Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»

Бұл ізгілік жетекші ізгілік ретінде өзінен бұрын жетекшілік етіп өзіне ұқсаған ізгілікті жоққа шығарады. Кейін осы сияқты [этикалық] ізгіліктер келеді, бұлардың күші қала [тіршілігінің] әрбір саласындағы осындай күш сияқты. Мысалы, әскер басын алайық.Ол кісіде жауынгерлерге ортақ ең пайдалы да әдемі нәрсені зерттеуге жұмсалатын ойлау қабілетімен қатар этикалық ізгілікте болуға тиіс, ал егер ол мұның әрекетін аяғына дейін аяқтағысы келсе, онда ол айтулы жауынгерлерге тән ізгіліктерді пайдаланады. Мысалы, оның батырлығы жеке-дара батыл қимылдар кезінде жауынгерлер көрсеткен батырлыққа сай болуға тиіс. Дәл сол сияқты [егер] қаланың қамы үшін қаражат іздеуші адамдардың ойшылдық ізгілігі арқылы қаражат іздеп табу мақсатындағы ең пайдалы әрі ең әдемі нәрсе анықталатын болса, онда қаражат іздеуші алуан түрлі адамдарға тән жеке-дара ізгіліктердің бәрін пайдалануға тиіс. Өнер біткеннің жағдайы да дәл осындай болуға тиіс.

Жетекшілік жағынан бір де бір басқа өнерді алдына салмайтын жетекші өнер деп әрекетін барлық өнердің әрекеттерін пайдалану арқылы аяқтай алатын өнерді айтады. Бұл өз мақсатына толық жету үшін барлық басқа өнер атаулына керек ететін өнер. Мұндай өнер жетекші және күші жағынан ең мықты өнер, ал этикалық ізгілік күші жағынан ең мықты этикалық ізгілік болып табылады.

Бұл өнерден кейін басқа өнерлер келеді. Өнер дәлі сол текті өнерлердің әрекетін пайдалана отырып, өзінің мақсатына толық жеткен күнде ғана өз тегіндегі ең кемелді және күші жағынан ең мықты өнер болып шығады. Мысалы, ең басты жеке-дара өнерлердің ішінде әскер бастығының өнері нақ осындай өнер болып табылады, ал мұның өзі жеке-дара өнерлердің әрекетін пайдаланған күнде ғана мақсатына жетеді, дәл сол сияқты, қалада ақша мәселелерімен айналысатын өнер қаражат іздеп табуда жеке-дара өнерлерді пайдаланған күнде ғана өз мақсатына жетеді. Қала [тіршілігінің] әрбір басқа ірі саласы жөнінде де дәл осыны айтуға болады.

Тағы бір айқын жағдай, ең пайдалы да әдемі нәрсе біткеннің бәрі не барша жұрт қабылдаған [мағынада], не қайсы бір халық, не шын өмірде әдемі; сол сияқты ізгі мақсаттар не барша жұрт қабылдаған [мағынада], не қайсы бір халықта, не шын өмірде ізгі де игілікті мақсаттар болып табылады. Қайсыбір халық өкілдерінің бойындағы ең әдемі, қасиетті, этикалық ізгіліктерді сол халықтың ізгіліктеріне тән адам ғана анықтай алады. Барлық басқа нәрсенің жағдайыда осындай.

Ең күшті ізгіліктер мен әлсіздеу жеке-дара [ізгіліктер] жөнінде де осыны айтуға болады. Ең күшті ойшылдық ізгілікпен ең күшті этикалық ізгілік бір бірінен айырғысыз. Әлбетте, ең басты ойшылдық ізгілік тек теорялық ізгіліктің соңынан жүрмек, өйткені мұның өзі осы теоиялық ізгілік белгілеп беретін ақыл-оймен пайымдалатын мәндердің акциденцияларын ғана ажырата алады. Бұл акциденциялар оған ілеспейді. Кімде кімнің бойына ойшылдық ізгілік дарыған болса ол ақыл-ойы пайымдалатын мәндердің өзгеріп отыратын акциденциялары мен күйін анықтайды, өйткені бұларды танып білу дегеніміз өзіңді өзің түсініп, білу деген сөз, Сондықтан, егер ойшылдық ізгілікті теориялық ізгіліктен бөліп алуға болады деп жоритын болсақ, ол анықтайтын нәрсесін анықтай алмайды. Теориялық ізгілік, басты ойшылдық ізгілік, басты этикалық ізгілік және басты өнер бір бірінен аыйрғысыз. Әйтпесе бұлардың шырқы бұзылар еді де, кемелді болмас еді және жетекшілік мақсатын [көздей] алмас еді. Бірақ, теориялық ізгілік этикалық ізгіліктерді ойшылдық ізгілік арқылы ақыл-оймен пайымдалатын мәнерге айналдырғаннан кейін ғана олар өмір сүруші нәрселер болмақ, (67-бет) ал ойшылдық ізгілік бұларда ажыратып, акциденцияларын анықтайды, өйткені бұлар жайындағы ұғымдар осы акциденциялардың сонымен ұштасуынан келіп шыққан, демек, ойшылдық ізгілік этикалық ізгіліктерден бұрын келіп отырады. Мұның өзі олардан бұрын келтіндіктен ойшылдық ізгіліктің иесі осы арқылы этикалық ізгіліктерді анықтайды, ал егер ойшылдық ізгілік этикалық ізгіліктен оқшау болса, мұның өзі этикалық ізгіліктерден бөлек өмір сүре алады, бұл ретте ол игілік ретіндегі ізгіліктерді анықтай алады, [солай бола тұрса да] ол бірде-бір этикалық ізгілікте игілікті болмақшы емес. Ал егер ол игілікті болмайтын болса, онда ол нақ өзі үшін немесе басқа бір нәрсе үшін нағыз игілік болатын игілікті қалайша тілей алады? Ал егер ол [осындай] игілікті болмаса, онда мұны өзінің мақсатына айналдырмайынша оны қалай анықтай алмақ? Демек, егер ойшылдық ізгілік этикалық ізгіліктен оқшау болса онда бұл арқылы этикалық ізгілікті анықтауға болмайды, ал егер этикалық ізгілік ойшылдық ізгіліктен бөлінбеген болса, онда ойшылдық ізгілік қалайша анықтап, өзімен қалай ұштастыра алады? Егер [этикалық ізгілік] ойшылдық ізгіліктен бөлінбеген болса, оны ойшылдық ізгіліктің анықтауы қажет. Егер ол мұны анықтамаса, онда [этикалық ізгілік] ойшылдық ізгіліктен бөлек кетеді. Сондықтан да ол не игілікті болады, не ойшылдық ізгіліктің анықтайтынынан өзгеше басқа бір ізгілік ойшылдық ізгілікпен біріккен болып шығады. Егер де осы этикалық ізгілік ерікке негізделген болса, онда мұны нақ ойшылдық ізгілік анықтайды. Сонда тағыда бірінші күдік туады. Демек, нақ ойшылдық ізгілік оны [этикалық ізгілікті] қажетті түрде, игілікті ізгілікпен ізгі мақсаттың иесін ынтызар ететін ізгілік ретінде анықтайды. Бұл ізгілік жаратылыс негізінде өмір сүріп отырған ойшылдық ізгілікпен біріккен және ерікке негізделген этикалық ізгіліктер арқылы анықталатын табиғи ізгілік болмақ.

Ерікке негізделген ізгілік адамдық ізгілік болмақ, адам ерікке негізделген басқа заттарды алардағы жолмен осыған жеткенде адамзатқа тән ойшылдық ізгілікке ие болады. Бірақ осы табиғи ізгіліктің қандай екенін қарастырып өткен жөн: мұның өзі ерікке негізделген ізгілікпен бірдей ме, жоқ па; мұның өзі санасыз жануарлардан аңғарылатын қасиеттер сияқты, мысалы арыстанның батырлығы, түлкінің айлакерлігі, қасқырдың ептілігі, сауысқанның ұрлықшылығы және сол сияқтылар. Әрбір адамның бойына жаратылысынан сондай рухани күш-жігер бітуі мүмкін. Ал мұның өзі белгілі бір ізгілікпен немесе белгілі бір қасиетпен байланысты іс-әрекет жасауға келгенде оп-оңай қоза кетеді де, бұған қарама-қарсы әрекетке келгенде тартылып қалады. Адам ең алдымен оңай істелетін нәрсеге бейім тұрады, әйтеуір мұнда оған еш нәрсе бөгет жасамаса болғаны. Егер адам, мысалы қауып төнгенде одан жасқанбай батылдық көрсетуге жаратылысынан бейім болса ол бірнеше рет осылай істесе болғаны, оның бұл қасиеті ерікке негізделген қасиетке айналады, ал оның осыған ұқсас алғашқы қасиеті табиғи қасиет болатын.

Егер жеке-дара ойшылдық ізгіліктермен ұштасып отыратын жеке-дара этикалық ізгіліктердің жайы осындай болса, онда үлкен ойшылдық ізгіліктермен ұштасып отыратын ортақ этикалық ізгіліктердің жайы да дәл осындай болуға тиіс. Сондықтан тек кейбір адамдарға ғана үлкен ізгілікке қатысы бар және үлкен табиғи ойшылдық қабілетпен байланысты ізгілікке жаратылысынан бейім келеді. Барлық басқа жағыдайлар жөнінде де осыны айтуға болады. Осының нәтижесінде кез келген адамның өнері, этикалық және ойшылдық ізгіліктері күшті бола бермейді.

Демек, әкім тек еркі бойынша ғана емес, жаратылысы бойынша да әкім болмақ, дәл сол сияқты қызметкерлер де ең алдымен жаратылысы бойынша кейін барып еркі бойынша да қызметкер болулары керек. Сөйтіп олардың жаратылысынан берілген нәрсесі кемелдене береді. Егер осылай болса, онда теориялық ізгілік, үлкен ойшылдық ізгілік, үлкен этикалық ізгілік және білімге негізделген үлкен өнер жаратылысына бейім тұратын адамдар ғана болмақ. [Бұл адамдардың] бойына аса күшті абзал табиғи қасиеттер дарыған. Егер мұның [бәрі] бір адамның бойынан табылатын болса, онда жеке-дара [ізгіліктердің] халықтар мен қалаларда пайда болуын көздеу, онан соң осы жеке-дара [ізгіліктерді] бойға дарыту әдісін білу керек болады. Осындай үлкен қабілет бойына дарыған адамдар осы жеке-дара [ізгіліктердің] халықтар мен қалаларға дарытуға да қабілетті болуға тиіс. Бұл [ізгіліктерге] екі түрлі бастапқы жолмен ие болады: үйрету және тәрбиелеу.
Б Е С І Н Ш І Б Ө Л І М
Тәлім және тәрбие
Тәлім дегеніміз – халықтар мен қалаларға теориялық ізгіліктерді дарыту деген сөз. Тәрбиелеу дегеніміз – халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктермен өнерлерді дарыту деген сөз.

Тәлім тек сөзбен іске асырылады, ал тәрбиелеу кезінде халықтар мен қалалықтарға білімге негізделген қасиеттерден туатын іс-әрекеттер жасау дағдысы сіңіріледі, олар осындай іс-әрекетке жігерлендіріледі, осы әрекетті жасау тілегі қоздырылады, сөйтіп, осы қасиеттер және бұлармен байланысты әрекеттер [адамдардың] жан дүниесін баурап алатындай және [адамдарды] осыған жан-тәнімен құштар ететіндей болуы көзделеді. Ал бірдеңе жасау тілегі кейде сөз арқылы, кейде іс-әрекет арқылы қоздырылады.

Теориялық білімді не имамдар мен әкімдер, не теориялық білім меңгеруге қабілетті адамдар [үйрене алады]. Осы екі топ, жоғарыда айтылғандай, көптеген әдіспен тәлім алады. Алғашында олар теориялық білімдердің әрбір тегіндегі бастапқы алғы шарттар мен алғашқы білімдер туралы, онан соң алғы шарттардың түрлері мен тәртібі жайында мағлұмат алады, бұл ретте жоғарыда айтқанымыздай осы нәрселер жөнінде білім алып тәрбиелеп шыққаннан кейін адамзат жаратылысына тән табиғи дәрежесіне сәйкес жас өспірімдердің жан дүниесін дағдыландыру керек. Олар барлық теориялық білімде логикалық әдістерді қолдануға дағдыланады, олар тәрбиенің басқа да қырларымен қатар Платон баяндаған тәртіп бойынша жастайынан оқып-үйрене бастайды, сөйтіп, ең биік мақсатқа жетуді көздейді, бұдан кейін әкім болуға жаралғандары жеке-дара басқару басқыштары мен билік дәрежесіне жеткенші бірте-бірте көтеріле береді. Олардың оқып-үйрену әдісі міне осындай. Олар - өздерінің теориялық танымдарында жалпы жұрт костаған пікірімен шектеліп қала алмайтын таңдаулы жандар.

Теориялық нәрселерді [қалын] жұртшылыққа иландыру әдістерімен үйреткен жөн, ал теориялық [білімдердің] иландыру көпшілігі қиялдау арқылы көңілге тоқылады. Бұлар адам өте көп нәрсені ақылмен пайымдаған кезде ғана ұғына алатын білімдер; ең түпкі бастамалар, тәнсіз бастамалар. Қалың жұртшылық бұларды бейнелі формада меңгеруі тиіс, ал бұларды [қалын жұртшылық] өкілдерінің зердесіне иландыру әдісі арқылы ұялатқан жөн. Белгілі бір халыққа бұдан не түсетінін, барлық халықтарға және әрбір қаланың барлық тұрғындарына не нәрсенің ортақ бола алатынын, ал кейбір қалаларға немесе халықтарға және қала тұрғындарының кейбір топтарына не тиетінін [таңдаулылар] ажытата біледі. [Адамдарға] теориялық ізгіліктерді дарытқан күнде мұның бәрін ойшылдық қабілет арқылы айқын ажыратуға болады.

Практикалық ізгіліктер мен практикалық өнерлерді алатын болсақ бұлар [адамдардың] өздеріне тән әрекет жасау дағдысы арқылы [ұғынылады]. Бұған екі түрлі әдіспен жетеді: бірінші, иландырғыш нақыл сөз, сезімге әсер еткіш нақыл сөз және басқа нақыл сөздер әдісі арқылы жетеді; бұл әрекеттермен қасиеттердің көңілге толық ұялайтыны соншалық, [адамдарды] осы қасиеттерге байланысты әрекеттерді өз еркімен жасауға жігерлендіреді, ал бұлардың [көңілге ұялауы] шешендік өнерін пайдалану қабілеті мен дағдысына байланысты; екінші, өз еркімен, өз қалауы бойынша жөнге келмейтін және сөзге [құлақ аспайтын] бүлікшіл, көнімсіз қала тұрғындары мен халықтарға қолданылатын күштеу әдісі арқылы жетеді; сонымен [бұл әдіс] өздері үйрене бастаған теориялық білімдерді ұғынуға қарсылық білдіруші адамдарға да қолданылады.

Демек, өмірді басқару өнерінің ізгілігі, яғни ізгіліктерге ие болып отырған адамдардың ізгіліктеріне байланысты әрекетті қолдану өнері және жеке-дара өнерлермен айналысушы адамдардың өнері бар, сондықтан халықтар мен қала тұрғындарын тәрбиелеуде қайырымды да өнерлі адамдарды пайданалатын адамдардың да болуы қажетті шарт.

[Осындай адамдардың] екі тобы бар: бір тобы тәрбиеге өз еркімен көнетін адамдарды тәрбиелейді, ал екінші тобы күштеп тәрбиелеуге келетіндерді тәрбиелейді. Мұның өзі семья басшыларының, балалар мен жас өспірімдер ұстаздарының арасында болып отыратын жағдай тәрізді.

Семья мүшелерінің тәрбиешісі болған семья басшысының оқытушысы, балалар мен жас өрендер ұстазының оларға оқытушысы болатыны сияқты, әкім де халықтардың тәрбиешісі мен оқытушысы. Міне, осылардың әрқайсысы біреулерді қайырымдылығы мен иландырғыштығы арқылы, екінші біреулерді күштеу арқылы тәрбиелейтін болса, әкім де [осылай етеді]. Күштеу арқылы тәрбиелеу тәлім-тәрбие алушы адамдар болмысының мәніне байланысты, бұлар өзінің аумағы мен күшіне қарай дараланып отырады. Халықтар мен қалалардың ұстаздары және тәрбиешілері ретіндегі әкімдердің тәрбие күші балалар мен жас өспірімдерді семья мүшелерінің тәрбиелеу күшінен ана құрлым асып түседі, дәл сол сияқты халықтарға тәлім-тәрбие беру ісінде де жас өспірімдер мен семья мүшелерін тәрбиелеуден күштірек болады.

Ерікті түрде тәрбиелеу өнері өте-мөте көп күшті керек етеді. Күштеп тәрбиелеу өнері жөнінде де осыны айтуға болады, ал мұның мәнісі, басқасын былай қойғанда адамның өмірдегі арманы болып табылатын бақытқа жеткізерлік белгілі бір іс-әрекет жасау, бағынбаған халықтар мен қалаларды жеңіп алу үшін әскерді шебер басқарып, қару-жарақ пен жауынгерлерді пайдалана білу деген сөз.

Жан біткеннің бәрі ең биік кәмелеттікке жету үшін жаралған, ол бұған өзіне тән болмыс сатысына сәйкес жете алады. Бұдан [жалпы] адамға тиетін үлес ең жоғары бақыт деп аталады. Адамзат қоғамында ие болып отырған дәрежесіне сәйкес қайсыбір адамға тиетін үлес осы текке лайықты ең жоғары мақсат болады.

Осы мақсат үшін өмір суруші индивид - әділетті индивид, ал осы мақсатты көздейтін жеке-дара өнер – жеке-дара әділетті және ізгі өнер. Халықтар мен қалаларды ерікті түрде оқытып, үйрету үшін пайдаланатын [адамдар] – бойына ізгі қасиеттер мен шешендік өнері [дарыған] адамдар. Әлбетте, әкімнің ақыл-ойымен пайымдалатын теориялық білімдер жөнінен дағдысы болуы қажет. Бұларды анық дәлелдемелер арқылы меңгеруге болады. Бұлардың әрқайсысынан ол болуы мүмкін иландыру әдістерін іздейді және олардың әрқайсысында қандай иландыру әдістерінің [қолайлы екенін] зерттейді. Ол мұны әрбір қағида жөнінде иландыра білетіндігі арқылы істей алады, бұл ретте ол нақ осы қағидаларға жүгінбей-ақ, бұлардың [аллегориялық] бейнелерін алады. Бұл бейнелер барлықтарға ортақ теориялық қағидаларды адамның зердесінде ұялатуға тиіс. Иландыру арқылы осы бейнелердің сипаттамасын табу керек, оның бер жағында мұның бәрін барлық халықтар мен қалаларға ортақ иландыру әдісі арқылы оны олардың барлығына ортақ бейне ету керек. Бұдан соң ол жеке-дара практикалық ізгіліктер мен өнерлерге байланысты әрекеттерді, жоғарыда көрсетілген шарттар бойынша, топ-топқа бөлуге және бұлар жөнінде жұртты осы әрекеттерге талпындыратын белгілі иландыру әдістерін қолдануға тиіс. Бұл ретте нақты мәселеге орайлас нықыл сөздер де, сезімге әсер ететін этикалық нақыл сөздер де пайдаланылады, бұлар қала тұрғындарының жан-жүйесін баурап, бағындырып алады, жөнге салып, жуасытады, ал бұларға қарама-қарсы реттерде сезімге әсер ететін этикалық нақыл сөздер пайдаланылады, бұлар қала тұрғындарының жан-жүйесін нығайтып, күшейтеді, қатайтып, қайраттандырады. Өзі сияқты және өзіне қарама-қарсы әкім жөнінде де, өзі пайдаланатын адамдары мен көмекшілері жөнінде де, қайырымды адамдар мен оларға қарама-қарсы адамдар жөнінде де ол осы нақыл сөздерді пайдаланады. Керек жерінде ол адамның жан-жүйесін баурап алып, бағындыратын нақыл сөздерді пайдаланады, ал бұған қарама-қарсы жағдайда адамның жан дүниесін нығайтып, қатайтып, қайраттандыратын нақыл сөздерді пайдаланады, өзінің көзқарастары мен іс-әрекетіне қарсы адамдармен иландыру арқылы күресуге көмектесетін нақыл [сөздерді пайдаланады], сонымен қатар әлгілердің қөзқарастары мен әрекеттерін масқаралайтын, сұмпайылығы мен бейбастығын әшкерелейтін нақыл сөздерді пайдаланады. Бұл жағдайда ол екі түрлі нақыл сөзді қолданады: 1) белгілі бір күндерде, белгілі бір мезгілдерде, оқта–текте есте сақтамай-ақ және қағаз бетіне түсірмей-ақ қолдануға болатын сөздер.

2) Есте сақтап қағаз бетіне түсіруне болатын түрі. Бұл ретте әрбір жазбасында ол жұртқа ұсынып отырған қөзқарастар мен іс-әрекетін, осы ұсынған ұрандарын жұрттын зердесінде өшпестей етіп сақтап, көңіліне ұялату үшін пайдаланатын нақыл сөздерді және қарама-қарсы көзкарастар мен әрекеттерді жақтаушы адамдарға қарсы қолданатын нақыл сөздерін көрсетеді.

Жұртты тәрбиелеу үшін қолданылатын білімдер үш сатылы болады. Әрбір білімді сақтауға жаралған кісілер болады. Олар сақталатын осы тектес білімнің көмескі жерін анықтауға, оны жақтауға және оған қайшы келетін немесе қарсы болатын нәрсені теріске шығаруға қабілетті болады; осының бәрін үйретуге [қабілетті] олар бірінші басшының халықтар мен қалалар жөнінде көздейтін мақсатының жүзеге асырылуына жәрдем береді.

Онан соң [әкім] халықтардың түрлерін қарастырады, халық [біткенді санап шығып], әрқайсысының жалпы жаратылысынан тән адамның қасиеттері мен әрекеттерін атап көрсетеді. Бұдан кейін халықтардың бәрін немесе көпшілігін қарастыруға көшіп, барлық халықтарға ортақ қасиеттерді, атап айтқанда: олардың өздеріне тән адамдық жаратылысын, содан кейін әрбір топтың, әрбір халықтың өзгешелігі қандай екенін анықтайды. Оның қолында әрбір халыққа қандай әрекеттер мен қасиеттер тән екені жөнінде, мұны бақытқа жету үшін қалай жұмсау керектігі жөнінде, шамамен алғанда олардың санының қанша екенін, теориялық және практикалық ізгіліктерді [дамыту үшін] иландырудың қандай түрлері қажет екені жөнінде мағлұмат алады да, алдын ала топ - топқа бөлгеннен кейін қай халыққа ненің лайықты екенін анықтайды. Қайсыбір топ теориялық білімдерді игере ала ма, жоқ па?, жұрттың ойындағыдай меңгеретіні кең тараған білім бе, әлде қиялдағы [білім бе], - міне осыларды қарастырады. Егер олар бәрін меңгеретін болса, төрт [түрлі] білім алады : біріншісі – теориялық ізгілік, осының арқасындағы өмірдегі заттар анық дәлелдемелер арқылы ақылмен пайымдалады; бұдан кейінгісі – иландыру арқылы қол жететін нәрсенің мәнін ақылмен пайымдау; онан соң – осы ақылмен пайымдалатын мәндердің бейнелерін арқау еткен, иландыру арқылы расталған білім; бұдан кейін – осы аталған үш [білім түрінен] белгілі бір халықтардың арасында тараған білім, солай болғасын халықтардың санына қарай бөлінген осы білімдердің әрқайсысы бір-бірін қамтып соның арқасында халық кемелденіп, бақытқа жетеді.

Сондықтан әкім белгілі бір адамды немесе халықты, бақытқа жеткізетін белгілі бір білім сатысын анықтап, сол халықты ненің көмегімен тәрбиелеу керек екенін есте сақтауға, сонымен қатар сол халықты иландыру әдісімен тәрбиелеу үшін қолданатын нәрселерді білуге тиіс. Белгілі бір халықтың білетінін есте сақтайтын, сақталуға тиісті игілік жайында [әлі де] танылып болмаған нәрсені анықтай алатын, осыны жақтап, қарама-қарсы нәрсені теріске шығара алатын, халықты осыған үйретіп, халықтын қамын ойлаған, соған барын берген бірінші басшының мақсатын жүзеге асыруға жәрдемдесетін адамның немесе адамдар тобының болуы қажет. Халықтарды ерікті түрде тәрбиелеу үшін нақ осылардың пайдаланылуы мүмкін. [Бірақ] халықтарды тәрбиелеуге уәкілдік алған топтарда әркімнің бойынан жеке-дара ізгілік пен ойшылдық ізгіліктің табылғаны жақсы, өйткені ол соның арқасында қажет болатын болса соғыста әскерлерді өте дұрыс пайдалана алады, сөйтіп, олардың әрқайсысы өз бойында екі түрлі тәрбие болмысының мәнін ұштастыра алады. Егер бұл [қасиеттер] бір адамның бойында ұштастырылмаса, онда ерікті түрде тәрбиелейтін адамға болмыстың [күштеп тәрбиелеуге қатысты] жеке-дара мәніне ие болып отырған адам жәрдемге келеді.

Әдетте әрбір халықты тәрбиелеуге уәкілдік алған кісінің [қарамағында] осы халықты ерікті түрде немесе күштеу әдісімен тәрбиелеуге пайдаланатын адамдары болады, бұл ретте оның пайдаланатын адамдары екі топқа немесе осы екі [түрлі тәрбиеге қатысты] болмыстың мәніне ие болып отырған бір топқа бірігеді. Өз тарапынан, бұл топ немесе осы екі топ екі бөлімге немесе осы [бөлімдер] ішіндегі бөлшектерге бөлінеді, сөйтіп ең кішкене бөлшектерге немесе [бөлшектердегі] ең шағын тәрбие күшіне дейін осылай кете береді.

Бұл [топтардағы] басқыштар өз өкілдерінің әрқайсысының ойшылдық ізгілігіне сәйкес орналасады. Белгілі бір бөлшектерді пайдалануға септігін тигізетін белгілі бір ойшылдық ізгілікті алатын болсақ, мұның өзі біреулерде екінші біреулердегіден көп болады, сондықтан бұлардың мәні ойшылдық ізгілік күшіне сәйкес келмек. Ал егер осындай екі топ әрбір халық пен қалада болса, онда бұлардан төмендете басқа бөлімдер құрылады. Адамға тән, адамдар мен қалаларды ең жоғары бақытқа жеткізетін және төрт түрлі нәрсеге кеңелтетін амалдар мен әдістер міне, осындай.

Әл-Фараби.

Бақытқа жету жайында.

Бейрут-Любнан: Дар-уа-мактабатуль-хиляль, 1995. – С.25-102.

АХМЕТ ИҮГІНЕКИ
АҚИҚАТ СЫЙЫ

Бақыт жолы білім арқылы білінеді.

Білім ал. Бақыт жолын ізде.

Білімді кісі қымбат бағалы динар сияқты,

Білімсіз надан – құны жоқ бақыр (мыс)

Білімді мен білімсіз қашан тең болып еді.

Білім алған ер [халыққа] дана болды.

Білімсіз тірісінде көрде жатқан өлік сияқты.

Білімді адамның [өзі] өлгенмен аты өлмейді.

Надан – тірі дегені болмаса, аты өлік.

Білімді бір [кісіге] білімсіз мың.

Тең келе ме? Білімнің теңін теңдей ала ма?

Енді ойлап, сынап, байқап көріңіз,

Білім сияқты пайдалы өзге не нәрсе бар?

Білімнің арқасында ғалым жоғары көтерілді.

Білімі жоқ адам төмен құлдырады.

Білім ал, салғыртсынбай үйрен, Алланың елшісі:

“Білім кімде болса соны ізде”, – деді.

Білімді кісі білімнің парқын айырады.

Білімнің пайдасын, уа, досым, білімді біледі.

Білім қадірін адамға білім білдіреді.

Білімсіз ноқай білімді не қылсын!

Білімді керек сөзді айтады,

Керексіз сөзін көміп жасырады.

Білімсіз не айтса ұқпай-түсінбей айтады,

[Ақырында] оның өз тілі өз басын жейді.

Жаратушы тәңірі де білім арқылы танылады.

[Ол]»Надандықта қайыр жоқ» деді.

Білімі болмағандықтан бір қауым халық

Өз қолынан пұт жасап: «Құдайым бұл» – деді.

Білімдінің сөзі үгіт, насихат, үлгі-өнеге,

Білімдіні парсы да, араб та мақтады.

Малы жоққа – білім түгесілмейтін мал,

Қаржысы жоққа – білім таусылмайтын қаржы.
* * *

Білімді не айтады, тыңдап көріңіз!

Әдептіліктің басы аузын бағу.

Тіліңді тарт, тісің сынбасын,

Егер [тілің] шыға қалса, тісіңді мықтап сындырады.

Ойланып сөйлеген кісінің сөзі – сөздің асылы.

Көп шатып мылжыңдаған тілді алдырмайтын жау [деп түсін].

Беталды сөйлей берме, тіліңді тый.

Тіліңнің жүгенсіздігі бір күні басыңа жетеді.

Тілін тартпаған кісіні ақылды деуге бола ма?

Тіл мен сөздің бостығы талай басты жеді.

Адамды тіліңмен өшіктірме. Біліп қой.

Тіл жарасы жазылмайды, оқ жарасы жазылады.
* * *

Ақылды ердің тілі – өз басының дұшпаны,

Талай ердің қаны тілінен төгілді.

Көп сөйлеген көп өкінеді.

Аузын баққанда өкінген [бар ма] қане?

Адамға не келсе тілінен келеді.

Тілінен біреу жақсы, біреу жаман болады.

Тыңда, илан бұл сөзге: [бағзы біреулер] күн сайын ерте

Тұрып, тілге жүгініп, құлшылық етеді.

Тіліңді бақсаң, өзің аман боласың.

Пайғамбар адамның отқа күйдіретін

Тіл деді. Тіліңді тарт. Оттан өзіңді сақта.

Егер екі нәрсе бір адамға бас қосса,

Ол адамға жақсылық жолы кесілгені.

Бірі – керексіз сөзді айта салса,

Екіншісі – ол кісінің сөзі жалған болса.

Сөзі жалған адамнан тез қаш.

Өз өміріңді шыншылдықпен өткіз.

Тіл мен жақтың көркі – шын сөз.

Шын сөйле, әңгімеңді тартымды ет.

Шын сөз бал сияқты, жалған – жуа.

Бұл бұрыннан келе жатқан мысал сөз.

Шыншыл бол, туралық ет, әділ атан.

Шыншыл деп білсін халайық сені.

Қыңырлықты тастап, әділдік киімін ки,

Киім-кешектің көріктісі – әділдік киімі.

Сырыңды кісі білмесін, берік сақта,

Сөзіңнен өзіңе өкініш келмесін.

Барлық жасырын ісің жария болып,

Көрген, естіген саған күлмесін.

Досым деп иланып сыр айтпа, сақтан,

Досың қаншама иланарлық шын болса да.

Шырақ, сырың өзіңде сақталып тұрмаса,

Досыңда сақтала ма? Мұны жақсылап ойла.

Бұл дүние керуен түсетін сарай сияқты,

Керуен-сарайға түскен көш одан әрі сапар шегу үшін түседі.

Әдепкі керуен қозғалып, жолға шығып ұзап кетті,

Тағы да жол тартып көшетін керуен қаншама?

Бұл дүние соңында қанша жүгіруге болады?

Ашкөз дүние үшін [жүгіреді] деп өзіңді ұста!

Малға мұнша не үшін көңіл қоясың,

Мал таңертең келсе, кешке қайтадан кетеді.

Малға сұқтануды көңіліңнен шығар!

Киімнің [барлығын], қарынның тоқтығын қанағат ет.

Байлық пен кедейлік Алланың ісі

Азық жоқтығын «кедейлік» – деп айтпа.

Бұл дүние мүлкінен тамақ пен киімді

Артық тілеме. Обал жүктейсің.

Пайғамбар дүниені егінжай деп айтты,

Егінжайға жаныңды салып игілік ек.

Бұл дүниенің ләззаты мәңгі емес,

Рақат дәурені зу етіп желдей өте шығады.

Жас қартаяды, жаңа ескіреді,

Күшті болса әлсірейді, қуаты қашады.

Бұл дүниенің заты бүгін бар болса, ертең жоқ.

Менікі дегенің өзгелердің еншісі боп шығады.

Барлық толған [нәрсе] азаяды, түгел кемиді.

Барлық салтанаттың соңы қарап болады.

Адамы сыйматын қанша жер бар еді,

Адамдары өлді. Жері [қаңырап]бос қалды.

Неше дана, неше философ бар еді,

Қайда бүгін солардың мыңнан бірі?

Дүние [әуелі] күлімдейді де, қайтадан қас-қабағын шытады.

Бір қолымен бал ұстап, бір қолымен у қатады.

Бал жалатып, алдымен ауыздың дәмін келтіріп,

Кейінгі тостақ ұсынып, у қатады.

Тәтті жесең, ащы [жеуге] дайындал.

Рақат біртіндеп келсе, реніш ондап келеді.

Ей, ренішсіз, қиындықсыз өмір сүруді армандаушы,

Бұл дүние ондай үмітке қашан орын беріп еді?

Бұл дүние жылан сияқты. Жыланның көзін жой.

Сипағанға жұмсақ, іші тола у.

Жылан жұмсақ болғанымен, пиғылы жауыз,

Қашық тұр, жұмсақ деп иланбағыл!

Бұл дүниенің көруге сырты көрікті.

Алайда, ішінде сүйкімсізі – мың [сан].

Қарап, сыртының әдемілігін көріп, бұған

Көңіл қойғаның – біліп қой, қатенің басы.
Алланың елшісі пайғамбар: «Күллі қатенің басы – дүниеқұмарлық»
Уа, дос, білімді [кісінің] жолын қу!

Егер сөйлейтін болсаң, біліп сөйле.

[Егер] мақтағың келсе, жомарт ерді мақта.

Сараңға бөрі сияқтандырып оғыңды кезе.

Барлық ел жомарттың жақсылығын айтады,

Жомарттық барлық айыптың кірін жуады.

Жомарт бол. Саған сөз де, сөгіс те келмейді.

Сөз келетін жолды жомарттық тыяды.

Жібімейтін көңілді жомарт кісі жібітеді.

Қол жетпейтін мұратқа жомарттың қолы жетеді.

Сараңдықты мадақтайтын тіл бар ма?

Жомарттықты әрі зиялы, әрі қарапайым халық мақтайды.

Көрдің бе, жомарт білімді жете меңгерді.

Сол үшін малын сатып, мақтау алды.

[Жомарттың арқасында] қорғансыздар жақсы өмір кешті.

Дүниеде жақсы ат қалдырып өтті.

Сараң арам [жолмен] көп алтын, күміс жинады.

Обал арқалап өлді, оның үстіне қарғыс алды.

Малын [өзге] кісілер үлестіріп алды,

Сараңның одан алған үлесі – өкініш.

Уа, мал иесі, жомарт, ізгі ер,

Құдай саған берген екен, сен де бер.

[Байлықты] жинап бермеген кісі – жек көрінішті әрі жаман атты.

Берсең – адал [Сонда ғана] қанша жисаң жи.

Мінездің жақсысы, әдеттің мінсізі –

Біліп қой, жомарттық. Ол – сараңның айнасы.

Қолдың бақыттысы – беруші қол.

Алған, бірақ бермеген қол – қолдың құтсызы.

Сараңдық – емдегенмен жазылмайтын ауру.

Беруге [келгенде] сараңның қолы тастай берік.

Қанша жиғанмен, сараңның көзінің сұқы, көңілі тоймайды.

Ол – малдың құлы, мал – оның билеушісі.

Жомарт ер – халықтың құрметтісі.

Жомарттық абырой-атағыңды, ажар-көркіңді арттырады.

Адамдардың арасында сүйіспеншілікке бөленгің келсе,

Жомарт бол. Жомарттық сені сүйіспеншілікке бөлейді.

Сараң – нағыз ұятсыз. Малдың күзетшісі

Жияды. Ішпейді. Жемейді. Тістеп ұстайды.

Дос-жаранына сау жүргенде дәм-тұз татырмайды.

Өледі. Қалады. Ақырында дұшпанына бұйырады.

Және бір керекті сөзім бар саған

Мен оны айтайын. Құлақ қой.

Ол сөз – мынау. Тәкаппарлықты басыңнан шығарып,

Кішіпейілділікті берік ұста. Одан мүлде айырылма.

Тәкаппарлық – барлық елде жеккөрінішті қылық.

Мінездің ең жақсысы – жуас қылық.

Біреулер ұлықсынып, «Мен, Мен», – дейді.

Ондай адамды халық та, құдай да сүймейді.

[Сараң] барлық жиған-терген дүние мүлкін

Пайдаланбады. Өлді. Халін көріңіз.

Әйелі басқа бір еркекпен қалып,

Өзі [көрде] жатып, [малының] санын береді.

Тәкаппар киімін кисең, тез таста!

Халыққа көкірегіңді керіп, тіліңді түйреме!

Мұсылмандықтың белгісі – көнбістік.

Егер мұсылман болғың келсе, көнбісті бол.

Көнбіс адамды тәңірі жоғары көтереді,

Тәкаппарлық көрсететін адамды төмен құлдилатады.

Ұлықсынба, абайла, ұлық бір құдай,

«Ұлықтық менікі. Сіз иеленбеңіз», – деді [Ол].