Оқулық Алматы, 2013 2 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

14
бұл əдісті гибридологиялық əдіс деп атайды. Бұл генетикалық 
талдаудың ішіндегі ең негізгісі. Гибридологиялық əдістің мəні 
бір немесе бірнеше белгілері арқылы бір-бірінен ажыратылатын 
ағзаларды будандастыру мен олардан алынған мəліметке талдау 
жүргізу болып табылады. Осы əдісті Г.Мендель өз тəжірибелерінде 
қолданды жəне оның принциптерін ұсынды:
1. Будандастырылатын ағзалар бір түрге жатуы керек.
2. 
Будандастырылатын ағзалар бір-бірінен нақты белгілері 
арқылы ажыратылуы керек.
3. Зерттеліп отырған белгілер константты, яғни ұрпақтар бойы 
атадан-балаға тұрақты түрде беріліп отырған белгілер болуы қажет.
4. 
Алынған барлық ұрпақтарға сипаттама беріліп, ажыраған 
белгілерге, егер олар бірінші жəне одан кейінгі ұрпақтарда кездесетін 
болса, сандық есеп жүргізілуі керек.  
Мендель заманынан бері генетика көптеген əдіс-тəсілдермен 
толықтырылды. Мутацияларды алу əдісі гибридологиялық талдауға 
қолдануға болатын бастапқы гетерогенділікті қалыптастыруға 
мүмкіндік береді. Алшақ гибридизация немесе будандастыру 
əдісі түрлер мен туыстар арасындағы эволюциялық жақындықты 
анықтауға жағдай жасайды. Оның барысында аса жоғары рөлде 
цитологиялық əдіс тұрады. Ғылымда жануарлар мен өсімдіктердің 
сома немесе дене жасушаларының будандасуы əдісі кеңінен 
қолданылуда. Оған сонымен қатар математикалық статистиканың 
элементтері де енеді.
Математикалық əдіс, əдетте, будандастыру бойынша жүргізіл-
ген тəжірибелердің нəтижелерін өңдеу, белгілердің өзгергіштігін 
зерттеу жəне зерттелген белгілер арасындағы байланыстарды табу 
үшін қолданылады, генетиканың ғылым болып қалыптасуына 
ең күшті ықпал еткен əдіс – осы математикалық əдіс. Г.Мендель 
тəжірибелерінен алынған мəліметтерге статистикалық сипаттама 
беріп, гипотеза құру арқылы өз заңдылықтарын ашты. Сол заман-
дардан бері тəжірибенің сандық қатынасына сипаттама беріліп, са-
лыстырулар жүргізу генетикалық тадаудың негізі болып қаланды. 
Ол үшін вариациялық қатарлар əдісі қолданылады. Математикалық 
əдіс сандық белгілерді, өзгергіштікті, тұқым қуаламайтын немесе 
модификациялық өзгергіштікті зерттегенде үнемі қолданыс табады. 
Цитологиялық əдіс тірі ағзаның бірлігі жасушаны зерттеу бары-
сында қолданылады. Хромосомалар құрылысының ерекшелігі де 
цитологиялық əдістің көмегімен зерттеледі. 

15
Өз заманында хромосома мінез-құлқы мен белгілердің тұқым 
қуалауындағы пареллелизм тұқым қуалаудың хромосомалық 
теориясының негізі болды.  Қазіргі кезде мейоздағы хромосомалар-
дың коньюгациясы, гомологты жəне гомологты емес хромосомалар 
арасындағы алмасуға бақылау жасау тұқым қуалаудың материалдық 
негізі туралы көзқарасымызды кеңейте түсті. 
Генетика белсенді түрде өзіне қажетті басқа да ғылым салала рының 
əдіс-тəсілдерін қолдана береді. Хромосомалар функцияларына жəне 
олардың жаңадан өзін-өзі өндіру механизмдеріне талдау жасау үшін 
тұқым қуалаудың цитохимиялық, биохимиялық жəне цитогенетикалық 
əдістері де қолданылады. Геннің əсері жəне ағзаның жеке дамуы 
үрдісіндегі оның көрінісі онтогенетикалық əдіспен зерттеледі. Химия 
мен биохимия əдістері зат алмасуының тұқым қуалаушылығының 
қасиеттерін нақты зерттеуге, ақуыз, нуклеин қышқылдарының 
молекулаларының қасиеттерін зерттеуге қолданылады. Осы мақсатта 
иммунология, иммунохимия əдістері де қолданылады.
Генетика физиканың əдістерін де кең түрде қолдана алады, мы-
салы оптикалық, седиментациялық, белгіленген атомдар əдісін 
макромолекулаларды идентификациялау жəне маркалауға пай-
даланады. Физикалық, химиялық, физикалық-химиялық əдістер 
молекулалық генетика мен гендік инженерияда кең қолданыс та-
бады.  Молекулалық биология, молекулалық генетиканың дамуы 
биополимерлерді зерттеудегі физикалық-химиялық əдістердің кең 
қолданылуына байланысты болды.
Əртүрлі зерттеу нысандарымен жұмыс істейтін генетика басқа 
да ғылым салаларының медицина, зоология, ботаника, микробиоло-
гия жəне т.б. əдістерінсіз өз мақсаттарына жете алмайды. 
1.2 Генетиканың басқа ғылымдар мен 
тəжірибе үшін маңызы
Генетиканың əдістемесінің маңызы тұқым қуалаудың жеке 
ақпараттық бірлігі – генмен жұмыс істейтіндігінде. Бұл генетиканың 
басқа биологиялық ғылымдардың арасындағы орнын ғана анықтап 
қоймай жалпы барлық жаратылыстану ғылымдары жүйесіндегі 
орнын да анықтай алады. Г.Мендельдің ашқан жаңалықтарының 
арқасында биология басқа да физика, химия сияқты ғылымдармен 
қатар ХХ ғасырдың басында заманауи атомдық дүниетанымды 

16
қалыптастыруға қатысты. Атомдық дүниетанымның негізін қалаушы 
Демокрит (б.э.д. 460-370 ж.) пен Эпикур (б.э.д. 341-270 ж.) болған.
Заманауи генетика өзінің тəжірибелік салаларымен бірге жалпы 
адамзаттық ғылым болып саналады, өйткені қоршаған орта белгілі 
бір элементарлы мəннен құралады. Физика мен химия молекулалар, 
атомдар, элементарлы бөліктермен жұмыс істесе, биология – жеке 
адаммен, жасуша жəне гендермен жұмыс істейді. 
Басқа биологиялық ғылымдардың арасындағы генетиканың ор-
нын оның зерттеу нысаны, яғни тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік 
те анықтайды, өйткені ол екі құбылыс барлық тірі ағзаларға тəн 
қасиет болып табылады.
Генетика жəне селекция. Генетика өсімдіктер, жануарлар, 
микроағзалар селекциясының теориялық негізін құрайды. Əртүрлі 
нысандардың жеке генетикалық қасиеттеріне сүйеніп селекцио-
нерлер өсімдіктің жаңа сорттары, жануарлардың жаңа тұқым-
дары, микроағзалардың жаңа штаммдары үшін бастапқы мате-
риал таңдайды. Бұл мақсатта будандастырудың əртүрлі жүйелері 
қолданылады: гибридологиялық талдау, индукцияланған мутация 
жəне т.б. Мысалы, соңғы жылдардағы «жасыл революция» астық 
тұқымды əртүрлі өсімдіктердің ергежейлі немесе бойы аласа, сабағы 
қысқа, желге жатып қалмайтын, машинамен жинауға ыңғайлы сорт-
тарын шығарып, бидай, күріш, тары, арпа жəне т.б. өсімдіктердің 
өнімдерін жоғалтудың алдын алды.  Кең етек жайып қолданылып 
жүрген əдістердің бірі өсімдіктердің полиплоидтылығы немесе 
хромосомалар санының көбеюі, өйткені полиплоидты өсімдіктер 
өздерінің диплоидты туыстарына қарағанда əрі төзімді, əрі өнімді 
жақсы беретін болып келеді. Адамзат бидайдың полиплоидты 
сорттарын ерте замандардан бері қолданып келеді, қазір поли-
плоидты қара бидай, қант қызылшасы, бүлдірген, қарбыз жəне 
т.б. мəдени өсімдіктер қолданылады. Гетерозис немесе өсімдіктің 
будандық күштілігін И.Г.Кельрейтер ашқан, ол да өсімдік жəне мал 
шаруашылығында кең қолданыс тапты. 
Мендель заңдылықтарына сүйене отырып селекционерлер терісі 
бағалы аңдардың жаңа тұқымдарын шығаруда, мысалы, норка, түлкі, 
үй қояны, ондатра жəне т.б.
Генетиканың əдістері балық жəне құс шаруашылықтарында өз 
орнын табуда. Селекция сандық белгілердің генетикасы негізінде ірі 
қара малының сүттілігі мен еттілігін жəне өсімдіктердің өнімділігін 
арттыруда қолданылуда. 

17
Мутациялық селекция микробиологиялық өндірісте: 
продуценттердің ақуыздық-витаминдік штаммдарын ашытқыдан 
алуда, антибиотик продуценттерін алуда, витаминдер мен амин 
қышқылдарын жəне тағы басқа биологиялық белсенді заттарды алу 
үшін төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар мен бактерияларды өсіруде 
пайдаланылады. 
Гендік инженерияның жаңа əдістері мен тəсілдері жануарлар-
дың өсу гармондарын, адамның интерферонын, гепатит ауыруы 
-
ның вирусының антигенін жəне басқа инфекциялық аурулардың ви-
рустарымен күресу үшін қажетті антигендерді синтездеу мақсатын-
да бактериялар мен ашытқыларды алу үшін қолданылады.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің жасушалық жəне гендік инже-
нериясы дамып келеді. Оның мүмкіндіктері бір өсімдік түрлері мен 
туыстарының гендерін екінші бір өсімдік түрлері мен туыстарына 
көшіру болып табылады. Мысалы, бұршақ тұқымдастарының сома 
жасушаларының ақуыз қорының фазеолин гені күнбағыс жасушала-
рына салынған. 
Сома жасушаларының будандастырылуы табиғатта ешқашан бу-
дандаса алмайтын өсімдіктердің геномдарын біріктіруге мүмкіндік 
береді. Сол жолмен картофель жəне томат, декоративті жəне т.б. 
өсімдіктерінің соматикалық будандары алынған.
Генетика жəне медицина. Адам генетикасының дамуымен 
бактериалар, вирустар жəне тағы басқа инфекциялар арқылы пай-
да болатын қауіпті аурулармен қатар 2500 шамасында тұқым 
қуалайтын аурулардың бар екендігін білу мүмкіндігі туды. Адам 
популяциясының генетикалық гетерогенділігі, себебі гендік мута-
циялар мен хромосомалық абберациялар болып табылатын зат ал-
масуы, конституцияларының бұзылуы, психикалық жағдайының 
ауытқуы сияқты көптеген аномалиялардың болуын туындатады. 
 
Белгілі генетик Ф.Г.Добжанский: «Егер біз əлжуаз жəне генетикалық 
жағынан ауруларды сақтап, оларға ұрпақ қалдыруға мүмкіндік бер-
сек генетикалық ақырға жетеміз. Ал егер олардың өлуіне немесе 
азап шегуіне мүмкіндік берсек моральдық азғындауға жетеміз» деп 
жазған еді.
Кейбір тұқым қуалайтын ауруларды ерте диагностика арқылы 
анықтау, оларды диетологиялық немесе медикаментоздық жолмен 
емдеу арқылы ауру адамды аномалиялық өзгерістерге ұшыратпай 
немесе өлімнен алып қалуға жағдай жасайды. Мысалы, галактозе-
мия немесе сүтте болатын қантты сіңіре алмайтын, фенилкетонурия 
2–1156

18
немесе ароматты аминқышқылдарына төзе алмайтын жас сəбилерді 
ерте диагностика жасау, олардың қоректену рационынан қажет
емес заттарды алып тастау арқылы, адам өмірін аман алып қалуға 
болады. 
Ерте диагностика жасау арқылы əлі туылмаған баладағы тұқым 
қуалайтын ауруларды немесе гетерозиготалы тасымалдаушы бола-
тын гендік жəне хромосомалық аномалияларды анықтау, жанұяны 
жоспарлауда үлкен көмек көрсетеді. Ол үшін халыққа медициналық-
генетикалық кеңес беру өте тиімді əдіс болып табылады. 
Гендік инженерияның дамуымен, медицинаның гентерапия 
бөлімі адам ағзасындағы аномальды генді алмастыруға мүмкіндік 
тудырады. 
Генетика жəне экология. Адамның шаруашылық іс-əрекеті 
қоршаған ортадағы табиғи құбылыстарға араласумен тығыз бай-
ланысты, осыған орай орман алқаптары азайып, су балансы өзгеріп, 
суда, ауа мен топырақта ластандырушы қосылыстар пайда бола 
бастады. Тиімді емес, қажетсіз жағдайларды болдырмау қоршаған 
ортаның экологиялық жағдайы мен табиғи популяциялардың ге-
нетикасын, яғни табиғи ортада гендерімен алмасатын ағзаларды 
білмейінше оларды болжау мүмкін емес. Ол үшін өсімдіктер, жануар-
лар мен микроағзалардың тіршілік етуіне қажетті популяциялардың 
оптималды көлемін білу керек. Тірі ағзалардың генофондын сақ -
тау – баға жетпес табиғи гендерді сақтау болып табылады, өйткені 
адамзат болашақта оларды  селекциялық мақсатта пайдалана алады. 
Белгілі кеңес генетигі Н.И.Вавилов 1926 ж. жер шарының, оның 
өз теориясы бойынша өсімдіктердің шығу орталығы болып табыла-
тын жəне генетиктер мен экологтардың көңіл аударуларына міндетті 
бөліктерін атаған болатын. 
Экологиялық генетиканың маңызды аспектілерінің бірі қоршаған 
ортаға адам əрекеті арқылы түсіп жатқан əртүрлі физикалық, 
химиялық агенттердің мутагендік белсенділігін анықтау болып 
табылады. Күнделікті тіршілікке мутагендерді қолдану аномал-
ды гендердің концентрациясын арттырып, ол өз кезегінде тұқым 
қуалайтын аурулардың пайда болу жиілігін жоғарылатып жіберуі 
мүмкін. Сол себепті медицинаға, ауыл шаруашылығына немесе 
тамақ өнеркəсібіне арналған əрбір жаңа əрекет, əрбір жаңа заттың 
генетикалық белсенділігі тексеріледі. Осы мақсатта генетиктер ар-
найы тест-жүйелер дайындайды: микроағзалар штаммдары, дро-
зофила культуралары, тышқандар тізбегі, адам жəне жануарлар 

19
жасушаларының культуралары. Тек осы культуралар арқылы тест-
тен өткеннен сон, мутаген емес екендігіне көз жеткеннен кейін ғана 
жаңа заттарды пайдалануға рұқсат етіледі. 
Генетика жəне басқа биологиялық ғылымдар. Генетиканың 
əдіс-тəсілдері мен принциптері барлық биологиялық ғылымдар са-
ласында қолданыс табады. 
Гендердің дискреттілігі олардың кодтайтын макромолекула 
ла-
рының – ақуыздар мен рибонуклеин қышқылдарының дискретті-
лігін көрсететіндігін анықтау үшін генетика биологиялық химиямен 
қосылып молекулалық биологияның негізін қалады. 
Синтетикалық эволюциялық теория генетиканың Ч.Дарвиннің 
табиғи сұрыпталу барысындағы түрлердің пайда болуы туралы тео -
риясына сүйене отырып жасаған əдістемелерінің бірқатарын өз 
қолданысына алды. Осыған байланысты элементарлық эволюция-
лық оқиға туралы, яғни популяциядағы аллельдердің жиілігінің 
өзгеруі туралы ұғым қалыптасты.
Жануарлар, өсімдіктер, микроағзалар генетикасы зоология, бо-
таника, микробиологияда қолданыс табады. Биохимияның көптеген 
мəселелері метоболизмі өзгертілген мутанттар арқылы шешілуде. 
Қорыта келе, генетика адам тіршілік əрекетімен, яғни тірі 
ағзалармен өсімдіктермен, жануарлармен, микроағзалармен байла-
нысты барлық ғылымдар саласымен тығыз қарым-қатынаста деп 
айтуға болады. 
Келесі түйінді сөздер мен ұғымдардың мағынасын ашыңыз: 
генетика, тұқым қуалаушылық, өзгергіштік, ген, генетикалық тал-
дау, гибридологиялық талдау, математикалық талдау, цитологиялық 
əдіс.
Бақылау сұрақтары:
1. Генетика пəні жайлы мағлұмат беріңіз.
2. Генетиканың негізгі мақсаттары қандай?
3. Генетиканың  міндеттерін атаңыз.
4. Генетиканың даму тарихына қысқаша сипаттама беріңіз.
5. Генетиканың негізгі зерттеу əдістері мен тəсілдері қандай?
6. Генетиканың басқа ғылымдар арасындағы орны қандай?
7. Генетика мен басқа биологиялық ғылымдар қалай байланы-
сады?
8. Генетиканың тəжірибе үшін қандай маңызы бар?

20
Тест сұрақтары
1.  1953 жылы ДНҚ-ның молекулалық моделін жасаған Америка 
 ғалымдары? 
 
А) Т. Морган
 В) 
Г.А.Надсон
 С) 
Н.И.Вавилов
 
D) Дж.Уотсон, Ф.Крик
 Е) 
В.В.Сахаров
2. Қай ғалым жұмыртқа жасушасы мен спермия ағзаның 
  барлық бөліктерінің қатысуымен қалыптасады жəне ата-
аналарының бойындағы белгі-қасиеттері ұрпағына тікелей беріледі 
деп есептеген?
 А) 
Демокрит
 В) 
Аристотель
 С) 
Гиппократ
 D) 
Платон 
 Е) 
Ч.Дарвин
3.  1909 ж. ген, генотип, фенотип деген ұғымды қалыптастырған 
 Дания 
оқымыстысы?
 А) 
В.Иоганнсен
 В) 
Аристотель
 С) 
А.Вейсман
 D) 
Г.Мендель
 Е) 
У.Бэтсон
4.  1901 жылы Голландия оқымыстысы Г. Де Фриз ағзаның 
 
тұқым қуалайтын қасиетінің өзгеретіндігін көрсететін, яғни...
 
А) Ген теориясын ұсынған
 
В) Мутация теориясын ұсынған
 
С) Гаметогенез үдерісін ұсынған
 
D) Цитокинез үдерісін ұсынған
 
Е) Регенерация үдерісін ұсынған
5. Ағзаның тұқым қуалағыштығы мен өзгергіштігі туралы 
 
ғылымды генетика деп атайды (гр. «genesis» – шығу тегі). Бұл атау-
ды 1906 ж.  ағылшынның қай ғалымы ұсынған?
 А) 
У.Бэтсон
 В) 
Демокрит
 С) 
Гиппократ
 D) 
Платон
 Е) 
Г.Мендель
6.  Томас Гент Морганның өмір сүрген жылдары:
 
А) 1866-1945 жж.
 
В) 1822 -1884 жж.

21
 
С) 1733-1806 жж.
 
D) 1 929-1931 жж.
 
Е) 1804-1881 жж.
7.  Грегор Мендельдің өмір сүрген жылдары:
 
А) 1866-1945 жж.
 
В) 1822 -1884 жж.
 
С) 1733-1806 жж.
 
D) 1 929-1931 жж.
 
Е) 1804-1881 жж.
8.  И.Г.Кельрейтердің өмір сүрген жылдары:
 
А) 1866-1945 жж.
 
В) 1822 -1884 жж.
 
С) 1733-1806 жж.
 
D) 1929-1931 жж.
 
Е) 1804-1881 жж.
9.  Т.Э. Найттың өмір сүрген жылдары:
 
А) 1866-1945 жж.
 
В) 1822 -1884 жж.
 
С) 1733-1860 жж.
 
D) 1759-1838 жж.
 
Е) 1887-1943 жж.
10.  Н.И.Вавиловтың өмір сүрген жылдары:
 
А) 1866-1945 жж.
 
В) 1822 -1884 жж.
 
С) 1733-1860 жж.
 
D) 1759-11838 жж.
 
Е) 1887-1943 жж.
11. Қандай əдіспен жабайы арқарды пайдаланып, қойдың арқар-
 
меринос тұқымы алынды?
 
А) Алшақ будандастыру əдісімен
 
В) Антропометрлік, спирометрлік əдістермен 
 
С) Математикалық əдіспен
 
D) Гибридологиялық, цитологиялық əдістермен
 
Е) Дұрыс жауабы жоқ
12.  1883 ж. «Хромосома» терминінің қабылдануы қандай ғалымның 
 атымен 
байланысты?
 А) 
В.Ру
 В) 
Е.Страусбургер
 С) 
О.Гертвиг
 D) 
В.Вальдейер
 
Е) Э. Ван Бенеден

22
13. 1885 ж. хромосома жиынтығының тұрақтылығының ашылуы 
 
қандай ғалымның атымен байланысты?
 А) 
К.Рабль
 В) 
Е.Страусбургер
 С) 
О.Гертвиг
 D) 
В.Вальдейер
 
Е) Э.Ван Бенеден
14.  1838-1839 жж. жасуша теориясының ашылуына себепші болған 
 ғалымдар:
 
А) Т.Шванн, М.Шлейден
 В) 
Е.Страусбургер
 
С) О.Гертвиг, К.Рабль
 D) 
В.Вальдейер
 
Е) Э.Ван Бенеден
15.  1884-1887 жж. хромосомалардың «ажырауын» ашқан ғалым кім?
 
А) Т.Шванн, М.Шлейден
 В) 
Е.Страусбургер
 
С) О.Гертвиг, К.Рабль
 D) 
В.Вальдейер
 
Е) Э.Ван Бенеден, Л.Гайзер
16.  1887 ж. редукциялық бөлінуді ашқан ғалым кім?
 
А) Т.Шванн, М.Шлейден
 В) 
Е.Страусбургер
 
С) О.Гертвиг, К.Рабль
 
D) В.Вальдейер, К.Корренс
 
Е) Э.Ван Бенеден, В.Флеминг
17.  1902 ж. гаметалардың  тазалық ережесін.... ашты.
 
А) Т.Шванн, М.Шлейден
 В) 
У.Бэтсон
 С) 
К.Рабль
 D) 
Г.Мендель
 
Е) Э. Ван Бенеден, В.Флеминг
18. 1927 ж. .... дрозофиламен  жасаған тəжірибелерінде рентген 
 
сəулелерінің тұқым қуалайтын өзгергіштіктердің пайда болуына 
себепкер екендігі туралы мəліметтер  алды.
 А) 
Г.Меллер
 В) 
У.Бэтсон
 С) 
К.Рабль
 D) 
Г.Мендель
 Е) 
В.Флеминг

23
2. ТҰҚЫМ ҚУАЛАУДЫҢ ЦИТОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
ХІХ екінші жартысында жасушалық теорияның дамуы Мендель 
заңдарын қабылдауға алғышарт болды. Гибридологиялық талдауға 
байланыссыз цитология ядроның тұқым қуалаудағы орнын анықтап 
қойды. 
1855 ж. Р.Вирхов (1821-1902) фундаменталды қағидасын ұсынды 
«Omnis cellula e cellulae», яғни «Кез келген жасуша жасушадан» - деп
қысқа да нұсқа түрде жасуша тек жасушадан жасалатындығын 
айтып кетті. Осы арқылы жасушаның бөлінуі үрдісін – кариокинезді 
немесе митозды ынтамен зерттеу басталып кетті. 
Жасуша – тіршіліктің негізі, яғни ол тірі материяның құрылымды- 
функционалдық байланысының универсалды бірлігі болып табылады. 
Ағылшын ғалымы Роберт Гук 1665 жылы алғаш рет өзі ойлап тапқан 
микроскоп арқылы тоздың (пробка) жұқа кесіндісінен ұсақ ұяшықтар 
көрді, сондықтан осы жылды жасушаны зерттеудің бастамасы деп 
қарауға болды. Ол тоз құрылысының бірдей емес екендігін, оның 
торшаларға ұқсас өте ұсақ қуыстардан тұратындығын анықтады жəне 
сол қуыстарды жасушалар (клетка латын тілінен cellula – ұя, үйшік, 
тор деген мағанадағы сөз) деп атады. Микроскоптардың жетілдірілуі -
не сəйкес өсімдіктер мен жануарлар ағзаларының жасушалық құрылы-
сы туралы  жаңа мəліметтер жинақталды. 1839 жылы Чехословакия 
ғалымы Пуркинье жасуша ішіндегі тірі бөлшектерді айқындау үшін 
цитоплазма деген атауды енгізді. Шамамен сол жылдары немістің 
екі ғалымы – ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн жасуша ту-
ралы өздерінің жалпы шолуларын жасады, ол шолулар кейінірек 
жасушалық теория (клеткалық теория) деп аталды. Жасушалық тео-
рия бойынша барлық жануарлар мен өсімдіктердің денесі жасушалар-
дан тұрады, жасуша – тіршіліктің негізгі бірлігі.  
Жасушалық теория ХІХ ғасырдағы ең ірі ғылыми жаңалықтары-
ның бірі болып табылады. Сонымен қатар ол тірі табиғаттың 
бəріне ортақ жəне олардың  шығу тегі мен эволюциялық дамуының 
біртұтастығы туралы түсінігіміздің негізі болып табылады. Жасу-
шалық теория ұғымына тек жасушаның құрылымдық бірлігі ғана 
емес, функциялық бірлігі де кіреді. Жасушада тірі ағзаларға тəн бар-
лық ерекшеліктер болады. Жасушалық теория жалпы биологиялық 
мəні бар тұжырымды теориялардың бірі болып есептеледі. Өсімдік-
тер мен жануарлардың сан алуан жасушалары, тіпті бір ағзаның əр-

24
түрлі мүшелерінің жасушаларының өздерінің көлемдері, пішінде рі, 
ішкі құрылыстары жөнінен бірінен-бірі өзгеше болып келеді, бірақ 
ол жасушалардың бəрінің де бірқатар жалпы ерекшеліктері де бар.  
Жасушаларды зерттеу үшін жарық микроскоптарының көмегімен кө-
руге болатын тұрақты немесе уақытша препараттар пайдаланылады.
Мұндағы жасушалар немесе олардың ұсақ құрылымдары арнау-
лы бояулармен боялады немесе олар боялмаған күйінде зерттеледі. 
Жасушалардың өте ұсақ құрылымдарын зерттеу үшін электрондық 
микроскоп пайдаланылады.
Жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар жасушаларының жал-
пы құрылысы негізінен бірдей.
Жасуша құрылысының жинақы сызбанұсқасында құрамында 
хромосомалары бар ядросы жəне ішінде өзін-өзі ұдайы өндіретін ор-
ганоидтары – митохондриялары мен хлоропластары (өсімдіктерде) 
бар цитоплазмасы болатыны көрсетіледі. 
Олардан басқа, эукариоттар цитоплазмасында əр уақытта тұ рақ-
ты түрде болатын, бірақ өзін-өзі өндіруге қаблетсіз органоидтар да 
болады. Оларға Гольджи аппараты, вакуольдар, лизосомолар жата-
ды. Жануар, өсімдік жəне саңырауқұлақтардың жасушаларының 
принциптік құрылымы бірдей болып келеді. Эукариоттардың жасу-
шаларының жалпы құрылысын 1-суреттен көруге болады.

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: