Сабақтың мақсаты: а Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал ету. Ойлау шеберлігін сөйлеу мәденеиетін арттыру

Күн болсаң да күншілдер кім демейді,

Көк есекті Тайбурыл күндемейді
6 - сынып Қазақ тілі

Сабақтың тақырыбы: Етістер,оның түрлері

Білімділік: оқушыларға етістіктен өткенді қайталай отырып,етістіктің категориясын меңгерту.

Дамыту:етіс түрлеріне тоқталу,жасалу жолдарын көрсете отырып,айырмашылықтарын айқындау.

Тәрбиелік: көру қабілетін арттыру,жаңа технологияны қолданып білімдерін көтеру.

Сабақ жабдығы: таблица,карточка.

Өту әдісі: деңгейіне қарай,сатылай оқыту (қабілетіне).

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру.

Үйге етістіктен өткенді қайталап келуге берілген.Ол үшін таблицанықолдану және төрт балаға қайталауға арналған карточкалар беру.

Етістік

Түрлері		Мысалдар
1.Тұлғасына қарай	негізгі	оқы,жаз,бар,кел,бер
	туынды	тұзда,гүлде,ойа, ойла,кешік,тазар
2.Мағынасына қарай	негізгі	ал,қал,көр,сөйле,әкел
	көмекші	а/е,ет,де, ә/бол,әкет,тұр,шық
3.Нысанға қатысына қарай	салт	бар,кел,отыр,жүр,тұр
	сабақты	жаз,ал,бер,айт, аш,жап
4. Іс-әрекеттің орындалуына қарай	болымды	бар,кел,оқы,жаз
		барма,барған жоқ, келген емес
5.Құрамына қарай Күрделі Етістік Аналитикалық формалары	дара	жаз,оқы,ойна,гүлде
	күрделі а/құрама (етістік+ етістік)	барып кел,кіріп шық,келіпкет, алып бар,алып қайт.
	ә/құранды /есім+етістік/	жәрдем ет,қызмет қыл,адам бол,арман ет,үлгі қыл,қабыл ал
	б/қосарлы	алдап-сулап,арып-ашып,шаршап-шалдығып,жығыла-сүріне
	в/біріккен/кіріккен/	апар,әкел,әпер,бүйт,сүйт,өйт
	г/тұрақты	ауыз жаласу,таяқ жеу,жүрек жалғау,опық жеу,жігері құм болу,бос қою
	г/аналитикалық /етістік+көмекші етістік/	барып еді,айта сал,оқи бер,алып жібер.

- Ал енді бүгінгі өтетін тақырыбымыз – «Етістер» (Дәптерлеріңді ашып жазыңдар.(Балалар жазып жатқанда карточка тксеру).

Етістер іс істеуші мен іс-әрекеттің арасындағы қатынасты білдіретін етістіктің бір түрі екен.Ол төрт түрге бөлінеді.

Өздік етіс

Орындаушы Әрекет

Жұрнағы: -н,-ын,-ін Мысалы: көрінді,таранды.

Өзгелік етіс

Орындаушы Әрекет

Жұрнағы. –қыз,-кіз,-ғыз,-гіз,-дыр,-дір,-тыр,-тір,-ыр,-ір,-т

Орындатушы Мысалы:ашқызды,бергізді,ойдырды,оқытт

Орындаушы Әрекет Орындаушы

Жұрнағы : -ы,-ыс,-іс

Орындаушы Мысалы : айтысты,тарасты

? Әрекет

Мысалы : терілді,шегеленді.

1. 
   Жанат жуынды,таранды,киінді.
   
2. 
   Омар Әсияғакітап оқытты,мазмұнын айтқызды.
   
3. 
   Студенттер егін жиысты,алма терісті.
   
4. 
   Мәдениет үйіне орындық қойылды,шам жағылды.
   

• 
  Балалар,тақтадағы сөйлемдерден етістіктерді тауып,астын сызайық./Бір-бірлеп шығып көк не қызыл бормен астын сызады/.
  

2-сөйлемде қимылды істеуші Әсия да(оқытты,айтқызды),оған ұйтқы болған жасатқан,қозғаушы күш – Омар,кітап –нысан.Яғни істі орындатушы бар,орындаушы бар.Іс-әрекетке қатысты адам (субъект) екеу.Етістің мұндай түрін өзгелік етіс дейміз.

3-сөйлемде жиысты,терісті дегенде қимылды орындаушы көп,бір адам емес,бірнеше адам,ортақтасып істеген (жиысқан,теріскен).Сондықтан мұндай етіс ортақ етіс деп аталады.

Тек бір ескертетін жайт:ортақ етісте істелетін зат адам баласына бағытталған жағдайда,істеушілер де,нысан да адам болғанда,қимыл қарама-қарсы жасалады.

Мысалы: Асан мен Үсен күресті.Олар айтысты.Мұнда нысан да.иесі(субъект) де – адам.

4-сөйлемде қойылды,жағылды дегенде қимылды орындағандар айтылмайды.Іс-әрекет өзінен-өзі істелген сияқты.Демек істелушісі көрсетілмейтін етіс түрі ырықсыз етіс деп аталады.

Жасалу жолдары таблицасына қарасақ,өздік етіс пен ырықсыз етістің жасалуында ұқсастық бар екен.Ал біздер онықалай ажыратуымызға болады сөйлем ішінде? ... – Дұрыс, іс-қимылмен орындаушыға қатысына қарап (өздік пе,ырықсыз ба) білуімізге болады екен.

Сонымен етістер дегеніміз не екен?

Іс-әрекет,қимыл мен істі орындайтын адамның бір-біріне қатысын білдіретін етістіктің түр екен.

Жаңа сабақты қорытындылаймын.

Өз бетімен жұмысқа деңгейлік тапсырма беру.

I деңгей.

1.Етістерді тауып,түрлеріне ажырат.

Бір сөйлемге морфологиялық талдау жаса.

« Көйлек» сөзіне фонетикалық талдау жаса.

II деңгей. Етістіктерді тап,ажырат.

Бірінші сөйлемді сөйлем мүшесіне талда.

Ш деңгей

1.Етістерді тап,түрлеріне ажырат. (мысал беру)

2.Өздік етіс жаса : ойла,қозға,қара,кер.

3.Бөлен,зуылда,қуан,ұста етістіктерінен өзгелік етіс жасап,сөйлем құра.

Бес-алты минуттан соң жинап алып,бағалау.Қорыту.

1.Бір жұрнақ екі етіске ортақ.Ол қай етістер?Оны қалай ажыратамыз?

2.Көп адамның қатысуымен істелетін іс қай етіске жатады? (ортақ)

Сын есім Етістік

жақсы білмейді

өте мүлдем

жаман түсінбейді
Жаңа сабақ. Білім жүйесі

Білім.

2.Күшейткіш үстеу етістікпен тіркесіп,қандай сұраққа жауап беріп тұр? Қимылдың сипатын бұл жерде де қалай көрсетеді?

Ереже шығарту. 1.Күшейткіш үстеу сынның немесе қимылдың,іс-әрекеттің белгімін,сапасын күшейтіп яки солғындатып көрсетеді.Күшейткіш үстелер көбінесе сапалық сын есімдермен тіркесіп жұмсалады да,сын есімнің күшейтпелі шырай түрін жасауға негіз болады.

2.Күшейткіш үстеулердің біразы етістікпен тіркесіп,қалай деген сұраққа жауап беріп,қимылдың сипатын күшейте я солғындата көрсетеді. Құрамы жағынан күшейткіш үстеулер негізгі түбір болып келеді.

Тақтаға бір оқушы шығады. 285-жаттығу.Қатты құлпырып алған,мүлдем шаршаған болатын,аса үлкен,ең қадірлі,өте дәмді,мүлдем жүдеу екен,тіпті тірлік белгісі жоқ.

Қалған оқушылар орнында жазып,топ басшылары қалай орындағанын тексереді.

Талдау.Осы жаттығуды күшейткіш үстеулердің қандай сөзбен тіркесіп тұрғанын ажырату.Өте,төмен ...

Қолдану. Алған білімді тәжірибеде нақты қолдану.

286-жаттығу. Күшейткіш үстеулерді қатыстырып,халқымыздың салт-дәстүрлері және өмірімен байланыстыра отыра сөйлем құрап жазу.

Жинақтау. Тақырып бойынша ойымызды жинақтайық.

Кубиктің (шаршының) алты жағындағы тапсырманы орындау.

Орхон ескерткіштеріндегі үстеулер үшке бөлінеді.Олар:мекен,мезгіл,амал үстеулер.

1.Дұрыс жазылған үстеуді тап.

а) Жолжөнекей ә) Ала-жаздай б) Тасыр-тұсыр в) Ендігәрі г)Быйыл

2.Туынды үстеуді көрсет.

а) Әдейі бардым ә) Ертең келеді б) Әрең жүрді в) Жылдамырақ жүр г) Талай жүрген жер

3.Мезгіл үстеуді көрсет.

а) Бүрсігүні аттандым ә) Ілгері жүрді б) Қаннен қаперсіз в) Қыруар жұмыс істедік г) Өте үлкен

4.Мекен үстеуді көрсет

а)Алға қадам басты ә)Әрең-әрең бара жатты б)Қасақана істеген в)Амалсыздан үйіне жүрді.г)Қолма-қол тапсырды

5. «Тым,ең,кілең» үстеулері мағына жағынан үстеудің қай түріне жатады?

а) Мекен үстеуі ә) Мезгіл үстеуі б) Күшейткіш үстеуі в) Мақсат үстеуі г) Себеп-салдар үстеуі

6.Дефис арқылы жазылатын үстеуді көрсет.

а) Қыстыгүні ә) Құр босқа б) Емін еркін в) Таң сәріде г) Биыл

7.Үстеу бастауыш қызметін атқарып тұрған сөйлемді тап.

а) Бірі – қартаң,бірі – жас қонақ. ә) Қасына қайта отырғызды. б) Тезірек қимылда. в) Ел ертеңі білімді жастар қолында. г) Ары таза болмаған адам бұрын қағады кірпігін.

Жауаптары: 1.в 2.в 3.а 4.а 5.б 6.б 7.в

6.Ойланыңыз (Талқылаңыз) Үзінділерден үстеулерді табу.Әңгімелердің авторы мен тақырыбын ата.

1.Бұл кезде таң әбден атқан.Тұман сәл сейілгендей болды,бірақ күн сол бұлыңғыр қалпы.

2.Түні бойы қылауланған болу керек,кеше ғана айнадай ғып сыпырып,күреп тастаған есік алдында жаздағы көк теректің басынан төгілген ақ үлпек сияқты боп жұлықтан асар-аспас қылау қар көрініп жатыр.

3.Әжемнің әжімді маңдайынан шөп еткізіп бір сүйдім де,жүгіріп тысқа шығып кеттім.шіркін,бүгінгі кеш қандай әсем еді!

4.Ұғыса алмай қалғанда,екеуі бір-біріне қарап тұрады да,ақырын күліп жібереді.Галя кемпірді иығынан бауырына қысып,ар жағын өзі топшылап алып кетеді.

5.бірлі-жарым кешіккен шәкірттер жүгіре басып ішке енді.Приходко мырзаның балалары ең құрметті шәкірттер болғаны ғой.