Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
С‰йек ќ±ны ‰шін елу жылќы, алты жаќсы беріпті. ¤нер ќ±ны
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
| С‰йек ќ±ны ‰шін елу жылќы, алты жаќсы беріпті. ¤нер ќ±ны ‰шін жєне елу жылќы, алты жаќсы беріпті. Ќара ќ±ны ‰шін «тоќал ќ±н» деп тоѓыз жаќсы беріпті (Ќазаќстан Республикасы Ѓылым академиясы Орталыќ ѓылыми кітапхананыњ сирек кездесетін ќолжазбалар ќорынан (М. Кµпеев материалдары, 1170-папка, – Б.555; Ә. Диваев. – № 251-ші дєптері, – Б.30: Є. Диваев жазбаларында: «¦лбике К‰дерімен айтысып, тойдан ќайтыпты. Байы ашуланып, ќолына айбалтасын алып, шењгелдіњ арасында жол тосып жатќан екен, шыѓа келіп, мањдайынан айбалтамен шауыпты. ¦лбике ‰ш к‰н жатып, айбалтасын с‰ртпей (айбалтаныњ шапќан орныныњ ќаны болса керек – А.Ќ.) ‰ш биге сєлем µлењ жолдапты. ‡ш ж‰здіњ ‰ш биі: «Б±л µзі єйел болса да ‰ш ерге арызит±ѓын єйел еді»,-деп жалпы Сіргеліден ‰ш ердіњ ќ±нын алыпты деседі. Ол к‰нде Сіргелілер сансыраѓан екен. Сіргелі-ау, Сіргелі, Жаќсы ж±рт едіњ іргелі; ¦лбикені µлтіріп, Кµр таппадыњ кіргелі, – депті» //. ¦лбикені к‰йеуі Байтан µлтірген, ‰ш ердіњ ќ±ны алынѓаны Мәшһүр-Ж‰сіп жазбасымен дєл болѓандыќтан б±л оќиѓаныњ болѓаны шындыќ дейміз. Сонда, 46-б. Кейбір жєйттар соњын ала ќосылыпты, ќарањыз: М-Ж. Кµпеев. – Алматы: Ѓылым, 1992. – Б. 218). Осыѓан орай, толыќ т‰сінікті болу ‰шін: Абылай заманында Ќ±нѓа кесім айтатын бас биі – К‰лік: Шобалай баласы-Жања батыр бидіњ «‰ш ќ±н» туралы берген аныќтамасын береді: «Б±л кісініњ ќ±лѓа ќылѓан кесімі: ќара ќ±н – ж‰з жылќы, он екі жаќсы, с‰йек ќ±ны – елу жылќы, алты жаќсы; µнер ќ±ны *тоќал болады тоѓыз жаќсы» (*тоқал – олжа есебінде беріледі – А.Қ.), (Қараңыз: Абылай хан. – Алматы: Жазушы, 1993. – Б. 316) аќын одан әрі былай деп түсініктеме береді: «Б±л ‰ш ќ±н еркекте Кµтеш аќынѓа алынѓан, ±рѓашыда ¦лбикеге алынѓан. Єлгі айтылѓан батырлардыњ бірде-бір жауда µлсе, «жеті ердіњ ќ±ны алынсын» деп кесім ќылѓан. Жауѓаш, Биѓаштыњ ќалмаќта µліп, жеті ердіњ ќ±нын алѓан. Жаќсы дегенніњ басы – жетім, ќалы кілем, ќара нар, мылтыќ – сондайымен тоѓыз» (Абылай хан, 1993: 316). Жаз барѓан жолаушы ќысќа килігіп ќалып, ќыс ішінде ±затып алып ќайтќан Ќаратай батыр т‰йесініњ басын жетектеуге Шанышќылыдан Бектек деген бір ќызды алдырып, ќызына жетім ќылып ќосып берген (М-Ж., Олжабай батыр); Кейін бітім бойынша Ботаханныњ ќ±нын береді, мыњ кісініњ жолына жетім бастатќан (Бойтан) серіні береді – ќарањыз жоѓарыда жазылды – А.Ќ.) – тоѓыз, мыњ кісіге т‰йе бастатќан - тоѓыз, мыњ кісіге ат шапан береді – тоғыз (Н. Ж‰сіпов. Мєшћ‰р-Ж‰сіптіњ Абылай туралы жазѓандары // Сарыарќа. – 1997. – № 3. – Б. 4.). Жалпы, М-Ж. Кµпеев ќ±н туралы деректерді µз шыѓармасында µте мол келтірген. М±ныњ сыртында: ер ќ±ны, екі ер ќ±ны, ќатын ќ±н т.б. т‰рлері бар. Б±л с±раќтарѓа жауап беру ‰шін А.И. Левшинніњ жазуы бойынша «Жеті Жарѓының» баптары мынадай:
– ќанѓа ќан (ќ±н – деген сµз б±л туралы жазатын боламыз – А.Ќ.) алу, яѓни біреудіњ кісісі µлтірілсе оѓан ердіњ ќ±нын тµлеу (ер адамѓа – 1000 ќой, єйелге – 500 ќой); – ±рлыќ, ќараќшылыќ, зорлыќ-зомбылыќќа µлім жазасы кесіледі; жазаны ердіњ ќ±нын тµлеу арќылы жењілдетуге болады; – денеге заќым келтірсе, соѓан сєйкес ќ±н тµленеді (бас бармаќ – 100 ќой, шынашаќ – 20 ќой); – тµре мен ќожаныњ ќ±ны ќарашадан 7 есе артыќ тµленеді; – егер єйелі ерін µлтірсе, µлім жазасына кесіледі (егер аѓайындары кешірім жасаса, ќ±н тµлеумен ѓана ќ±тылады; м±ндай ќылмысты екіќабат єйел жасаса, жазадан босатылады); – егер ері єйелін µлтірсе, єйел ќ±нын тµлейді; – ата-анасы µз баласыныњ µлімі ‰шін жауапќа тартылмайды, ал анасы баласын ќасаќана µлтірсе, µлім жазасына кесіледі; – µзіне-µзі ќол салѓандар бµлек жерленеді; – егер екіќабат єйелді атты кісі ќаѓып кетіп, одан µлі бала туса: бес айлыќ бала ‰шін – бес ат, 5 айдан 9 айѓа дейінгі балаѓа – єр айына 1 т‰йеден (100 т‰йе – 300 атќа немесе 1000 ќойѓа тењ – М.Ќ.); – єйел зорлау кісі µлтірумен бірдей ќылмыс болып есептеледі. М±ндай ќылмыс ‰шін еріне немесе ќыздыњ ата-анасына ќ±н тµленуге тиіс, егер жігіт µзі зорлаѓан ќызѓа ќалыњ тµлеп, ‰йленсе жазадан босатылады; – егер ері єйелінің кµзіне шµп салу ‰стінде ±сталса, µлтіруге хаќылы біраќ, ќылмысты сол сєтінде жария етуге тиіс; єйелінің кµзіне шµп салуѓа күмєнданѓан еркектіњ сµзін 4 сенімді адам теріске шыѓарса, єйел к‰нєсіз деп табылып, жазадан босатылады; біреудіњ єйелін к‰йеуініњ келісімсіз алып ќашќан адам µлімге б±йрылады немесе ердіњ ќ±нын тµлейді; егер єйелдіњ келісімімен єкетсе, к‰йеуіне ќалыњ тµлеп, ќосымшасына ќалыњсыз ќыз беруге тиіс; – єйелді ренжіткен адам, одан кешірім с±рауѓа тиіс, с±рамаса арсыздыѓы ‰шін айып салынады; – ќан араластыру µлімге немесе аѓайындар белгілеген жазаѓа б±йырылады; – ќ±дайѓа тіл тигізген (7 адам куєлік берсе) таспен атып µлтіріледі; – кєпір болѓан адам мал-м‰лкінен айрылады; – ќ±л µмірі ќ±нсыз, ол ќожайынныњ билігінде; – ата-анасына тіл тигізген ±лды мойнына ќ±рым байлаѓан к‰йі ќара сиырѓа теріс мінгізіп, µзін ќамшымен сабап, ауылды айнала шапќылатады, ал ќыз ќол-аяѓы байланып, анасыныњ билігіне беріледі; – ±рлыќ пен кісі µлтіруді ќоса жасаѓан адам екі бірдей жазаѓа тартылады; – ерініњ ±рлыѓын біле т±ра хабарламаѓан єйелі мен баласы жазаѓа тартылмайды, µйткені ‰лкенніњ ‰стінен шаѓым айту єбестік саналады; – µсиет аѓайындар мен молланыњ ќатысуы арќылы жасалады; – барымтадан ќайтќан мал тµлімен ќайтарылуѓа тиіс; – дауды шешу билер мен аќсаќалдарѓа ж‰ктеледі; – куєлікке кемінде екі немесе ‰ш адам ж‰реді; – билерге билік айтќаны ‰шін кесілген малдыњ оннан бірі тиеселі; – егер айыпкер айыбын тµлемесе, оны ру басыныњ р±ќсаты арќылы барымтамен алуѓа болады (Мұхтар Ќ±л-М±хамет. // Ќазаќ єдебиеті. 1990. 6-шілде). М-Ж. Көпеев шыѓармаларында кµзіне шµп салу, ќалыњ тµлеу, ќ±л, ќожайын, жалшы, ќ±рым байлаѓан к‰йі ќара сиырѓа теріс мінгізу, ‰ш тоѓыз, барымта, ру басы т.б. кездеседі. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|