ПӘННІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ

Кафедра: Дене тәрбиесін теория мен әдістемеге оқыту

Пән: Әскери дәрігерлік дайындық

Кредит саны 2

ДДСҰ анықтамасы бойынша, денсаулық дегеніміз ағзада аурудың не болмаса дене кемістігінің жоқтығы ғана емес, ол табиғи, рухани және әлеуметтік толық аман – есендік. В.П.Казначеевтің жеке бас денсаулығы туралы анықтамасы – денсаулық дегеніміз, ағзаның ұзақ өмір сүру барысында биологиялық және психологиялық әрекеттері мен жұмыс қабілеттілігінің, белсенділігінің, сондай – ақ жас ерекшеліктеріне сай, дені сау ұрпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы.

Сонымен спорттық медицинаның зерттеу объектілеріне барлық спортшылар мен қатар дене шынықтыру жаттығуларымен айналысатын, емдік және сауықтыру дене шынықтыруларымен шұғылданатындардың бәрін түгел қамтиды.

Спорттық медицинаның негізгі міндеттері:

• 
  Дене шынықтыру мен спортқа қатысуын қамтамасыз ету (дәрігерлік көрсеткіштерге байланысты);
  
• 
  Спорттық бағдар мен іріктеу сұрақтарына қатысу;
  
• 
  Спортпен және дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданатындардың қызметтік жағдайын жүйелі түрде бақылап тұру;
  
• 
  Ауруларды, жарақаттарды талдау, барынша ерте диагноз қою, емдеу және алдын алу үшін тәсілдер пайдалану;
  
• 
  Сабақтар мен жаттығулардың тиімді кестелерін әсіресе әртүрлі контингенттерге байланысты;
  
• 
  Практикаға дәрігерлік – биологиялық амалдар мен тәсілдерді апробациядан өткізіп ендіру.
  

Дәрігердің бақылау кабинеті – дәрігерлік – дене шынықтыру қызметінің ең төменгі сатысы. Бұлар емханаларда, оқу орындарында, денешынықтыру ұжымдарында, спорттық ғимараттарда, мекемелердің санитарлық бөлімдерінде ж.б. құрылады.

Дәрігерлік – денешынықтыру диспансерлерінде бұнда жоғары деңгейде ұйымдастырылған, дәрігерлік қамтамасыз етілген, тұрақты және белсенді тексерулер, алдын ала ауруларды айқындау және оның алдын алу, әсіресе жаттығу кезінде, жоғары жетістікке жету үшін қызмет атқарады.

4. Дене дамуын бағалаудың дәстүрлі негіздері. Дене дамуының негізгі белгілеріне жататындар:

• 
  дененің ұзындығы;
  
• 
  дененің салмағы (массасы);
  
• 
  көкірек қуысының көлемі;
  
• 
  өкпенің тіршілік сиымдылығы.
  

• 
  стандарттар мен антропометриялық кескіндер;
  
• 
  корреляциялар;
  
• 
  индекстер, немесе көрсеткіштер;
  
• 
  персентильдер.
  

Әрбір белгіге сол сәйкес кестеде орташа арифметикалық көрсеткішінің мәні және М (σ) орташа шаршы ауытқу (немесе стандартты).

...Корреляция тәсілі. Дене дамуының антропометриялық көрсеткіштері: бойдың ұзындығы, дене салмағы, көкірек қуысының көлемі өзара байланыста болады. Бұл өзара байланысты (корреляция) белгілі бір ұжымда жүргізілген өлшемдер нәтижесінде алынуы мүмкін. Белгілер арасындағы тәуелді байланыс дәрежесі корреляция коэффициенті (r) ± 1. +1 коэффицинеті ол зерттеліп жатқан белгілердің тікелей өзара байланысы бар екенін көрсетеді (бір белгінің өсуі екінші белгіге әсер етеді). Ал -1 коэффицинеті кері байланысты көрсетеді (бір белгі өсетін болса, екіншісі азаяды және керісінше).

... Индекстер тәсілі. Бұл тәсілді антропометриялық көрсеткіштерді тек жәй ғана бағдарлау үшін пайдаланылады, дәрігерлік бақылауларда қолданбайды.

Жиі пайдаланылатын индекстерге жататындары:

• 
  салмақбой (Кетле);
  
• 
  тіршілік;
  
• 
  Эрисманн;
  
• 
  Пирке;
  
• 
  Пинье.
  

Тіршілік индексі сыртқы тыныс алу қызметтік мүмкіншіліктерін анықтайды. Өкпенің тіршілік сиымдылығының ауа көлемі бір килограмм салмаққа шаққанда қаншадан келетінін есептейді. Ол үшін өкпенің тіршілік сиымдылығының көрсеткішін (мл) дене массасына бөледі.

Тіршілік индексінің тиісті мәндері: ер адамдарда – 65-70 мл/кг кем болмауы керек; әйелдерде – 55-60 мл/кг кем болмаған жөн; спортшыларда – 75-80 мл/кг; спортшы әйелдерде – 65-70 мл/кг
Көкірек қуысының пропорционалдық даму индексі

(Эрисман)

Бұл көрсеткіш көкірек қуысының көлемінің (см) тыныстар кезіндегі үзіліс арасы және дененің ұзындығының жартысының айырымы (см).

Эрисман бойынша индекстің орташа көрсеткіші: ерлерде - +5 см, әйелдер үшін - +3,8 см. Көкірек қуыстары кеңде бұл көрсеткіш жоғары, ал көкірек қуыстары тарларда – орташадан төмен болуы мүмкін.
Пирке (Пелидизи) индексін

келесі формуламен есептейді: 10_* M / D_{o *} 100, бұндағы М – дене массасы; D_o – отырғандағы дене ұзындығы (бойы).

келесі формуламен есептейді: D x D_o / D_o x 100, бұндағы D – тұрғандағы бой; D_o – отырғандағы бой.

Бұл көрсеткіш арқылы аяқтың ұзындығында есептеуге болады: 87% - кем болса, онда аяқтың ұзындығы аздау; 87 – 92 % - дене дамуы пропорционалды; 92% - дан көп болса, онда аяқ салыстырмалы ұзын деп есептеледі.

Пинье индексі

келесі формуламен есептеледі: D – (M + O), бұндағы D – тұрғандағы бойдың ұзындығы; М – дене массасы; О – көкірек қуысының көлемі.

Неғұрлым Пинье көрсеткіші аз болған сайын көрсеткіш жақсы деп есептеледі (семіздік байқалмаса). Индекстің мәні 10 – нан аз болса, дене дамуы мығым (жақсы), 10 – нан 20 – ға дейін болса – жақсы, 21 – ден 25 – ке дейін орташа, 26 – дан 35 – ке дейін нашар, 36 – дан жоғары - өте нашар.
Персентиль тәсілі

Персентильдер қатарда орналасу жағдайына қарай орташа тип көрсеткіштеріне жатады. Оларды, әбден қатарда жоғардан төмен орналасып болғаннан кейін зерттеу белгілерінің мәнін айқындайды (50 – ші персентиль медиана атымен белгілі). Егерде деректер біркелкі топталған болса, бір-бірінен бірдей қашықтықта, онда оған мсәйкес персентиль алу үшін келесі формуланы пайдаланады: P₁ = Lp₁ + ( c _* e) / f, бұндағы Lp₁- қашықтықтың төменгі шекарасы немесе соған сәйкес персентильдің орналсатын жері; с –персентильдік жағдайға байланысты қатарлық санын алу үшін және кумулятивтік қатарларға дейінгі қосылатын жағдайлар саны; f – персентиль арақашықтығында кездескен жағдайлар саны.

Тәжірибелік жағдайларда кейбір қолданылатын персентильдер: Р_3, P_10, P_25, P_50, P_75, P_90, P₉₇.

Егерде Р₂₅ тен Р₇₅ - ке дейін белгілері осы шекарада орналасса, онда қалыпты деп есептеледі (себебі, 50% барлық жағдайлар осы қалыпқа кіреді).

Егерде Р₁₀ нан Р₂₅ ке, және Р₇₅ тен Р₉₀ ға дейін шекараларда жатса, онда оның бағалау шкаласы орташадан жоғары немесе орташадан төмен болғандағысы (себебі, барлық жағдайлардың 15% орташадан төмен бағаланады және 15% орташадан жоғары бағаланады).

Егерде қарастырылып отырған белгінің мәні Р₃ тен Р₁₀ ға дейін және Р₉₀ нан Р₉₇ ге дейінгі шекараларында болса, онда бағасы не төмен немесе жоғары болады (себебі, төменгі бағаларды да жоғары бағаларды да тек, барлық жағдайлардың 7% - на ғана тиісті).

Егерде қарастырылып отырған белгілер Р₃ ке дейін, немесе Р₉₇ ден жоғары болса, онда бағасы «өте төмен» немесе «өте жоғары» болғаны
Дене дамуының персентильдік бағалауының жеке нормативтері (қалыптары) әртүрлі авторлардың деректері бойынша

Бағасы	Интервалдары, %
	Christle	Martin	В.Штефко
Өте төмен	3	2,3	2,3
Төмен	7	13,6	13,6
Орташадан төмен	15	15
Орташа	50	38,2	68,2
Орташадан жоғары	15	15
Жоғары	7	13,6	13,6
Өте жоғары	3	2,3	2,3

(сондықтан, «өте төмен» барлық жағдайлардың 3% құраса, «өте жоғары» - 3% - ға тең болады).

1. 
   стандартты антропометриялық өлшемдер –16 көрсеткіштер;
   
2. 
   габариттік деңгейінің өзгергіштік желісі бойынша алынған деректерді бағалау;
   
3. 
   құрамдық деңгейінің өзгергіштігін анықтау: майлылылық, бұлшық еттік және сүйек массасын есептеу;
   
4. 
   пропорционалдық деңгейінің өзгергіштігін анықтау: аяқтың салыстырмалы ұзындығын есептеу;
   
5. 
   биологиялық дамудың тоғыз соматикалық көрсеткіштерінің нұсқаларын анықтау;
   
6. 
   соматикалық типтің қорытындысын бағлау және белгілі бір спорт түрімен шұғылданудың перспективасы.
   

• 
  Денсаулық пен ауру туралы түсініктер
  
• 
  Аурудың пайда болуы, өтуі және аяқталуының негізгі түрлері
  
• 
  Терминальды жағдайлар
  

Денсаулықтың негізгі белгілері:

• 
  Құрылысы мен қызметінің сәйкестігі (морфологиялық және қызметтік кемістіктердің жоқтығы);
  
• 
  Ағзаның ішкі ортаны тұрақты деңгейде сақтауы (гомеостаз);
  
• 
  Өте жоғары жұмыс қабілеттілік пен өзін жақсы сезіну.
  

Биология мен медицинада «денсаулық» деген түсінік қалыпты деген категориямен байланысты. Кең мағнада қалыпты – бұл ағзаның өмір сүру жағдайының оптимальды сол берілген ортаға бейімделуі.

Табиғатта аурулардың пайда болуы, өтуі және аяқталуының алуан түрлері бар. Бұл алуан түрліліктің себептері келесі:

• 
  Себеп сипаты;
  
• 
  Патогендік себептердің әсер ету ұзақтығы;
  
• 
  Бұл әсерлердің жиынтықталуы;
  
• 
  ағзаның оған беретін жауабы.
  

• 
  қарапайым;
  
• 
  қарапайым емес (атиптік);
  
• 
  қайталануы (рецидиві);
  
• 
  латентті.
  

Қарапайымды (типическое) өтуі ол егер сол ауруға тән белгілері айқын болса.

Қарапайым емес (атиптік) өтуі белгілі ауытқулармен сипаталады және де онша айқын болмауы мүмкін, абортивті – аурудың тез уақытынан бұрын жазылып кетуі, немесе керісінше өте тез және ауыр өтуі мүмкін.

Рецидивті (қайталануы) өтуі бұл аурудың қайталануы және оның үстіне өрши түсуі, уақытша жоғалғаннан кейін немесе бәсеңсіңуі тіпті тоқтауы (ремиссия) байқалады.

Латентті - аурудың өтуі сырттай байқалмайды, бірақ басқа аурумен қосылған жағдайда асқынуы мүмкін.

Аурудың өту ұзақтығына байланысты аурулардың түрлерін айырады:

• 
  өте ауыр – екі жұмаға дейін;
  
• 
  ауыр – екі жұмадан алты жұмаға дейін;
  
• 
  созылмалы – 6-8 жұмадан жоғары.
  

1. 
   продромальді;
   
2. 
   нағыз қызған кезі (толық дамыған кезі);
   
3. 
   аурудың аяқталуы (соңы, ақыры).
   

Аурудың аяқталуы:

• 
  толық емделуімен;
  
• 
  жартылай емделуімен (тәуір болу – ремиссия);
  
• 
  патологиялық жағдайға ауысуы
  
• 
  өлімге әкеліп соғуы.
  

Преагония, агония және клиникалық өлім терминальды (аяқталуы) жағдайларға жатады. Бұнда ағзада келесі өзгерістер болады:

1. 
   тыныстың тоқтауы, қанда оксигенация тоқтайды, гипоксемия мен гиперкапния дамиды;
   
2. 
   асистолия (жүректің тоқтауы) немесе фибрилляция (миокардтың ретсіз соғуы, жыбырлауы);
   
3. 
   метаболизмнің бұзылуы, ұлпалар мен қанда толық тотықпаған өнімдердің жиналуы және көмірқышқылының газдық немес газдық емес ацидозы дамиды;
   
4. 
   орталық нерв жүйесінің қызметі тоқтайды, рефлекстер жойылады және мидың биоэлектрлік белсенділігі жойылады;
   
5. 
   барлық ішкі мүшелердің қызметі тоқтайды (сөнеді).
   

Патологиялық тұқымқуалаушылық туралы түсініктерін тереңдету.

Ағзаның реактивтігі дегеніміз ол сыртқы ішкі қоршаған ортаның өмір сүру өзгерістеріне жауап беру қабілетін айтады.
Тірек сөздер: Этиология, патогенез, экзогенді этиологиялық факторлар, Даун ауруы, гемофилия, подагра (буынның ісіп ауруы), экзема, мутациялар, нормергия, гиперергия, гипергия.
Негізгі сұрақтар:

• 
  Этиология және патогенез
  
• 
  Патологиялық тұқымқуалаушылық
  
• 
  Ағзаның реакциясы
  

Сыртқы (экзогендік) этиологиялық себептерге жататындары:

• 
  Механикалық – құбылыстардың немесе денелердің әсерлері, олар өте үлкен кинетикалық қуат қоры бар, ағзамен жанасқанда сыну, созылу, опыру ж.б. туғызады;
  
• 
  Физикалық – әртүрлі қуаттың әсерлері: электрлік (күйю, электрошок), иондалған сәулелер (сәулелермен күйдіру, сәулелер аурулары), термикалық факторлар (жоғары және төмен температуралар – күйіктер, үсіп кету);
  
• 
  Химиялық – қышқылдар, сілтілер, органикалық және неорганикалық улар, ауыр металдар тұздары, гормондар ж.т.б.;
  
• 
  Биологиялық – вирустар, бактерийлер, саңырауқұлақтар, құрттар (гельминттер);
  
• 
  Псигогендік – бұл себептердің ми қыртысына күш түсіру болып табылады.
  

• 
  Патологиялық тұқымқуалаушылық;
  
• 
  Иммунитеттің алғашқы төмендеуі.