе-бет келтірді, олардың арасында астанадан, Орталық Ресей мен оның шет аймақтары - Финляндиядан, Поляк патшалығынан, Қырымнан, Кавказдан осында мансап іздеп, қаржы жағдайын жақсарту үшін келегн немесе қайсы бір оқиғаларға араласып, істі болған әртүрлі адамдар бар еді. Болашақ ағартушы өзінің демократиялық көзқарастары арқылы патша өкіметінің мұндай итаршыларынан бірте-бірте алыстай берді және патшаның отаршылдық аппараты тудырған зұлымдыққа қарсы аянбай күрескен үшін олардың тарапынан қудалануға, зәбірленушілікке ұшырап отырды. Үкімет орындарының заңсыз әрекеттеріне Шоқан қатты күйінді, оған езілген халықтың үміт арманы жақын болатын. Өзінің достары - Ф. М. Достоевскийге, А. Н. Майковқа, В. С. Курочкинге, К. К. Гутковскийге үкімет орындарының озбырлығы жайлы ызалы хаттар жазды.

Келесі, 1855 жылы Ш.Уәлиханов Гасфорттың Омбыдан Іле Алатуына дейінгі сапарына қатысады. Бұл сапар қарапайым халықтың өмірін танып білудің басы болды.Олардың тарихи аңыз әңгімелері мен жырларын жазып алуға мүмкіндік берді. Сапар кезінде көрінген білімдарлығы мен қабілетіне тәнті болған Гасфорттың өзі қайтып келегенен кейін Шоқанға аса мақтаулы мінездеме беріп, наградаға ұсынады. Генерал-губернатор Гасфорт былай деп жазды: «...корнет Уәлиханов сұлтан қызмет істегеніне екі жылдай ғана болса да, қырғыз-қазақ тіліне мейлінше жетік болуының және жергілікті қырғыздардың әдет-ғұрыптарын терең білуінің арқасында менің сахараға шыққан сапарымда қасыма ере жүріп, үлкен пайда келтірді...мен Уәлихановты марқабатты сыйлықпен марапаттау қажет деп санаймын, оның үстінде Уәлихановты жергілікті қырғыздар ерекеше құрметтейді».

Ш. Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа кезеңі 1858 жылғы Қашақарияға құпия сапары болды. Марко Поло мен Иезуит Гоестен (1603ж) кейін осы бір онша мәлім емес елге тұңғыш рет барған Шоқан «Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығыстанушылар жоғары бағалады және көп ұзамай ағылышын тіліне аударылып, басылып шықты. Бұл еңбек шығыстану ғылымына сол халықтың әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірі туралы маңызды мағлұмат болып табылады. Бір айта кететін жайт Шоқан Уәлихановқа дейін бұл өлкенің, яғни Қашғарияның қоғамдық тарихи және саяси-экономикалық жағдайын зерттеген бірде-бір ғалым Қашғариядан сәтті орала алмаған. Мұнан кейін бұл елдің тарихы мен айналысқан немесе сол жерде болған ғалымдардың барлығы ең алдымен Ш.Уәлиханов еңбектерін қарастырып, одан өздеріне қажетті мағлұматтарды алған. Бұл еңбекте қандай тарихи жағдай және қоғамдық ғылым не себепті жоғары бағалаған? Уәлихановтың Қашғар жеріндегі мәліметтері ғылымда не себепті өз бағасын ала алмады?

Себебі, Ресей Қашғарияның ең жақын көршілерінің бірі болатын. Петр І кезеңінен бастап Ресейге бұл елдің таңғажайып байлығы белгілі болып, Петрдың жіберген елшілері бірнеше рет шекараны басып өтуге тырысты. Мәселен, І Петр 1714 жылғы 22-мамырдағы бұйрығы бойынша капитан Бухгольц Жаркент көлі арқылы жүріп отырып, егер де бұл елді билеп алған жағдайда, одан әрі алтыннын олжалап және жергілікті жерді Ресей мемлекетіне бекітуін жүктейді. Бірақ капитан Бухгольц Қашғарияға кіре алмады. Жоңғарлар оған Ертістің оң жағалауындағы Томбыға жақын Ямыш қамалына дейін ғана жылжуға мүмкіндік берді. Бірақ Ресей бұдан кейін де Қашғария жағдайын үнемі қадағалап сәті түскенде басып кіруді көздеді.

ХVІІ ғ. соңы – ХVІІІ ғ. басында Қашғарияны Қытайлық Маньчужурлер басып алды. Қытай бұл жерді иеленіп өзінің батыс шекарасының қауіпсіздігін жақсартумен қатар, үлкен аумақтық өтімді сауда тауарын ең алдымен шәйді иеленді. Қашғария (Алтышар) осы тұста Үлкен Бұхария Ауғанстан, Бадахшан, Кіші Тибет, Кашмир, Хива және парсылардың бірқатар провинцияларын шәймен қамтамасыз етіп отырған жалғыз ғана ел болатын. Қашғария арқылы фарфор бұйымдарын көптеп тасымалдайтын. Бір жылда Қытайдан мұнда отыздан - жүзге дейін артпа түйелер өтетін. Қашғарияға тек қана азияттықтар ғана кіре алатын. Бұл ереже 1826 жылға дейін сақталды. Бірақ ертеректе Қоқанда тұрған, 1826 жылы бұрынғы билеушілердің тұқымынан шыққан мұрагер Жәңгір айтулы әскер жинап, Қашғарға жылжыды. Ол Маньчужур әскерін қиратып, қалаға кіріп, Саид-Жәңгір Сұлтан деген титулды қабылдады.

Бұл жағдай онсыз да үңіле қарап отырған патшалық Ресейдің назарын одан әрі қызықтыра түсті. 1826 жылдың 5-желтоқсанында сыртқы істер министірінің басқарушы граф Нессельрод Батыс Сібір генерал губернаторы Капцевичке жазған хатында: «Из Оренбурга дошли сюда (в Петербург) известия, будто бы Малая Бухария, по случаю какого-то возмущения, готово отторгнуться от китайского правительства. Хотя известие это требует еще подтверждения, но по важности происшествия в стране, нельзя оставить означенное обстоятельство без внимания. По Высочайшему повелению, я обращаюсь к Вам, с просьбою отправить, сколь можно поспешнее верного конфедерата в места, сопредельные с Малой Бухарией. Если не удастся ему проникнуть в самую область сию, поручить разведать самым основательным образом, с соблюдением строжайшей осторожности: до какой степени справедливый разнесшиеся слухи об упомянутом отторжении и кто глава такого возмущения, сколько сильна противоборствующая сторона, как велики ее успехи, а равно, такие меры приняты по всему случаю китайским правительством, имеют ли они надежду сохранить ту область за собою по-прежнему или старания в том оказываются тщетными. Не меньше сего надо знать, в каком положении находятся киргизы, имеющие смежные кочевья с Малой Бухарию; принимают ли они в этом происшествии какое-либо участие, или остаются праздными зрителями возникшего неустройства; в особенности не поддерживают ли стороны, отстаивающей независимость свою. Всякое известие, какое вследствие всего. Вы получите через конфедерата, я прошу сообщить мне для немедленного доклада государю императору».

Патша үкіметін, әсіресе Қашғарияға ағылшындардың енуі мазалады. Нессельродың хатын алғаннан кейін Батыс Сібір генерал-губернаторы алған мағлұматтарды тексеру үшін Кіші Бұхарияға кеңесшісі Бубеновты саудагер ретінде Қашғарияға кіруге жібереді. 1827 жылдың бірінші ақпанында Бубенов сапарға аттанып, Кіші Бұхарияға сапары барысындағы естіп білгендерін патша үкіметіне жеткізіп отырды. Солардың бірі 1827 жылғы 1-маусымдағы Бубеновтың берген мәлімдемесінде ағылшындардың қатысы бар екендігін дәлелдеген мәліметі. Бубеновтың мәліметімен танысқан Омбы облыстық басшысы сыртқы істер министірлігіне төмендегідей хат жолдайды: «... не остается никакого сомнения на счет принятного кашгарцами решение отторжения от Китая, но тем не менее казалось бы необходимым по важности происшествия в стране, состоящей в связи с здешним краем ипо той наклонности и порывам, какие оказывают калмыки и киргизы к соучастию в возмушении, иметь в соседственной к тем местам Большой Киргизской Орде способного конфедерата, который бы, оставаясь нам на известное время, замечал за дальнейшими послетствиями возгорающихся замешательств и доносил бы по временам. Для такого поручения можно было бы употребить из здешних переводчиков, дать ему в охранение до пяти казахов с тем, чтобы они под предлогом торговли в виде азиатцев и с соблюдением строгой остсрожности находились в Большой Орде,особенно при тех султанах, которые более к нам преданы и кочуют в сопределенности к китайскому пограничнаму городу Кульдже, главному пункту, через который настоящие действия китайского правительства»

Омбы областық басшысының бұл болжамы кейінірек расталды. 1827 жылдың көктем мен жаз айларында маньчжур өкіметі өзінің барлық күшін жиып, Жәнгір әскерін жойып, Кашқарға енді. Қашқарды бар-жоғы он ай билеген Жәңгір бас сауғалап тауға қашып, елде тонаушылық пен жазалау әрекеттері бой алды. Әскери қақтығыстар 1831 жлғы келісімен кейін тоқататылды. Кашқариядағы кейінгі яғни қанды қақтығыстар 1857 жылы Уәлихан төре өзін хан жариялап билеген жылдар болды. Бұл халықтың шамасы келмейтін салықтар салып, әуре сарсаңға салып, халықтың қанын төгіп отырды. Бірақ төрт айдан кейін маньчужур әскерінің айбарынан қорқып Қоқанға қашты.

Пташа өкіметінің Қашқарияға деген қызығушылығы бұл тұстада толастамаған, әсіресе орыс өкіметінің Қытаймен (1857-1858жж) шиеленіс жағдайында күшейе түсті. Осыған байланысты Батыс Сібір губернаторы Гасфорт әскери қақтығыстар бола қалған жағдайда батыс Қытай империясының шекарасына басты назар аудару қажет екендігін, сонымен қатар Қашқарияны күшпен басып алып, онда хандықты орнатып, Ресей бодандығына алу керектігін айтады. 1857 жылдың август айында патша өкіметінің шешімімен Қашқариямен экономикалық және саяси байланыс орнату мәселесі қаралды. Бірақ не патша өкіметінде, не болмаса сібір әкімшілігінде сол тұстағы Қашқария туралы мәлімет жоқтың қасы еді.

Қашқарияға деген құлшыныс тек экономикалық-саяси жағынан ғана емес, сонымен қатар таза ғылыми қызығушылықты да тудырған болатын. Осы тұста Ресей қоғамдық ғылымы Шығыс елдеріне ғылыми саяхат жасаушы Германияның атақты географы Адольф Шлагинтвейттің Үндістан арқылы Қашқарияда сапар шекендігін білген, бірақ бұл туралы ешқандай мәлімет жоқ еді.

Патша өкіметі Қашқарияға маңызды мәліметтер жинау үшін тағы да өзінің сенімді бір адамын жіберу керек деп ұғынды. Тек баратын адам батыл да күшті болмау керек, сонымен қатар шығыс тілдерін жетік білуші, елдің ауыр ішкі жағдайын жақсы түсінетін, Ресей мен Қашқарияның экономикалық және саяси жағдайларын реттейтін адам болу керек деп түсінді.

Міне осындай ақылды да алғыр, шығыс тілдеріне жетік, адам ер жүрек, батыл Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов еді.

1858-1959 жылдары Шоқан өзiн ер жүрек саяхатшы данқына бөлеген атақты Қашқария саяхатына барып қайтады. Марко Поло мен иезуит Гоестен кейiн (1603 жылы) бұл елге тұнғыш рет барған адам Шоқан едi. Еуропаға беймәлiм болып келген бұл елдiң географиясы, тарихы, мәдениетi және саяси жағдайымен терең танысып, Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркiстанды ғылыми жолмен зерттеудiң бастамасын жасады.Ғылым жүзiнде мүлдем белгiсiз болып келген, мәдениетi бай Қашқариядай елдi зерттеудiң маңызы өте зор едi. Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға сапар шегуiне себепкер болған ең алдымен ұлы географ Семенов-Тяньшанский едi. Семенов-Тяньшанский Г. Х. Гасфортқа: Генерал-губернатордың қарамағында iстейтiн офицерлердiң iшiнде Қашқарға қырғыздардың ұлттық киiмiн кигiзiп жiберген күнде өзiнiң бiлiмi мен дарындылығы арқасында, жалғыз Қашқар емес, бүкiл Алтышаһардың бүгiнгi жағдайы жөнiнде Россия үшiн аса бағалы мәлiметтер жинап және сол кездегi Қытай Түркiстанда болып жатқан бүлiктердiң себептерiн анықтап, дұрыс түсiнiк бере алатын бiрден бiр офицер тек қана Уәлиханов деп атап көрсетедi.

1858 жылдың жазында татар саудагерінің киімін киген Шоқан ұзақ жолға жолай керуенмен атанады. Ш. Уәлиханов өз күнделігін жол бойы яғни керуенге қосылған Әлімбай атанған күнінен, Карамол шатқалынан бастап 2 қазан 1858 жылы Қашқарияға жеткенге дейін жазып отырды. Бұл күнделік Ыстықкөлден - Қашқарға дейінгі жолды баяндайтын өзінің ғылыми құндылығымен қымбат құжат. Венюков М.В., Проценко., Захаров., Голубев және тағы басқалардың зерттеулеріне дейінгі бұл жалғыз ғана зерттеу болып табылады.

Келген күнінен бастап Шоқан Қашқария тарихымен танысып, бұл өлке туралы нақты мәліметтер жинауға әсіресе, Кіші Бұхарияның саяси жағдайы туралы жиған мәліметтерін барлық деректер арқылы дұрыстығына көп көңіл бөледі.

Шоқанның өжеттілігі мен батылдығының арқасында көптен бері белгісіз болып кеткен белгiлi географ Адольф Шлагинтвейт Қашқариядағы тағдырын біледі. Көптен берi орнығып, қалыптасқан тәртiп бойынша Қашқарияның қақпасы ол кезде Еуропа ғалымдары үшiн жабық едi.

Шоқанның бiр жыл бұрын бараған Адольф Шлагинтвейтке, Уәлихан төре деген қожа оны өлiм жазасына бұйырып, басын алады. Ғалымның қайғылы хабарын ең алғаш Шоқан алып келедi.

Шоқан мұндағы сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларды жинауға көп көңіл бөлді. Мұндағы қиыншылық Қашқарияда кітап сауда дүкендері атымен жоқ болатын бұл жөнінде Уәлихановтан кейін Қашқарияға сапар шекен Зеланд: «Книгопечатание для Кашгара как бы составляет неизвестное открытие, дей келе – нигде не заметил я книжных лавок, а в домах не видел намека на книги»деп жазады. Бірақ Шоқанға кітап жинауда көптеген сонда танысқан достары қол үшін береді. Солардың арқасында Шоқан Уәлихановтың Қашқардан Тазкиряи Сұлтан Бұғрахан, Тазкиряи Ходжагян (Қожалар тарихы), Абумұслим Мауризи және т.б. сирек кездесетiн шығыс қолжазбаларын алып келедi. Сонымен қатар Шоқан тау жыныстарының коллекциясын, нефрит түрлерiн, гербарий, нумизматика мен керамика ескерткiштерiн, этнографиялық бұйымдар алып келедi.

Уәлиханов сапарының ең басты нәтижесi Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу (Кiшi Бухара) провинциясын шығыстағы алты қаласының жайы туралы деген күрделi еңбегi болды. Бұл Шығыс Түркiстан халықтарының тарихы мен географиясы, әлеуметтiк құрылысы жөнiнде толық мағлұмат беретiн алғашқы ғылыми еңбек едi. Жаңа материалдарды қамтуы және мәселенi терең талдауы жағынан Ш.Уәлихановтың еңбегi бiздiң отандық ғылымызға қосылған үлкен байлық болды және күнi бүгiнге дейiн өзiнiң маңызын жоғалтқан жоқ.

Қашқария тарихы мен халқының өмірінен толық мағұлмат алу үшін, жазба деректерден басқа, осы елдің тілі саналатын ұйғыр тілін үйренеді. Міне осының арқасында жергілікті халықпен араласып, олардың салт-дәстүрін, халық әндерін жазып алды.

Қашқария тарихынан басқа елдің қоныстану, этнографиялық, сауда және экономикалық жағдайларымен де жақсы таныс болады. Қашқария барлық Орта Азия мемлекеттерімен әсіресе Қытай мен Үндістанмен сауда қатынастарын жүргізді. Осыған байланысты Ш.Уәлиханов керуен жолдарының маршруттары мен олардың сауда айырбасын анықтайды.

Шоқан Уәлихановтың Қашқариядағы сапары ұзаққа созылмады. Қоқан мен Семейден келген саудагерлердің ішінен біреуі керуен ішінде орыс агентінің бар екендігі туралы сыбыс таратады, міне осыдан кейін Шоқанға бұл жерде қалу қауіпті болды. Шоқан Уәлиханов өзiнiң бұл саяхатын он ай, төрт күнде ойдағыдай аяқтап, 1859 жылдың он екiншi сәуiрiнде Верныйға (Алматыға) келедi.

Уәлиханов елдің шаруашылық жағдайын суреттей келе – «әділдігін айту керек түркістандықтар, топырақтың құнарсыздығына қарамастан екен егінінен өнім алуда, Өздерінің еткен еңбегінің арқасында егін шаруашылығында жетістіктерге жетіп, бау-бақша мен темекі өсіруде деп жалғастырады». Шығыс Түркістанда күш иесі ретінде көбіне ат қолданылады. Егін шаруашылығында көбіне бұл жерде бидай, күріш, арпа және аз мөлшерде тары екті. Қашқарияның ауыл шаруашылығын мәселелерін қарастыра келе, мұнда егін шаруашылығы халықтың басым көпшілігі айналыстарын шаруашылық екенін анықтай отырып, мал шаруашылығымен тек Кунь-Лунь ауданының ірі феодалдары ғана жыл бойына айналыстып, мал бағушы тау халықтарын «тығлықтар» - деп атап орыс ғалымы Певцов бұл жөнінде: – «оазистің байларына тиселі халықтың малын бағушылар дәстүрі әкеден балаға жалғасып, көптеген ұрпақтары өз өмірін осы тау бөктерінде өткізуде».

«Кіші Бұхара басқа да Азия халықтарына тән нәрсе мануфактураның жоқтығы, тек қолеңбегімен, мұның өзі де өте нашар дамыған, тек қағаз өндірісінде ғана қолданылады» - дей келе Шығыс Түркістанның әрбір қаласы немен айналысатынын, ішкі жағдайларға қаншалықты өнімінің жұмсалатыны мен қайда немен айырбас жасау үшін қаншалықты жіберілетінін және бұдан түсетін пайданың қаншалықты екендігін анықтайды. Уәлиханов Шығыс Түркістанның өнеркәсіп жағдайының төмен болуы мен экономикалық жағдайына нашарлығын «ретсіз салынған салық,- өнеркәсіп пен сауданың дамуына өз ықпалын тигізеді» - деп көрсетеді.

Шығыс Түркістанның экономикасының дұрысталуы тек мұның сауда қатынастары арқасында ғана, себебі, ертеден бұл жер сауда жолдарының орталығы болғандықтан Қытай товарлары Орта Азияға және керісінше келіп жататын. Қашғар қаласы өзінің ірі базарларымен атақты.

«Ферғана алқабынан сауда жолдары Қашқарға Теректі арқылы өтетінін сонау Птоломей кезінен белгілі екенін айта келе Шоқан - қазіргі таңда Орта Азия Қашқардан әсіресе шай және Алтышаһардан мақта, жібек, хашиш» - әкелетінін айтады.

Мұнымен қатар Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістандықтардың қазақ жүздерімен сауда байланысы барлығын аңғарды. Жыл сайын Қашғарға 200 мыңға жуық мал айдалып әкелініп, барлық қалаларға жөнелтіліп кейбір жерлерде мал базарлары да болды.

Сонымен Шоқан Уәлиханов Шығыс Түркістанның тек экономикалық- саяси жағдайларын ғана емес сонымен бірге бұл елдің ертеден келе жатқан тарихына да үңіледі. Қоғамдық құрылысы мен әлеуметтік жағдайларын жете зерттеп, талдау жасайды.

Уәлихановтың Орта Азия мен Шығыс Түркiстанды зерттеушi ретiнде ғылымға сiңiрген еңбегiн бүкiл дүние жүзiлiк ғылым тегiс мойындады. Еңбектерi орыс, ағылшын, немiс және француз тiлдерiнде жарияланады.

Атақты орыс ғалымдары, ең алдымен П. П. Семенов-Тяньшанский, И. В. Мушкетов, Н. А. Аристов Шоқанның бұл еңбектерi өте жоғары бағалады.

М.И.Венюков Ш.Уәлихановтың Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу (Кiшi Бухара) провинциясын шығыстағы алты қаласының жайы туралы еңбегін өте жоғары бағалай келе Уәлиханов Шығыс Түркістанды, Ыстықкөл мен Тянь-Шаньды ең алғаш зерттеуші деп бағаласа, И.В. Мушкетов өзінің «Түркістан» еңбегінде – «Труды Валиханова имеют важный научный интерес и облигчают широкое образование и редкую наблюдательность в авторе; киргиз по происхождению, он прекрасно знал и туземные языки и, разумеется, лучше, чем кто-либо, мог собрать от туземцев самые разнообразные и полные сведения» - деп жазады.

Қашғар саяхаты барысындағы ауыр сапар және жол үстінде кездескен қауіпті жағдайлар әсерінен жүйкесінің сыр беруі және жол үстінде азап пен бейнет жас ғалымның денсаулығына кесірін тигізіп, елге қайтып келгенен кейін ауырып қалады. 1859 жылдың күзінде Шоқан Әскери министрліктің шақырумен Петербургке сапар шекті. Орыс ғалымдары оны ержүрек саяхатшы және Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өмірін кемел білетін адам ретінде қарсы алды. Владимир орденімен марапатталып, шені жоғарылатылды.