Райымжан Марсеков – публицист

Р.Марсековтің алғашқы публицистикалық шығармасы 1899 жылы “Дала уалаятының газетінде” жарияланды. Сол жылғы газеттің 1 нөмірінде жарық көрген “В.М.” деген автордың “Әйел” деген статья турасынан” /ДУГ. 1899, №6/ деген атпен басылымның 6 нөмірінде жарияланады. Онда Марсеков алдыңғы автордың қазақ әйеліне қатысты айтқан кейбір пікірлері қырдағы елдің шынайы тұрмыс-тіршілігіне сәйкес келмейтінін көрсетіп, дау білдіреді. Публицистикаға тән қасиеттердің бірі – оның полемикалық түрде де жазылатын-дығы. Белгілі бір қоғамдық маңызы зор мәселелерге арналып полемикалық мақалалар жариялау баспасөз тарихынан өз орнын алған. Ондағы мақсат белгілі – бір мәселенің ақ-қарасын айыруда, дұрыс-бұрысына көз жеткізуде полемикалық стильді қолдану. “Дала уалаятының газетінде” бұдан басқа да “Сайлау һәм оның ақырғы залалы” /ДУГ. 1899, №44, 45, 46/, “Қазақ билерінің тексерулері” /ДУГ. 1900, №1, 2/, Бір ауылдан бір ауылға шықпақ турасынан” /ДУГ. 1900, №6/ мақалалары, ал “Айқап” журналында “Қазақ қайтсе жерге ие болады” /А-п. 1912, №1/, “Бас қосудың керектігі” /А-п. 1913, №10/ атты мақалалары жарық көрді.

Марсеков – публицист “Қазақ” газетіне белсене араласты. Ол сол кездегі қазақ зиялыларының ішіндегі аз жазса да саз жазатын ірі қоғамдық мәселелерге ғана үн қататын, асқан білімді, беделді адамдардың бірі болған. Өзінің “Газеталарға сөз жазушыларға” деген ашық хатында бірнеше жайттарға тоқталады. Алдымен баспасөздің маңызы туралы сөз қозғайды. “Біздің бар қазаққа тараған бір газета, бір журналымыз бар. Ол екеуі де дүниеге жаңадан ғана келген жастар…” /Қ. 1914, №45/, – деп көпшілікті баспасөзді оқуға, басқа жұрттар газетімен салыстыра қарап бағалауға шақырады. “Қазақ” пен “Айқаптағы” жазылған сөздерді көріп, жазушылардың кейбі-реулерінің түріне қарасақ, әлі жазып үйренбегендіктің белгісі бар. Оның бергі жағында біздің сөз таластыруымыз қырдан көшіп газетаның бетіне ауатын іспетті” /Қ. 1914, №45/, – деп “Қазақ” пен “Айқап” арасындағы кейбір талас мәселелердің пайдасыздығына назар аударады. Әсіресе бас қосу, съез шақыру турасында екі түрлі пікір ұстанған екі басылым басындағыларға: “…бұл съез әңгімесімен әуре болып жүргенде өзге сөз сөйленбей қалып бара жатыр” /Қ. 1914, №45/, – деп, дер кезінде ақыл-кеңес айтады. Дауласқаннан гөрі үлкен қоғамдық мәселелерге көңіл бөлу керектігіне меңзейді. “Жазушылардың міндеті ол емес. Жазғанда біреуді кемітпей, мұқатпай, ешкімге тіл тигізбей сыпайы жазу лайық” /Қ. 1914, №45/, – деген пікірі бүгінгі қазақ журналистикасына да үлгі боларлық өсиет. Журналист әдебі мәселесін сол кездің өзінде-ақ көтерді. “Жаңада газетаға жазғанда біздің ойлауымызша, әркім ортаға өз білгенін айтып көпке пайда келтіремін бе, біреу ойламағанды біреу табады деген оймен жазу керек. Жазудың мағынасы жұрт қамы, ел сөзі болу керек” /Қ. 1914, №45/, – дегенінде арғы-бергі қазақ публицистикасының басты міндетін көрсетіп отыр.

Р.Мәрсеков – публицист Алаштың ардақтылары А.Байтұр-сынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатовтармен пікірлес, олардың ұсыныс-идеяларын қолдаған қаламгер болды. Бұл оның кейбір жапқан жала, жаққан күйеден Алаш көсемдерін ел алдында арашалаған мына ұлтжанды сөздерінен көрінеді: "Ол жетпесе біздің қадірлі мырзаларымыз Әлихан, Ахмет, Міржақыптың үкімет жағынан тұтқынға алынғанын, олардың бетіне басқандай қылады. Бұл заманда ондай іс білгендер бетке баспайтын нәрселер: Олар не үшін тұтқында болғанына көз жіберу керек; жамандық қылды ма, бұзақы, сотқар болды ма? Жоқ, жұрт үшін қайғырып, елі үшін күйініп жүрген ерлерге ондай іс батырдың басына соғыста салған жарадай болып, батырлық, қаһармандықтың белгісі деп атаймыз біз" /Қ. 1914, №45/. Міне осы сөйлемдерден Алаш ардақтыларының шынайы бағасы сол заманда-ақ берілгендігіне куә боламыз. Бұл Марсеков – публицистің қарақылды қақ жарған әділдік, батылдығын, шыншылдығын көрсететін дәлел. Сөз соңында: “Жазушы мырзалар, жазсаңыздар сөз көп. Муфти, би, земство мәселелері бар. Осыларды қолға алып, миға салу керек” /Қ. 1914, №45/, – деп қоғамдағы басты көкейкесті мәселелерге қаламгерлер назарын аударады. Осы аталған тақырыптың үшеуіне де өзі қалам тербеді. Мәселен, оның “Қазақ билерінің тексерулері” /ДУГ. 1900, №1, 2/, – билік тақырыбына, “Қазаққа бөлек муфтилік керек пе” /Қ. 1913, №43/, – дін тақырыбына, “Жер мәселесі” /Қ. 1914, №67/, – земство жайына арналды. “Қазақтың” 1915 жылғы 179 нөмірінде жарияланған “Ата қонысынан айырылған қазақ жайы” /Қ. 1915, №179/, атты проблемалық мақаласында жер мәселесіне қайта қайырылып соғады. Семей облысы Павлодар уезіне қарасты Басқұдық елінің 299 үйінің жері 1911 жылы “айрықша қазына пайдасына ағаштыққа” деп тартып алынады. Сорлы қазақтар көш десе көшпейді. Көшпесеңдер күшпен көшіремін – деген ұлық сөзі публицистің қабырғасына батады. Сол үшін де публицист елдің сөзін сөйлейді, мұңын мұңдайды, жоғын жоқтайды. Ол үшін “Степное положение” заңының 120-шы, 121-ші статьяларынан нақты нұсқаулар тексін келтіре отырып, қазақтың правосын қорғайды. Бұл жерде, әрине, Р.Марсековтің заңгерлік біліктілігі көмекке келеді. Ол сол заңгерлік білімін, газет бетінде қарапайым халықтың адвокаты болып пайдалана біледі. Осы тұрғыдан келгенде ол қазақтың тұңғыш заңгер – публицисі деген тұжырым да жасауымызға болады. “Дала ережесінің” өзіндегі қайшылықтарды тауып көрсетеді. Мәселен, Торғай облысындағы құмды жерлерді қазаққа алуға болады. Ал басқа шұрайлы жерлер туралы мұндай әңгіме жоқ. Патшалық Ресейдің отаршылдық жымысқы саясатының бет пердесін, өз заңындағы қайшылықтар арқылы ашып, әшкерелейді. 120-статьядағы: “Көшпелі халықтан артыларлық жер болса, ол жерлер диханшылық жайымен жер жұмысын басқаратын бас мекеменің еркіне тапсырылады” /Қ. 1915, №179/, – деген тұжырымдардың да қателігін көрсетеді.

“Осы статьяларға Басқұдық елінің 299 үйінің қыстауларын ұлықтың алып отырғаны қанау емес пе? Біздің білуімізше, әбден қанау. Алынған жерде “артыларлық” жер жоқ һәм артық екендігін ыспаттауға жер өлшеушілердің қолындағы бір күшті дәлел болушы еді, “ризамыз, ақшамызды алдық, көшеміз” дегізіп. Әрине, қазақ риза болса қандай жер болса да, “артық” болады. Ондай дәлел бұ жолы жоқ” /Қ. 1915, №179/, – деп қарапайым халықтың жерін ұлықтардың, мұжықтардың, т.б. заңсыз алып отырғандығын айқын дәлелдеп береді. Мақала қорытындысында бұл проблеманың шешімін айтады. Тек, Мемлекеттік Думаға қазақ өз ішінен депутат сайласа ғана, осындай мәселелер шешілер еді, - деп түйіндейді өз ойын. “Бюроға кісі жіберу” /Қ. 1916, №177, 178/ деген корреспонденциясында Думада депутат жоқтығы мәселесі әрі қарай жалғасын табады. Әңгімені азат халықтардан солдат алуды депутаттар шешіп, заң қабылдауға көшкені туралы “Қазақтың” 176-нөмірінде жазылғандығынан бастайды. Әрі қарай нақты 5 ұсынысын білдіреді:

Думада депутат жоқ болғандықтан, қазақтан бюроға кісі жіберу керектігі;

Баратын кісіге пұл табу жағын ойластыру, оған болыстар ат салысуы қажеттігі;

Әскерге қазақты алатын низам шығатын болса, біздің қазақ атты әскер болуды лайық көретіндігін жеткізу;

Кейбір ауырлықтарды жеңілту жолдары;

Соғыс болған уақытта бір үйлі жанның шаруасын басқарарлық бір адам қалдырылуын есепке алу.

Міне ел басына күн туғанда, қазақты әскерге алудың алдын-алып Марсеков – публицист осындай түйінді ойлар айтады. Петроградқа Әлихан Бөкейхановтың барып, қазақ сөзін сөйлеуін өтінген ұсыныстар түсіп жатқандығын да ел есіне салып өтеді. Бұдан бұрын да “Қазақ” газетінде Р.Марсековтің Петроградтан жазған хаты – “Райымжан хаты” /Қ. 1916, №175/, деген тақырыпта басылған еді. Онда да публицист қазақтан әскер қатарына адам алу мәселесіне тоқталып, бұл жайтқа Думадағылардың көзқарасын сараптап береді.

“Қазақ” газетінің 1915 жылғы 28 марттағы нөмірінде “Қазақ әдебиет кеші” деген репортаж жарияланады. Онда сол жылы 13 февральда Семей қаласында қазақ оқушыларына арналып әдеби кеш өткендігі баяндалып, “Кеш басталарда сағат 8 жарымда Райымжан мырза Марсеков шығып, қазақ әдебиеті туралы біраз сөз сөйледі”, - деп көрсетіледі. Нұрғали, Нәзипа Құлжановалар ұйымдастырған бұл әдеби кеш – алғашқы ойын-сауық кеші ретінде бағаланып та жүр. Оны Райымжан сөзінің бастауындағы: “Бұ күнгі жиын кітапша айтқанда әдебиет кеші деп аталады. Мұндай жиынның болуының, осындай ізгі іс жасауының қазақ ортасында бұл тұңғышы да шығар” /Қ. 1915, №114/, – дегені де қуаттай түседі. Марсеков қазақ әдебиетінің де білгірі екендігін осы баяндамасында көрсете алған. “Қазақ” газеті жалпы әлеумет кәдесіне жарату мақсатында “Қазақ әдебиеті жайынан” деген атпен Райымжан сөзін толық басып, жариялайды. Марсеков өзінің әдебиет туралы ойын жұртпен бөліседі. Әсіресе “…Әдебиет” сөз” деген мағынада. Сөз дегенмен сөздің сөзі болады. Сөздің сыры болса, сынды болып, іші мағыналы, ойлы болса, сонда ол әдебиет болып табылады. Өлең, жыр, мақал, жұмбақ, ертегі, хикая баршасы әдебиетке қосылады.

Бұл сөздің қай түрін алсаңыз да әр қайсысында мағына бар. Халықтың ойлаған ойын, пікірін білдіретін, мұңын, мұқтажын көрсететін осы әдебиет. Бұл жұрттың айнасы. Халықтың түрі, қалпы, салты бәрі сонда көрініп тұрады” /Қ. 1915, №112, №113/, – деген әдебиет туралы айқындама ойлары маңызын бүгін де жоймақ емес. Марсеков – публицист өзінің әдеби біліктілігін “Қалқаман – Мамыр” дастанынан, қазақ билерінің шешендік сөздерінен, Орынбай ақын жырынан, Абай мен Алтынсарин өлеңдерінен мысал келтіру арқылы дәлелдей түседі. Оның кәнігі әдеби зерттеушілік көзқарасын, қазақ әдебиетінің дамуын үш кезеңге бөліп қарастыруынан да, байқауға болады.

“Біздің қазақ әдебиетінің осы кезге шейінгісін үш дәуірге бөлуге болады: Бірінші дәуірі – ескі замандағы қазақ арасына жазу таралмай тұрғандағы кез…

Енді әдебиеттің екінші дәуірі келеді. Бұл екінші дәуірі жазудың халық арасына көбірек таралған заманы. …Түрлі-түрлі кітаптар таралып тіл кітапшаға айналып, ескі сөздер жазбаға түсіп, жақсы сөзге жұрт жаман көзбен қарап, кітапшаны үлгі қыла бастаған…

Өстіп әдебиетіміз төмендеп, тіл болса, кедейленіп бара жатқан уақытта ардақты Абай марқұм шығады. Қазақ әдебиетін көркейтіп, түрлендіріп, сөз қадірі кетіп бара жатқан уақытта сыртына өң беріп, ішіне жан кіргізіп, сөз қадірін танытқан осы Абай болды. …Абай марқұмнан бері қарай қазақ әдебиетінің үшінші дәуірі басталды”. Р.Марсековтың әдебиет туралы бұл толғанысы – ғасыр басындағы салмақты, салиқалы сөздердің бірі. “Әдебиет те жас баламен бірдей, сүйеу күтеді. Халық жақсы көзбен қараса, әдебиетке демеу болып әдебиет өрге басады” – деп көрегендік пікірмен өз ойын тұжырым-дайды. Р.Марсеков баяндамасындағы “халықтың ойлаған ойын, пікірін білдіретін, мұңын, мұқтажын көрсететін… бұл жұрттың айнасы”, – деген сөздер қазақ публицистикасына да қатысты айтылған сияқты ойға келдік.

Р.Марсековтің “Көлбайдың сөзінен шындық табылар ма екен?” /Қ. 1915, №137/, полемикалық мақаласында қорғансыз қазақтарды сот үкімінен қорғап қалғандығы, әділдік жайы, орыс сотының әділетсіздігі сөз болады. Петроградта оқып, жоғары білім алған Райымжан “Патшалық” /Қ. 1913, №44; 1914, №№46, 47, 54/, “Патшалықтар арасындағы заң” /Қ. 1914, №63, 64/, атты саяси-танымдық мақалаларында жалпы мемлекеттің пайда болуын, Ресей мемлекетінің саясатын, оның шет мемлекеттермен қарым-қатынасын оқырманға әңгіме-лейді. “Қазаққа бөлек муфтилік керек пе?” /Қ. 1913, №43/, мақаласында дін тақырыбына қалам тартса, “Қазақ қайда бара жатыр?” /Қ. 1914, №62/, проблемалық мақаласында оқу-ағарту, мәдениет, билік тақырыптарын қозғайды. Сөйтіп Райымжан – публицист қазақ қоғамындағы ең өзекті мәселелерге дер кезінде үн қатты. Оның қамтыған тақырыптарының аясы да кең: діннен оқу-ағартуға дейін, саясаттан шаруашылық мәселесіне дейін, жер, отаршылдық қиянаттары, әйел теңдігі, мәдениет, әдебиет, баспасөз, билік, сайлау сияқты ауқымды қамтиды. Аталған тақырыптарды ашып жазуда, өзінің заңгерлік білімін тиімді пайдаланып, кез-келген мәселені шешуді заң тұрғысынан жүйелеп, елге пайдалы етуді басты мақсат тұтады. Бұл – оның публицистикасының негізгі ерекше-лігі десек те болады. Тағы бір өзгешелігі – публицистикалық пікірталастарға қатысқанда, қаламгер шындықты, әділдікті ұстануы керектігін тәжірибе жүзінде көрсетіп береді. Өз мақалаларына “Р.М.”, “Ром”, “Райымжан” “Марсеков” деп қол қойып, қазақ публицистикасының қалыптасуына үлкен үлесін қосады.

Қазақ халқы жол таппай дағдарған 1917 жылы Райымжан мырза Алаш партиясы жағына шығып, өз табандылығын, ел бостандығын аңсаушылардың бірі екендігін ісімен дәлелдейді. Орынборда 1917 жылы 21-26 июльде болған жалпы қазақ съезінде Алаш партиясының құрылтайшы кеңесіне сайланған депутаттардың бел ортасында Марсеков есімі аталады. Бұл “Қазақ” газетіндегі Ә.Бөкейханов, М.Дулатов есептері мен мақалаларында кездеседі. Мәселен, “Қазақта” 1917 жылы жа-рияланған “Алаш партиясы атынан учредительное собраниеге аталған депутаттар” деген редакциялық мақалада әрбір депутаттың кім екендігіне қысқаша мінездеме беріледі. Сонда: “9) Райымжан Марсеков – присяженный поверенный. Қазір Семей облысының қазақ комитетінде ағза һәм облосной судтың председателі. Біздің қазақ юристі арасында бұрыннан әлеумет ісіне кірісіп жүрген адвокат Райымжан” /Қ. 1917, №№246, 248, 249, 254/, – деп жазыпты.

Алаш қозғалысы туралы еңбектер жазған Хасен Оралтай дерегіне қарағанда: “1917 жылы маусым айында Райымжан Мәрсеков, Халел Ғаббасұлымен бірге Семейде “Сарыарқа” атты журнал шығара бастайды” [174]. Зерттеуші Сәкен Өзбекұлы болса: “Райымжан Мәрсеков Қазақстанның заң, құқықтану ғылымында тұңғыш болып мемлекет және құқық теориясының мәселелерін жазған қайраткер. Ол 1913-1914 жылдары “Қазақ” газетінің бірнеше санында басылған “Патшалық” деп аталатын мақаласында мемлекеттің шығу жолдарын, оның формаларын және анықтамасын берген еді” [154, 157 б.] – деген ой қосады. Бұл айтылғандардың бәрі бүкіл ғұмырын қазақ елінің азаттығына бағыштаған Алаш ардақты-сының алып тұлғасын біздің жүрегімізге бұрынғыдан да жа-қындата түседі. Ал оның өзіндік ерекшелігі бар публицисти-касы – әр қарағанда жаңа қырынан көрінетін, ашылар құпиясы мол, білімді, қанатты қаламгер творчествосының жемісі екендігіне көз жеткіздік.
Ғұмар Қарашев публицистикасы
ХХ ғасыр басындағы басылымдарға белсене араласқан, қоғамдық ой көшбасшыларының бірі – Ғұмар Қарашев болды. Оның “Үльфат”, “Шура”, “Айқап”, “Қазақ”, “Қазақстан”, “Дұрыстық жолы” газет-журналдарына соқталы мәселелерді қозғаған бірнеше мақалалары жарияланды. Көп жылдар коммунистік идеология Ғұмар Қарашев есімін айтуға да, жазуға да тыйым салды. Бірақ оның өз орны бар тұлға екендігі зерттеушілер қаламына 60-шы жылдары іліне бастады. “ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің ең көрнекті қайраткерлерінің бірі – Ғұмар Қарашев… оның творчестволық мұрасы әр алуан, әрі мол. Оның мұрасын соны тудырған дәуірінің күрделі шындығымен байланысты, тұтас күйде алып, сын тұрғысынан қарай талдап тексеру, байыптылықпен игеру қажет” [175, 32-35 бб.], – деп жазылды. 1965 жылы “Қазақ әдебиетінің тарихы” басылымында Москвада 1962 жылы жарық көрген “Философская энциклопедия” атты еңбекте академик С.Зиманов пен ғалым М.Ысмағұлов Ғұмар шығармашылығына оң баға беріп, дұрыс пікір қалыптастырды: “…казахский поэт, публицист (астын сызған біз – Б.Ж.), мыслитель … подвергал критике некоторые догмы ислама, ратовал за реформу школы, призвал к сближению с русским народом…” [176, 457 б.].

1989 жылы ғана Ғ.Қарашевқа тағылған айыптың күші жойылды. Жазықсыз жапа шеккен қайраткер туралы мемлекеттік қорытындыда: “Ғұмар Қарашев (1876-1921) – ХХ ғасырдың басындағы тұлғалы ақын әрі қоғам қайраткері, философ, публицист (астын сызған біз – Б.Ж.). Оның шығармаларында патшалық отарлау саясаты да, өкіметтің екіжүзділігі де, жергілікті үстем таптың надандығы мен топастығы да өлтіре сыналды. Оның өлеңдері өмірдің мәні туралы, болмыстың заңдары туралы, сол кезең дүниесіндегі өз халқының орны туралы философиялық ой-толғамдарға толы…” /СҚ. 1989, 9 желтоқсан/, – деген баға берілді.

Ол медресе ашып, шәкірттерін жаңа жадид тәсілімен оқытқан, ишан, ахун дәрежесін алған діндар адам да болған.

Ғұмар Қарашев өз публицистикасында ғасыр басындағы ең өзекті мәселелерге назар аударды. Мәселен “Ахмет Жанталинге жауап” хатында “Крестьяндардың ата кәсібі – егін. Біздің ата кәсібіміз – мал өсіру… Қала бол деген сөзден мал өсірме деу шықпайды. Орал облыстарындағы қала болуға жазылған қазақ ауылдарынан тұс-тұстан оброчный аталып, мал бағуға жарақты жерлер қалдырып жатыр… Және де мал бағу біздің маңдайымызға жазылып, былайғы кәсіппен тіршілік ете алмаймыз деген дұрыс емес, күні келсе егінменен де, саудаменен де қазақ тіршілік ете алады” /А-п. 1912, №9/, – деп екі зор мәселені қозғайды. Біріншісі – жер мәселесінде ұтылмау, екіншісі – қала салып, жаңа кәсіптерді игеріп, отырықшылыққа бет бұру.

Тағы бір мақаласында “Кең сахарада жайылып өскен біздің қазақ баласына да тіршілік таласының заманы келіп жетті. Қазақ ішінде отарбалар салынып, жолдар ашылған соң, күн батыста тар жерде отырған елдер бөгеп тұрған кедергі алынған судай болып, қазақ сахарасына жайыла бастады” /Қ-н. 1911, №2/, – деп өркениеттің туған еліне келе бастағанына бір жағынан қуанса, екінші жағынан – бөтен жұрттардың қоныстана бастағанынан қауіптенеді.

“Қазақ” газетінде жарияланған “Бөкейлік керегі” мақала-сында Думада қазақ ахуалын білетін депутаттар болуы керектігін мәселе етіп қояды. Тіпті мұсылман фракциясының бюро мүшесі – жалғыз Әлихан Бөкейханов ғана екенін, сондықтан Ішкі Орда проблемаларын жетік білетін біреу болсын, екеу болсын адам жіберіп “кісі қатарына қосылайық”, – деген пікір айтады. “Себебі біздің Ішкі Орданың жерін тілімдеп иеленіп отырған халықты қуып шығуға бастықта-рымыз құдайдың тар күнінде совещание жасап отыр… Оқу, оқыту деген жағымыз сәулесіз қараңғылықта тұр… Бұлайша уақыт өтпей тұрып өз қамымызды өзіміз жемесек, біздің үшін ешкім қайғы етпес… Бұлай етпесек нәсіл, нәсіп, ұрпағымыздың көз жасына қалғанымыз ғой” /Қ. 1916, 30 июль, №190/, – деген салмақты ойлар айтады.

Зерттеуші З.Тұрарбеков “Қазақстан” атты екі тілді аударма газеттің шығуы туралы кәсіподақ ұйымы жергілікті мұғалімдер Е.Буйрин, С.Меңдешев, Ғ.Қарашев, И.Бейсенов ұсыныстарын қолдап, 1911 жылы алғашқы нөмірі шыққандығын жазған болатын [177, 68 б.]. Осы газеттің алғашқы нөміріндегі мақаласында Ғ.Қарашев баспасөздің рөлі туралы тұжырымды ойлар білдіреді: “Қайғыны, шаттықты бірге, ортақ көрмеген соң бізде ынтымақ жоқ. Ынтымақ болмаған соң күш-қуат та жоқ. Бізді бір ниет, бір тілекке жиятұғын зат – газет! Сол себепті газет біздің байлығымыз! Газет біздің достар алдында көркіміз! Дұшпандарға қарсы құралымыз! Газет біздің білгенімізді көрсететін ұстазымыз! Газет біздің қараңғыда жарық беріп, тура жолға салатын шамшырағымыз! Біз қазақ балаларын бұның қадірін біліп, ортамызда жанған бір шамның сөнбеуіне тілекші болу, аз ақшаны аямай жазылып, алып оқу парыз” /Қ-н. 1911, №1/. Ғұмардың осы айтылған ойлары газет туралы халық ойын кеңейтуге мүмкіндігін берді. Ынтымақ, бірлікке шақырды. Ғ.Қарашевтің осы пікірінде газеттің ғана емес, жалпы публицистиканың бар асыл мұраты көрініс тапқан.

“Қаруы бұ заманның өнер, ғылым…// Құралы өнер, ғылым болса қолда,// Ар намыс дұшпандарға қолдан бермес” [178, 9 б.] – деп, дүниенің көшінен қалмау үшін, ол халықты өнер, ғылым жолына түсуге, отырықшылыққа, газет оқуға шақырады.

“Қазақ” газетінде шыққан “Екі бауырға” /Қ. 1915, №111/, өлеңінде “татар, қазақ” халықтары ынтымақта болу керектігін, қала салудан қазақ қашпау қажеттігін айтып, сол кездегі басты әлеуметтік мәселені көтереді.

Ғұмар газетке “Ғабдолла Мұштақ”, “Оразақай”, “Молда Қазақаев”, “Ағатай Байұлы”, “Ғабдолла Көпжасаров”, “Ғ.М.”, “Ғұмар әл”, “Қараш”, “Қазақ”, “Орда баласы”, т.б. бүркеншік аттармен көп жазып тұрды. Оның “Қазақ” газеті бетінде жарық көрген “Білім жарысы қақында” /Қ. 1913, №31/, “Шарғи мәселе” /Қ. 1914, №50/, “Юсіп Субан баласына ашық хат” /Қ. 1914, №75/, “Астрахан жері” /Қ. 1916, №189/, “Ішкі хабарлар” /Қ. 1917, №234/, “Қазақтың мүфтілікке қосылуы туралы” /Қ. 1917, №245/, “Мекеме шаригиеде қазақ бөлімі” /Қ. 1917, №251/, “Ішкі Орда имамдарына” /Қ. 1918, №260/, т.б. мақалаларында дін, оқу-ағарту, әдет-ғұрып, жер мәселелері сөз болды. Ғұмардың “Аға тұлпар” кітабының, басқа да өлең кітаптарының шыққандығы туралы хабарлар да “Қазақ” газеті бетінде жарияланып отырды. Талантты публицист, ақын Ғ.Қарашевті 45 жасында 1921 жылы ақ гвардияшылар азаптап өлтіргендігі туралы деректер бар: “Из Орды 135, через Уфу Оренбург Кирнаркомпрос. 12 апреля, убит злодейской рукою бандитов киргизский (казахский – Б.Ж.) общественный деятель, много работавшии для нашего народа поэт, дорогой наш коммунист Гумар Карашев” [179].

Бар ғұмырын қазақ халқының бақытты болашағына арнаған Ғ.Қарашев Қазан төңкерісіне сенбеді, Алаш автономиясын қолдады. Кезінде “қазақ буржуазиялық интеллигенциясының үрейі” ретінде бағаланған Ғұмардың:

“Мезгілсіз ерте туған таңнан қорқам,// Жауынсыз, құр желдеткен шаңнан қорқам.// Таң туды, мезгіл жетті деп адасып,// Құрылған қараңғыда заңнан қорқам…// Теңгеріп жарлы-байды, құрып ұжмақ,// Теп-тегіс жұртқа жеткен тойдан қорқам…” [153] деген өлең жолдарынан, ақынның төңкеріске сенімсіздікпен қарағанын аңғарамыз.

Публицистикадағы аз зерттеліп жүрген мәселелердің бірі – шығармашылық даралық ұғымы. “Шығармашылық тұлға” және “Шығармашылық даралық” ұғымдары балама ретінде қолданылып жүр. Шын мәнінде олай емес. Шығармашылық тұлға ретінде ұжымдық және жеке тәжірибелердің ауқымынан шығып, жетістіктерге жеткен кез-келген адамды танитын болсақ, белгілі бір саланың шеңберінде, нақты қызмет аясында өзінің жақсы мақсаттарға жеткенін көрсететін, өзінің дәстүрлі мектебі қалыптасқан адамды, жазғандары басқалардан өзге-шеленіп, шоқтығы биік тұратын дара шығармашылық иесінің еңбегін ғана шығармашылық даралық ұғымымен астастыра аламыз. Кез-келген тұлға, дара шығармашылық тұлға бола алмайды. Публицистикадағы шығармашылық даралықты автордың өз бейнесі және өзгеше жазу стилі айқындайды.

Қазақ публицистикасында өзінің алдындағы А.Байтұрсы-нов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, т.б. сияқты алыптар шығар-машылығынан үйрене отырып, өзіндік публицистік лаборато-риясын қалыптастырған, әрі өзінен кейін шыққан қазақ публицистеріне үлгі болған – Мұхтар Әуезовтің публицистік мектебі. Біз өз еңбегімізде шығармашылық даралық мәселесін М.Әуезовтің төңкерістен бұрынғы шығармашылық лаборато-риясынан, қоғамдық-саяси мәселелерді батыл, ашық көтерген публицистикасынан іздестірдік. Сол арқылы қазақ публицисти-касында жеке дара тұлғаның қалай қалыптастқандығына назар аудардық.

Қазақ публицистикасының қанат жайып, өсіп-өркендеуі жолында орасан зор еңбек еткен, алып тұлғалардың бірі – Мұхтар Әуезов. М.О.Әуезовтің шығармашылық қызметі алуан қырлы. Ол көпшілік қауымға – жазушы, драматург, аудар-машы, сыншы, әдебиетші ғалым, педагог, қоғам қайраткері, публицист ретінде танымал.

Халқымыздың кемеңгер ұлы Мұхтар Омарханұлы Әуезов-тің шығармашылық жолының басталуы да қазақ даласындағы ірі саяси оқиғалар дәуірімен тұспа-тұс келді. Абай аулындағы бастауыш орыс мектебін 1908 жылы бітіріп, бір жыл өткеннен кейін Семейдегі бес кластық қалалық училищеге түседі. Бұдан кейін, яғни 1915-1919 жылдар аралығында, М.Әуезов сол қаладағы мұғалімдер даярлайтын семинарияда оқып, дәріс алады. Дүниежүзі классикалық әдебиетінің озық үлгілерімен таныса жүріп, Мұхаң газет-журнал беттерінде алғашқы публи-цистикалық мақалаларын осы жылдары жариялай бастайды. Қолына қалам алған жас Әуезовті қазақ даласында сол кезде қалыптасқан ахуал түрлі тақырыптарға бастайды, сан-салалы ой соқпағына салады. Халық алдында шешімін таппай тұрған көптеген күрделі мәселелер қаламгер көкейіндегі байсалды пікір, салиқалы ойдың көзін ашады. Оны бірде әйел теңдігі жайы толғантса, енді бірде оқу-ағарту, мәдениет ісі терең ойлантады, қазақ зиялылары, ғылым негіздері, саясат, шет жұрттар өмірі, баспасөз, әдебиет мәселелері де – шығармашы-лық арқауына айналады. Академик С.Қирабаев: “М.Әуезовтің творчествосының алғашқы кезеңі жазушының әртүрлі көңіл-күйінде бола тұра, негізінен халық өмірінің шындығын жырлағанын байқатады. Соның өзінде оның суреткерлік таланты реализмге опасыздық жасаған жоқ”, – деп жазса, профессор Б.Кенжебаев: “Алғашқы шығармаларында-ақ Мұхтар өзінің аса талантты, білімді, мәдениетті, болашағы үлкен жазушы екенін байқатты”, – деп атап көрсетеді. Академик Р.Нұрғалиевтің айтуынша: “Болашақ дария тебіреністі шырқау терең, қайратты ойдан хабар бергендей, жас таланттың алғашқы сапары байлау мен пікірді ашық, жарып айтуды талап ететін публицистикадан басталады”.

Шындығында да ұлы жазушының ұланғайыр шығарма-шылығының бет пердесі көсемсөзден басталғандығы жалған емес. Суреткердің ұлт қамын жеген, ел болашағына алаңдаған терең ойларының ұшқындары ХХ ғасыр басындағы қазақ басылымдары беттерінде жарияланған мақалаларынан айқын байқалады. Сол туындыларда жарқ еткен жаңа байламдар мен ақжарма сезімге суарылған тебіреністі толғамдар жас Әуезовтің қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына ықпал жасайды.

Жиырма жасына дейін үш төңкерістің лебінен тыныс алған жазушы өмір жолында басынан үлкен үш дәуірді өткізіпті. Оның дүние тану көзқарасы жедел дамыған қат-қабат тарихи оқиғалар мен ұлы өзгерістер тұсында қалыптасуы - әсіресе, күнделікті өмір ағымымен ілесіп отыратын публицистік шығармашылығына аса зор әсер етті. Бір мақаласында М.Әуезов: “Мен өз өмірімде үш түрлі қоғамдық формацияны бастан кешірдім. Олар: феодализм, капитализм, социализм”,– деген екен. Ғасыр басында дүниені дүр сілкінткен оқиғалар тұсындағы қазақ даласындағы саяси ахуал жас Мұхтардың батыл тұжырымдар жасауына, ұлт қамын ойлауына, оның болашағына көз жіберуіне жол ашты.

Мұхтар Әуезовтің саяси-әлеуметтік көзқарасының қалып-тасуына зор ықпал еткен оқиғалардың бірі – Алаш қозғалысы. Семейдегі “Жанар” мәдени-ағарту ұйымының белді мүшесі бола жүріп, Мұхаң Алашорда басшыларымен араласты. Қызылордадағы түрмеде 1929 жылдың 14 мамырында, тергеуге берген жауабында халқымыздың аяулы ұлы Жүсіпбек Аймауытов “Жанар” ұйымы туралы қосымша пікір айтыпты:

“1918 жылдан бастап алаш мүшелерімен ортақ жолдастық жасадым. Бұл журналды шығаруға мұрындық болған сол кезде Семейде “Жанар” атты мәдени-ағарту қоғамының мүшесі, оның ішінде семинарда оқитын қазақ жастары еді. Әлгі қоғамға мұғалімдер мен оқушы қазақтар енді…

…Әлгі қоғам өзінің ұстаған саяси бет-бағдары жағынан болсын, басқару тәсілі, түрі жағынан болсын алашорда-шылардан пәлендей айырмашылығы жоқ еді…”. Мұның өзі Әуезов мүше болған “Жанар” ұйымының тек мәдени-ағартушылық қана емес, саяси бағыт ұстанғандығын да айғақтайды.

30-шы жылдары Мұхаңның соңында жалақорлар дүрбі алып түскен кездегі бір түйткіл де осы қоғамның мүшесі болғандығы еді… Жазушының 20-шы жылдардағы саяси-әлеуметтік көзқарасы Алашорда саясатымен оның басты кейіпкерлері атқарған істермен тікелей байланыста болды.

30-шы жылдары М.Әуезовке “алашордашыл”, “буржуазия-лық ұлтшыл” деген ат қойып, айдар тағып, қудалаған кездегі, оған таңылған айып – Алашорда баспасөзімен тығыз қатынаста болғандығы еді. “Ұлтшыл алашордашылардың тілі болды” деп қараланып келген “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Алаш”, “Бірлік туы” газеттері, “Абай” журналы туралы ақиқат пікір енді – енді айтыла бастады. Кеңес өкіметі жылдарында ол басылымдар жайында жұмған аузымызды ашпауға тырыстық, ал айтсақ тек “ұлтшыл газет-журналдар” ретінде кінәлауға мәжбүр болдық. С.Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешу” романында Алашорда баспасөзі жайлы нақтылы деректер келтірілген: “Әр жерде-ақ газет шығара бастады. Семейде “Сарыарқа” газеті, Ташкенде “Алаш” газеті, соңынан “Бірлік туы”, Бөкейлікте, Астрахань қаласында “Ұран” газеті. Ақмолада “Тіршілік” газеті, Орынборда бұрынғы белгілі “Қазақ” газеті.

“Сарыарқаны” басқарған – Қалел Ғаппасұлы, жазушы-лары: Ермекұлы, Бөкейханұлы, Тұрғанбайұлы және басқалар.

“Ұранды” басқарған – А.Мұсаұлы “Тіршілікті” басқарған Рақымжан Дүйсенбайұлы, жазушылары: Садуақас Сейфуллин (мен), Асылбекұлы, Өмірбай Дөненбайұлы және басқалар. “Қазақты” басқарған – А.Байтұрсынұлы мен М.Дулатұлы. Жазушылары Бөкейханұлы, тағысын тағылар. Бұл газеттер “Тіршіліктен” басқасының бәрі бір бетте болды”.

Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуде де Алаш баспасөзіне біржақты баға беріліп келді. Ол газеттердің ұлт мәдениетін көтерген қазақ зиялылары тұтас бір шоғырының тәрбие мектебі болғандығы, қалың елдің қамын ойлаған, тарихы-мызды таразылап, болашақты болжаған әдеби шығармалар мен публицистикалық мақалаларды басқандығы жөнінде айтыл-мады. Керісінше, әміршілдік-әкімшілдік қоғамның ығына жығылған, айыптаушы пікірге сүйендік.

Мұндай пікірлер үшін қазақ баспасөзі тарихын зерттеуші-ғалымдарға кінә артпауымыз керек. Өйткені, сол басылым-дардың өткен жолымызда болғандығын ұрпақ санасына жеткізудің басқа жолы жоқ та болатын. Оның бәрі белгілі бір шеңбердің ауқымынан аспауға үйреткен заман талабынан туғандығын дұрыс түсінуіміз керек.

ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының алдында көптеген шешімін таппаған мәселелер тұрды. Мәселен: саяси дамуда артта қалушылық, өзге жұрттармен салыстырғанда көп кейін қалған мәдениет, оқу-ағарту, тұралап кері кеткен шаруашылық, әлжуаз әлеуметтік тұрмыс, қазақ ұлтының алдағы мақсат-міндеттері. Міне, осының бәрі – жас талант Мұхтарды күнделікті өмір ағымына ілесіп, соған үн қосып отыратын, айтар ойды жедеқабыл жеткізетін журналистика саласында қалам тербеуге итермеледі. Соның нәтижесінде М.Әуезов 1917 жылдан бастап Ташкентте, Семейде шығатын газет-журналдарға араласып, жүрекжарды мақалаларын жариялай бастады.

М.Әуезовтың тырнақалды публицистикалық туындысы “Қазақтың өзгеше мінездері” деген атпен Ташкентте шығатын “Алаш” газетінің 16-санында тасқа басылып шықты. Алашорда басылымдары қатарына жатқызылған “Алаш” газетінің І-нөмірі 1916 жылы 26 қарашада жарық көрген болатын. 1917 жылдың 25 мамырына дейін шығып тұрған “Алаш” газеті өзінің идеялық мазмұны жағынан “Айқап” журналынан өзгешелігі аз, прогресшіл-ағартушылық, демократияшыл позицияда болды. Газеттің алғашқы нөміріндегі орысша басылған “Алаш” басмақаласынан бұл пікірімізді дәлелдейтін айғақ табамыз. Қазақшаға тәржімаланғанда, басылым қамтымақшы болған мәселелердің ұзын-ырғасы мынадай: 1) отырықшылық және көшпенділік; 2) халық ағарту; 3) әскери міндет; 4) земство; 5) Мемлекеттік Думаға өкілдік алу; 6) сот ережесі; 7) әйелдер теңдігі, 8) қазақ халқының экономикалық күш-қуатын дамыту…

Осындай прогрессивті бағыт ұстанған “Алаш” газетінің бетінде жарияланған “Қазақтың өзгеше мінездері” мақаласы – М.Әуезовтің алғашқы қадам алысы еді. Бұл туынды сол уақыттағы қазақ арасындағы ірі қоғамдық құбылыстар жайлы сөз қозғап, халық тұрмысының өсіп-дамуы жағдайларын әңгімелеп және соған келтіріп отырған “ұйымсыздық, күн-дестік, парақорлық, партия, әділетсіздік, әйелдің жолы деген сияқты” түрлі кесел-кемшіліктерін сынап, оның себептерін, сол дерттерден арылудың жолын іздейді.

“Қазақтағы неше түрлі болып тұрған ауыр халдердің түпкі негізі, тамыры қайдан тарап, бұл күйге ұшырағанды ешкім қолға алып, матбұғат жүзінде қозғап көрген жоқ. Соның үшін бұл терең сауалды жұрттың есіне салып, жүректі қыздыруға сөз бастап отырамыз” – деп басталады мақала.

“Ауыр халдердің түпкі негізі, тамыры қайдан?” деген сауал қояды да, соған жауап табуға талпынады.

“Бұрынғы уақытта қазақ елі ұйымшыл, әрі жауынгер, биі әділ, намысқор, адамы әрі бітімді, қайратты, сауықшыл болған екен” деп, ата-бабадан қалған жақсы қасиеттерден көпшілікті үйренуге шақырады.

Өнер мен білім арқылы қоғамдық дамуға жол ашуды, өз халқын басқа жұрттардың озық мәдениетіне жеткізуді көксеген Абай, Шоқан, Ыбырай негізін салған ағартушылық – демо-краттық бағыт жас Әуезовтің осы алғашқы шығармасына-ақ арқау болған. Мақаланың соңындағы “Халықтың өзіне айтып мінезін түзету қолымыздан келмейді. Жалғыз-ақ үмітіміз, қаруымыз оқығандарда. Оқығандар – ендігі жас балаларды өздері үлгі болып, надандықтан шығарып, адамшылықтың жарық жағына сүйреуге міндетті”, – деген тұжырыммен өткен дәуірге қайта оралуды емес, алға қарай ұмтылуды уағыздайды. Қазақтың оқыған, білімді азаматтарына үлкен сенім артады. Мақаланың төменгі жағына “Семей семинариясында оқитын: Аймауытов ћәм Әуезов”, деп қол қойылған. Міне, осы кезден бастап, екі талант өздерін толғандырған мәселелер мен тақырыптар хақында бірігіп мақала жазу барысында “Екеу” атты әдеби бүркеншік есім дүниеге келген сияқты. Тағдыр табыстырған қос талант, сол кезде Семейдегі мұғалімдер даярлайтын семинарияда бірге оқыды. Әдебиетке бірге қанат қақты, арман-мұраттары, ой-толғам пікірлері үйлесіп жатты. Осы тұста бірігіп ой толғап, түрлі тақырыптарда қалам тербеді.

“Буржуазияшыл-ұлтшылдардың үні” деген атақ тағылып келген басылымдардың бірі – Семей қаласында 1917-1919 жылдарда шығып тұрған “Сарыарқа” газеті еді. “Сарыарқа-ның” номерін ақтарып, жобалы мақалаларын, түрлі хабар-ларын, түрліше мағлұматтарды оқыдым… Сол 1917-1918 жыл-ғы дүбір, ұлы майданда Семейде шыққан “Сарыарқа” газеті “Алаштың” тілі болды…” “Сарыарқа” газеті ол кезде “Алашорданың” бас үкіметінің тілі”, – деп жазыпты Сәкен Сейфуллин. Шындығында қазақ зиялыларының біразын маңына топтастырған, ел болашағы үшін күрескен газеттердің бірі әрі бірегейі осы “Сарыарқа” болатын. Газет беттерінде Алашорда үкіметінің қаулы-қарарларына, құжаттарға, алаш жаңалықтарына, ұлт бостандығын нысана еткен, жұртшы-лықты ғылымға, мәдениетке үндеген көптеген мақалаларға кеңінен орын берілген. Онда басылған әрбір материал рухқа толы, жұртшылықтың жүрегінде намыс шоғын үрлеп, жігер отын лаулататын пафоспен жазылады.

Мәселен, Алаш үкіметі жарияланғаннан кейін Әлімхан Ермекұлы жазған бас мақалаға назар аударсақ, сол кездегі қоғамдық-саяси ахуалдан хабардар боламыз: “Алаш автоно-миясы келіп, азан шақырылып ат қойылды. Алты алаштың баласының басына Ақ Орда тігіліп, алаш туы көтерілді. Үлкен ауылдарға қоңсы қонып, шашылып жүрген қырғыз-қазақ жұрты өз алдына ауыл болды: Отансыз жұрт Отанды болды. Автономия – бізге өмірлік мақсұт еді. Алыстағы жұлдыз еді. Іштегі дертті айта алмай, күрмеліп жүрген қызыл тіл бұл күнде дүние жүзін жаңғыртып, Алаш ұранын шақырып отыр. Алаш! Алаш! Көтер басты, уақыт жетті, сүртелік көзден аққан қанды жасты…

Алаш автономиясына құран оқылып ат қойылғанда, жалпы қазақ съезінде, ел ішінен келген қария ақсақалдардың еңіреп жылағаны болып еді.

Ерлердей ұмтылып, жергілік ұлттық автономия алып жатқанда, 6 миллион қазақ халқы, тұтас жері бар қарап отырып қалса, жұрттығын жоғалтып өзін-өзі тірідей көмгені.

Еншалла! Сенеміз: Алаш туының астына жиылмайтын қырғыз-қазақ болмас, тігілген Алаш ордасын кұлатпас деп.

Жасасын Алаш автономиясы!”

Мерзімді баспасөз қашан да қаламгер атаулының үнін жеткізуші, ойын білдіруші ғана емес, олардың шеберлік мектебіне де айналады. Мұны М.Әуезовтің ғана емес, үлкенді-кішілі көптеген жазушылардың шығармашылық жолынан байқауға әбден болады. Яғни журналистік қызмет – ірі жазушылардың алысқа тартар сапарының бастауы іспеттес.

Алашорда газеті болып есептелген “Сарыарқаның” беттерінде жас Әуезовтің “Адамдық негізі – әйел”, “Оқудағы құрбыларыма”, “Қайсысын қолданамыз” атты публицистика-лық мақалалары жарық көрді.

“Адамдық негізгі – әйел” атты мақалада әйел теңдігі мәселесі сөз болады. Автордың айтар түпқазық ойы, ұстанар идеясы – адамзат баласын дүниеге әкелетін әйел – ананың басына азаттық, теңдік әперу. қараңғы қазақ өмірі жас публицисті ашындырады. Қазақ әйелінің қабағы ашылып, санасы тазармайынша, надандық атаулы құрымайтындығын дөп басып айтады. Әйел теңдігі мәселесіне үлкен әлеуметтік, ғылыми философиялық тұрғыдан мән беріп, әйелге деген қазақ арасындағы көзқарастың зиянды, залалды тұстарын ашып көрсетеді. Өмірге келген ұрпақтың тәрбиесі ең алдымен анаға байланысты екендігіне тоқтала келіп, әйелдің көкірек көзі ашылып, тұрмысы түзелмейінше, жалпы ұлттық сана-сезімнің, мінез-құлықтың жақсы жағынан қалыптаспайтындығын түсіндіреді.

“Адамның ғұмыр кешірмек кәсібінің терең түбіне қарасақ, хайуанша күндік қоректі таспен атып, ағашпен ұрып аң аулап жеп, немесе жеміс теріп жеп, қарны тойса, аңша бір жерге жата кетіп жүрген. Ер жағы қара басынан басқаға қарамай жүргенде, балаларын баулып, асырап, үйлік ұйымның басын құраған – әйел” – деген мақала бастауынан-ақ жас Мұхтардың білімділігі байқалып қана қоймайды, халқының қамын ойлап, жаны ауыратын азаматтық бейнесі де көрінеді. 20 жасар Әуезовтің “Адамның тууы және пайда болуындағы еңбектің ролі”, “Семья, жеке меншік және мемлекет” сияқты Ф.Энгельстің шығармаларымен сол кезде-ақ таныс болғандығы сезіледі. Сондай-ақ: “Бұлар бұрынғы Толстой сықылды хакимдердің айтуында, екінші марқұм әкеміз Абайдың: “Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың” деген мақаласында да, ћәм пайғамбар ғалайссаламның: “Адамның жақсысы адамға пайдасын тигізген” деген хадисінде де көрсетіледі”, – деген жолдардан автордың көп оқығандығы, орысша, арабша сауаттылығы көрініс бергендей. Әсіресе, Абай қара сөздерінің әсері тұтас сөз тіркестерінен, дидактикалық сарыннан, тұжырымды ой түйіндеуінен айқын байқалады. Бұл пікірімізді академик З.Қабдолов ойлары ғылыми негіздеп береді: “Тұңғыш жарық көрген тырнақалды туындысы “Адамдық негізі – әйел” (1917) деген публицистикасында автор әйел азаттығы туралы келелі мәселені кең қозғайды. Тақырып талдау мәнерінен, түрлі жайды топшылау, талғау машығынан анық өз ортасынан озған білімі мен мәдениеті саз береді. Әуезовтің пайымдауынша, әйел теңдігі әйелдің жеке қара басы үшін ғана емес, сол әйел негіз болып отырған бүкіл адам қауымының тағдыр-тіршілігі үшін қажет”…

Мұхтар – публицист қазақ әйелінің от басы, ошақ қасынан шықпай, баласын тек мал жию, дәулетті болуға тәрбиелей-тіндігіне қынжылады. Ұрпақ бойында шемен болып қалар сұрықсыз мінез-құлықтың түпкі сыры да осы тәрбиеге байланысты екендігін ашып айтады. Адамзаттың қол жеткізген жетістіктерін айта келіп: “бірақ адамгершілік құлқы өспеген соң жақсылықтың бәрі жамандыққа айналып, бар дүниедегі маңдай басы елдердің үш жылдай адамның көзінің жасы мен қанынан дария ағызып жатқаны мынау”, – деп дүниедегі жамандық атаулының бәрі ана тәрбиесінің аздығынан, адам баласына мейірімнің жетіспегендігінен болып отырғандығын көрсетеді. Сондай-ақ Әуезов оған нақты мысал да келтіре кетеді. Яғни, үш жыл бойы тоқтамай жүріп жатқан бірінші дүниежүзілік соғыстың да адамдар зұлымдығынан, мейірім-сіздігінен болып жатқандығына жаны ауыра тебіренеді.

Қиындық жолынан құтылудың амалы қандай? Ауыртпалықтың дауасы қандай? Бұл сұрақтарға Әуезов қоғамдық ғылымдардың басты мәселелерін сөз ете отырып, мақала соңында былайша тұжырымды жауап береді:

“… Адам баласының адамшылық жолындағы таппақ тарахқиеті әйел халіне жалғасады. Сол себепті әйелдің басындағы сасық тұман айықпайды. Ал қазақ, мешел болып қалам демесең, тағылымыңды, бесігіңді түзе! Оны түзейім десең, әйелдің халін түзе”.

Бұл мақаланың жазылып, жариялануы хақында М.Әуезовтің өзі ілгеріректегі “Өз жайымнан мағлұмат” деген өмірбаянында: “