Оқулық. Алматы: 2006 бет Аталмыш оқулық ақша, несие, банк жəне валюта категорияларының

 
 
135
3.  ҚР Ұлттық банктің 2002-2004 жылға арналған ақша-несие  
4.  ҚР Ұлттық банктің 2003-2005 жылға арналған ақша-несие саясаты 
5.  Ақша,  несие,  банктер ±.С.  Сейітқасымовтың  жалпы  ред.  Алматы 
Экономика. 2001. 
6.  Деньги,  кредит,  банки  Под  ред.  О.И.  Лаврушина.  Москва  “Финансы  и 
стататистика” 1999.  
7.  Финансы . Денежное  обращение.  Кредит.  Под  ред  Л.А.  Дробозиной 
Москва. Финансы, ЮНИТИ, 1997 
8.  Общая  теория  денег  и  кредита.  Под  ред.  Жукова  Е.Ф.,  Москва:  Банки  и 
биржи, 1995. 
9.  Штайн Ю. Немецкая банковская система. Банк-Ферлаг Кельн. 1993. 
7.  Долан  Э.Дж.  и  др.  Деньги,  банковское  дело  и  денежно-кредитная 
политика. Москва- Санкт-Петербург 1993. 
 
7-тақырып. Коммерциялық банктер 
 
7.1. Коммерциялық банктер, олардың жіктелуі 
 
Қазіргі  коммерциялық  банктер – бұл  тікелей  кəсіпорындарға, 
ұйымдарға,  сондай-ақ  халыққа  қызмет  ететін  банктерді  білдіреді. 
Коммерциялық  банктер  деп,  бұл  жерде  ҚР-ғы  екінші  деңгейдегі  банктер 
туралы айтылып отыр. 
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі: 
1.  Жарғылық капиталдың   қалыптасуына қарай: 
-  мемлекеттік; 
-  акционерлік; 
-  жеке; 
-  пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік); 
-  аралас (шетел капиталының қатысуымен). 
2.  Операцияларының түрлеріне қарай: 
-  əмбебап,  яғни  экономиканың  барлық  салаларына  бірдей  жəне  кең 
көлемді банктік қызмет көрсететін банктер; 
-  маманданған, яғни бір ған салаға қызмет көрсететін банктер; 
3.  Аумақтық белгісіне қарай: 
-  халықаралық; 
-  мемлекетаралық 
-  ұлттық; 
-  аймақтық; 
4.  Салалық белгісіне қарай: 
-  өнеркісəптік банктер; 
-  сауда банктері; 
-  ауылшаруашылық банктері; 
-  құрылыс банктері; 

 
 
136
-  басқа. 
5.  Филиалдар санына қарай: 
-  филиалсыз; 
-  көп филиалды. 
ҚР-ғы  банктік  жүйеде 01.07.2003 жылғы  статистикалық  мəліметтер 
бойынша  қазіргі  жұмыс  жасайтын  екінші  деңгейдегі  банктердің  барлығы 
дерлік  акционерлік  қоғам  формасындағы  банктер,  соның  ішінде  екі  банк 
қана  мемлекетке 100
%  тиіслі  банктер,  оларға:  Қазақстан  даму  банкі  мен 
Эксимбанк, ал шетел капиталының қатысумен (100
% - 10 банк, 50%- аса  - 4 
банк)  құрылған банктерде саны - 14, оның ішінде еншілес банктер – 10.  
Акционерлік  банктердің      жарғылық  капиталы  шығаратын  акцияларын 
сатудан  түсетін  түсімдерден  құралады.  Акциялар  екі  түрге  бөлінеді:  жай 
жəне артықшылығы бар.  
Жай акция  - оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның 
пайдасына қарай дивидент алып отыруға құқық береді. Ал артықшылығы бар 
акция – оның  иесіне  қоғамды  басқаруға  қатысуына  құқық  бермегенмен, 
уақытылы,  яғни  қоғамның  пайдасына  байланыссыз  тұрақты  пайызын  алуға, 
қоғам  банкроттыққа  ұшыраған  жағдайларда  жəй  акция  иесінен  бұрын 
қоғамға қосқан өз үлессін алуға құқық береді.  
Егер  де  банк  жауапкершілік  шектеулі  қоғам  түрінде  құрылған  болса, 
онда  оның  жарғылық  қорының  əр  құрылтайшыға  тиетін  үлесі 
құрылтайшылық  құжатта  анықталады  жəне  бұл  банктің  қатынасушылары 
немесе  құрылтайшылары  өздеріне  тиісті  үлес  шегінде  ғана  оның 
міндеттемелеріне жауап береді. 
Банктің  ұйымдастырылуы  жəне  құқықтық  формасынан  байланыссыз, 
оның жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке жəне заңды тұлғалар 
есебінен  құрылады.  Жəне  олардың  міндеттемелерінің  қамтамасыз  ету 
құралы  болып  табылады.  Жарғылық  капитал,  оның  қатынасушыларының 
меншікті  қаражаты  есебінен  ғана  құрылуы  мүмкін.  Банктік  несиелер 
есебінен  жарғылық  капиталды  құруға  тиім  салынады.  Банктің  жарғылық 
капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен құрылуы мүмкін.  
Тіркеуге  алынатын  уақытта  жаңадан  құрылған  банктің  жарғылық 
капиталы,  құрылтайшылық  құжатта  хабарланған,  оның  акционерлерінің 
сомасының 50
% төленуі тиіс, ал тіркеуге алған кезінен бастап бір жыл ішінде 
оның  жарияланған  сомасы  толық  төленуге  тиісті.  Жарғылық  капиталдың 
сомасы заңдылықтармен шектелмейді.  
 
7.2. Коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыру 
 
Коммерциялық  банктердің  ұымдастырылу  құрылымы  банкті  басқару 
құрылымына  жəне  оның  функционалдық  бөлімшелері  мен  əр  түрлі  
қызметтерінің құрылымына бөлінеді.  

 
 
137
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне 
тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару 
органына тікелей қатысады. 
Акционерлік банктерді басқару құрылымы 13-суретте берілген. 
 
13-сурет. Коммерциялық банктің басқару құрылымы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Акционерлік  коммерциялық  банктің  ең  жоғарғы  органы – 
акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады.  
Акционерлердің  жалпы  жиналысы  жылына  бір  рет  шақырылып 
отырады. Бұл жиналыста мынадай міндеттер шешіледі: 
-  банктің жарғысына өзгерістер енгізу; 
-  банктің жарғылық капиталын өзгерту; 
-  банктің Кеңесін сайлау; 
-  банктің жылдық есебін бекіту; 
-  банктің табысын бөлу; 
-  банктің  құрылымдық  немесе  еншілес  бөлімшелерін  құру  жəне 
тарату. 
Íåñèåëiê 
êîìèòåò 
Àêöèîíåðëåðäi» 
æàëïû 
æèíàëûñû 
Ðåâèçèÿëûº 
êîìèññèÿ 
Áàºûëàó êå»åñi
Áàñºàðìà
Áàñºàðìà 
ò¼ðà¹àñû
Ò¼ðà¹à 
îðûíáàñàðëàðû 
Äåïàðòàìåíòòåð, 
á¼ëiìäåð 
Áàñºàðó 
á¼ëiìäåði 
Қ
ûçìåòòåð 

 
 
138
Екінші  басқару  органы – банктің  қадағалау  кеңесі  болып  табылады. 
Банктің  бақылау  кеңесі - банк  қызметіне  бақылау  жасау  органы  ретінде, 
келесідей міндеттерді шешеді:  
-  нормативтік актілерді бекітеді;  
-  Басқарма  немесе  Басқарма  төрағасының  шешімі  бойынша 
жасалаған мəмілелерді бекітеді. 
Келесі  басқару  органы – бұл  басқарма  (банк  кеңесі).  Басқарма  (банк 
кеңесі) – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни  ол банктің иелерінен, оның 
акционерлерінен құралады жəне олардың мүдделерін қорғайды.  
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады: 
-  банктің стартегиялық мақсатын анықтау; 
-  банктің саясаттарын жасау; 
-  жеткешілік қызметке кадрлар таңдау; 
-  комитеттерді құру; 
-  ссудалық жəне инвестициялық операцияларға бақылау жасау.  
Басқарма  төрағасы – бұл  банктің  бірінші  жетекшісі  болып  табылады 
жəне  ол  банк  қызметіне  жетекшілікті  жүзеге  асырады.  Банк  төрағасына 
мынадай міндеттер жүктеледі: 
- 
банктің  қызметіне  қатысты  барлық  сұрақтар  бойынша  бұйрықтар 
шығару жəне нұсқаулар беру; 
- 
барлық  мемлекеттік  жəне  басқа  да  органдарда,  басқа  банктерде, 
оның  ішінде  шетелдік  банктерде  банк  қызметіне  қатысты  барлық  сұрақтар 
бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру; 
- 
банктің мүлкіне жəне қаражаттарына ие болу; 
- 
банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту; 
- 
еңбек  келісім-шарты  бойынша  банктің  лауазымды  тұлғаларымен 
келісімдер (контрактілер) жасасу.  
Ревизиялық  комиссия  –  банк  қызметіне  қаржылық  есептің  дұрыстығы 
жағынан бақылау жасаушы орган болып табылады.  
Несиелік  комитет  –  бұл  несиенің  берілуіне  байланысты  қорытынды 
жасаушы орган. 
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды: 
- 
несие алуға берген клиенттің өтінішін жəне несиелік қызметкердің 
несие беру туралы қорытындысын қарайды; 
- 
несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады; 
- 
несиелік 
тəуекелдерге 
байланысты 
несиелеу 
формаларын 
анықтайды; 
- 
несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді; 
- 
несиені қайтаруды қамтамасыз ету тəсілдеріне талаптар белгілейді; 
- 
несиелеу шартын бектеді (несиелік лимит, несиелік желі); 
- 
берілген несиелерге мониторинг  жүргізу тəртібін бектеді; 
- 
банктің несиелік стратегиясын жасайды; 
- 
несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды; 

 
 
139
- 
несиелік  комитеттің  мəжілісінің  хаттамаларына  қол  қояды  жəне 
хаттамаларды тіркеу кітəбын жүргізеді.  
Қызмет  бөліміне:  кадр  бөлімі,  заң  бөлімі,  күзет  бөлімі,  əкімшілік  -
шарушылық бөлімі жəне т.с.с. кіреді. 
Ал  банктің  функционалдық  құрылымына  барлық  департаменттер  мен 
бөлімдер  жатады.  Мысал  ретінде, “Темірбанк”  АҚ-ның  ұйымдастырылу 
құрылымы келесі бетте 14-суретте берілген. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Áàñºàðìà 
ò¼ðà¹àñûíû»  
îðûíáàñàðû
 
Êîïîðàòèâòiê 
áàíêèíã 
áàñºàðìàñû 
Àéìàºòûº 
ºàðæûëàíäûðó 
áàñºàðìàñû 
Қ
½ðûëûìäûº 
ºàðæûëàíäûðó 
áàñºàðìàñû 
Øà¹ûí æ¸íå 
îðòà áèçíåñòi 
ºàðæûëàíäûðó 
áàñºàðàìàñû 
Íåñèåëiê 
äåïàðòàìåíò 
Áàñºàðóøû 
äèðåêòîð 
Áàñºàðóøû 
äèðåêòîð 
Áàñºàðìà 
ò¼ðà¹àñûíû»  
îðûíáàñàðû
Áàñºàðìà 
ò¼ðà¹àñûíû»  
îðûíáàñàðû
 
Қ
àðæû 
èíñòèòóòòàðû 
áàñºàðìàñû 
Ñûðòºû òàëäàó 
æ¸íå 
ìàðêåòèíã 
á¼ëiìi 
Êàçíàøûëûº 
Êàçûíàëûº 
îïåðàöèÿëàðäû 
åñåïêå àëó 
á¼ëiìi 
Қ
àðæûëûº 
òàëäàó 
áàñºàðìàñû
Çà» 
äåïàðòàìåíòi 
Áàñºàðóøû 
äèðåêòîð 
Ôèëèàëäàð 
áþäæåò á¼ëiìi
Қ
àðæûëûº 
æîñïàðëàó 
á¼ëiìi
Iøêi òàëäàó 
á¼ëiìi 
Êàñòîäèàíäûº 
îïåðàöèÿëàð 
á¼ëiìi 
Êîððøîò æ¸íå 
ò¼ëåìäåð á¼ëiìi
Қ
½æàòòàó 
îïåðàöèÿëàð 
á¼ëiìi 
Íåñèåëiê 
îïåðàöèÿëàðäû 
åñåïêå àëó 
á¼ëiìi 
Áóõåñåï æ¸íå 
åñåï áåðó 
áàñºàðìàñû 
Қ
àðæûëûº 
ò¸óåêåë 
äåïàðòàìåíòi
Êåëiñiì-
øàðòòàðäû 
æ¸íå áàíêòiê 
øîòòàðäû 
º½ºûºòûº 
ñàðàïòàó á¼ëiìi 
Çàåìäûº 
îïåðàöèÿëàðäû 
º½ºûºòûº 
ñàðàïòàó á¼ëiìi 
Ïðîáëåìàëûº 
íåñèåëåð 
áàñºàðìàñû 
Iøêi àóäèò 
á¼ëiìi 
Ôèëèàëäàðìåí 
æ½ìûñ 
áàñºàðìàñû 
Iøêi àóäèò 
áàñºàðìàñû 
Iøêi áàíêòåðäi 
îïåðàöèÿëàð 
á¼ëiìi 
Øàðóàøûëûº 
á¼ëiìi 
Íåñèåëiê 
ò¸óåêåëäåð 
áàñºàðìàñû 
Æàðíàìà 
á¼ëiìi
Áàñ 
áóõãàëòåðèÿ 
Áàíêòiê æ¾éå 
á¼ëiìi 
Àºïàðàòòûº 
òåõíîëîãèÿëàð 
áàñºàðìàñû 
Òåëåêîììóíèêà
öèÿ á¼ëiìi 
Iñ æ¾ðãiçó 
áàñºàðìàñû 

 
 
140
14-сурет. “Темірбанк” АҚ-ның ұйымдастырылу құрылымы 
7.3. Коммерциялық банктердің операциялары 
 
      7.3.1. Банктің пассивтік операциялары 
 
Пассивтік  операциялар  негізінде  банктің  ресурстары  жинақталады. 
Сондықтан  да,  пассивтік  операциялардың  коммерциялық  банктер 
қызметіндегі рөлі жоғары.  
Банк ресурстары пассивтік операциялар нəтижесінде құрылатындықтан, 
оған  анықтама  берген  дұрыс.  Қаржы  жəне  несие  сөздігінде:  ''пассивтік 
операциялар - бұл несиелік жəне активтік операцияларды жүзеге асыруға 
арналған банктің өз ресурсын құру операциялары’’ - делінеді.  
Ал,  соңғы  оқулықтарға  сүйенсек,  пассивтік  операциялар – бұл 
нəтижесінде  пассивтік  шоттағы  немесе  активті-пассивтік  шоттағы 
қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін 
операцияларды сипаттайды.  
Бұл  анықтамалар  бірін  бірі  толықтырады  десе  болады,  себебі  біріншісі 
пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды. 
Пассивтік  операциялар  көмегімен  банктер  нарықтан  несиелік 
ресурстарды сатып алады. 
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады: 
•  коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы; 
•  банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту жəне құру; 
•  басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу; 
•  депозиттік операциялар. 
Пассивтік  операциялар  айналыстағы  ақшалай  қаражаттарды  банктерге 
тартуға  мүмкіндік  береді.  Алғашқы  пассивтік  операциялардың  екі  формасы 
негізінде  банктік  ресурстардың  бірінші  ірі  тобы,  яғни  меншікті  ресурстары 
құралады.  Келесі  екі  формасы  негізінде  екінші  ірі  топ - заемдық  немесе 
тартылған ресурстар құрылады.  
Сонымен банктің ресурстары екі топқа бөлінеді: 
-  банктің меншікті қаражаттары; 
-  банктің тартылған қаражаттары. 
Банктің  меншікті  қаражаттары  қатарына  меншікті  капиталы  мен  оған 
сай келетін баптар кіреді. Коммерциялық банктердің меншікті капиталының 
ролі  мен  шамасы,  басқа  қызметпен  айналысатын  кəсіпорындар  жəне 
ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие. Банктің  меншікті капиталы 
арқылы, оның барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ы өтеледі. Шын 
мəнісінде,  меншікті  жəне  тартылатын  қаражаттардың  арасында  шекті  ең 
төменгі мөлшерде шекарасы болады. 
Банктің  меншікті  қаражаттарының  банктің  үнемі  тұрақтылығын  ұстап 
тұруда    маңызы  бар.  Банктің  бастапқы  құрылуы  барысында,  осы  меншікті 
қаражаттары  алғашқы  шығындарды,  яғни  жерге,  ғимаратқа,  жабдықтауға, 

 
 
141
жалақыға  жұмсалатын  шығындарды  жабады.  Себебі,  меншікті  қаражатсыз 
банктің  қызметін  бастау  мүмкін  емес.  Осы  меншікті  қаражаттар  есебінен 
банкте қажетті резервтер құрылды. Ең соңында, банктің меншікті қаражаты - 
бұл ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады. 
Банктің меншікті қаражаттары - банктің экономикалық дербестігін 
жəне  қызмет  ету  тұрақтылығын  қамтамасыз  ететін  əр  түрлі  қорлар 
(капиталдар) мен бөлінбеген пайда жиынтығы. 
Банктің меншікті қаражатына жататындар: 
- 
банктің жарғылық капиталы; 
- 
банктің резервтік капиталы; 
- 
 қосымша капиталы жəне пайда есебінен құрылған басқа қорлары; 
- 
сақтандыру резервтері; 
- 
бөлінбеген пайдасы. 
Банктің  жарғылық  капиталы  - банктің  заңды  тұлға  ретінде  міндетті 
түрде  құрылуын  жəне    өмір  сүруінің  экономикалық  негізін  құрайды. 
Жарғылық  капиталдың  төменгі  мөлшері  Қазақстан  Ұлттық  банктердің 
пруденциялық  нормативтерімен  реттеліп  отырады.  Банктің  жарғылық 
капиталы,  оның  құрылтайшыларының  қосқан  жарналары  немесе  пайлары 
сомасынан тұрады. 
Бағалы  қағаз  (акция)  шығару  есебінен  құрылған  банктің  жарғылық 
капиталын  банктің  акционерлік  капиталы  деп  атайды.  Акционерлік  капитал 
көлемі акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. 
Қазақстанда  екінші  деңгейлі  банктер  төмендегідей  екі  ұйымдық 
формаларда құрыла алады:  
• 
пай  қосу  арқылы,  яғни  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестік 
формасында; 
• 
акционерлік банк; 
• 
шетел капиталының қатысумен. 
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. 
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын 
жабу мақсатында құрылған ақшалай қаражаты. 
Резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік 
қордың  шамасы  заңды  түрде  жарғылық  капиталға  белгілі  бір  пайыз 
мөлшерінде,  айталық, 25% мөлшерінде  құрылатын  болса,  оның  мөлшері 
жарғылық  қормен  теңескен  жағдайда  жарғылық  капиталға  толығымен 
аударылады.  Резервтік  қордың  құралуының  негізгі  көзіне  банк  пайдасы 
жатады.  Кейде,  банкте  пайда  болмаған  жағдайда  резервтік  қор  есебінен 
банктің артықшылығы бар акциялары бойынша дивиденттер төленеді. 
Қосымша  капиталдар  негізгі  құралдардың  тозуына  байланысты 
аударылған  аударымдар  есебінен  жəне  белгілі  мақсатқа  бағытталатын 
пайданы бөлу нəтижесінде құрылады. 
Арнайы  қорлар  болса,  негізгі  қорларды  қайта  бағалау  негізінде, 
валюталық  қаражаттарды  қайта  бағалау  қоры  ұлттық  валюта  мен  шетел 

 
 
142
валюталары  арасындағы  айырма  нəтижесінде  құрылады.  Валюталық 
қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды 
қалыптастыру барысында маңызды. 
Келесі    қорға  жекелеген  банктік  операциялар  бойынша  тəуекелді 
төмендету  мақсатында  құрылатын  арнайы  резервтер  жатады.  Мұндай 
резервтерге:  несиелік  тəуекелді  жабуға  жəне  бағалы  қағаздардың 
құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады. 
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін жəне 
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігі.  
Банктің тартылған қаражаттары активтік операциялар, оның ішінде 
несиелік  операциялардың 90%-ға  жуықтай  ресурстарға  деген  қажетін 
қанағаттандырады. Олардың ролі біршама жоғары тұрады. Заңды жəне жеке 
тұлғалардың  уақытша  бос  қаражаттарын  тарта  отырып,  коммерциялық 
банктер  халық  шаруашылығының  қосымша  айналым  қаражаттарына  деген 
сұранысымен қатар халықтың тұтыну қажетін қанағаттандырады. 
Банктердің  ресурстарының  жалпы  сомасында  тартылған  қаражаттар 
үлесі, олардың басым бөлігін құрайды. 
Нарықтық  қатынастардың  дамуына байланысты,  сондай-ақ  ескі  банктік 
жүйе  үшін  дəстүрлі  емес,  уақытша  бос  ақшалай  қаражаттарды  тарту 
тəсілдерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті 
десе де болады.  
°лемдік банктік тəжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау 
тəсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі: 
 І топ – депозиттер; 
 ІІ топ – депозиттік емес тартылған қаражаттар. 
Тартылған  қаражаттар  ішінде  ең  көп  бөлігін  депозиттер  құрайды. 
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады. 
Депозит – бұл клиенттердің (жеке жəне заңды тұлғалардың) банктегі 
белгілі бір шотқа салған жəне өздері пайдалана алатын қаражаттары. 
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің қарыз түрінде 
немесе  өз  меншікті  қаражаттарын  сату  жолымен  тарататын 
қаражаттары. 
Депозиттік  емес  банктік  ресурс  көздері  мен  депозиттер  өзара 
ажыратылады.  Біріншіден,  олар  персоналдық  емес,  яғни  банктің  нақты 
клиенттің  атынан  тартылмайды;  екіншіден,  мұндай  қаражаттарды  тарту 
инициативасы банктің өзінен туындайды.  
Депозиттік  емес  тартылған  ресурстармен  көбіне  ірі  коммерциялық 
банктер  айналысады.  Өйткені,  депозиттік  емес  қаражаттар  ірі  сомада  сатып 
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға 
болады. 
Қазіргі банктік тəжірибеде салымдардың, депозиттердің жəне депозиттік 
емес  ресурстардың  шоттарының  əр  түрлері  кездеседі.  Бұл  банктердің 
жоғарғы  бəсекелестік  нарықта  банк  қызметтеріне  деген  клиенттер 

 
 
143
топтарының  сұранысын  қанағаттандыруға  жəне  олардың  қаражаттары  мен 
уақытша  бос  қаражаттарын  банктік  шоттарға  тартуға  ұмтылуына  жағдай 
жасайды. 
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі: 
-   талап етуіне дейінгі депозиттер; 
-   мерзімді депозиттер; 
-   жинақ салымдары; 
-    бағалы қағаздар.  
Талап етуіне дейінгі депозиттер – бұл салым иелерінің бастапқы талап 
етуіне  байланысты  əр  түрлі  құжаттар  арқылы  қолма-қол  ақшаларын 
алатын əр түрлі шоттардағы қаражаттар. 
Отандық банктік тəжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар 
жатады : 
-   мемлекеттік, акционерлік кəсіпорындардың, сондай-ақ əр түрлі шағын 
коммерциялық  құрылымдардың  ағымдық  шоттарындағы  сақталатын 
қаражаттары; 
-     əр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары; 
-     есеп айырысудағы қаражаттар; 
-  жергілікті  бюджеттер  қаражаттары  жəне  олардың  шоттарындағы 
қаражаттар; 
-    басқа 
банктердің 
корреспонденттік 
шоттарындағы 
қаражат 
қалдықтары. 
Талап  етуге  дейінгі  депозиттік  шоттардың  артықшылығы  олардың 
иелері  үшін  жоғарғы  өтімділігіне  байланысты  сипатталады.  Талап  етуге 
дейінгі  депозиттік  шоттарға  қаражаттар,  шаруашылық  жəне  басқа  да 
операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі жəне пайдаланылады. 
Ал,  кемшілігі  –  бұл  шот  бойынша  пайыз  төленбейді  немесе  біршама 
төменгі  мөлшерде  төленеді.  Міне  осыдан  келіп  талап  етуге  дейінгі 
шоттардың төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады: 
-    ақша  салу  жəне  оны  алу  кез  келген  уақытта  ешқандай  да  шектеусіз 
жүзеге асырылады; 
-   шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе 
коммиссиондық ақы алып отырады; 
-   банктер  талап  етуге  дейінгі  шоттарда  ақшалай  қаражаттарды 
сақтағаны  үшін  өте  төменгі  деңгейде  пайыз  төлейді,  кейде  төлемеуі  де 
мүмкін; 
-   талап  етуге  дейінгі  депозиттер  бойынша,  коммерциялық  банк 
Орталық  банкте  сақталатын  міндетті  резервтерге  жоғарғы  мөлшерде 
аударымдар жасайды. 

жүктеу/скачать 3,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: