Тақырыбы: «Күй құдіреті» Білімділік

1.Әндетіп амандасу

2. Психологиялық тренинг

Күй тартамыз күмбірлі

Ән айтамыз көңілді

Би билейміз ырғақты

Біз бастаймыз сабақты.

3.Ой қозғау Тақтадағы сурет бойынша әңгіме құрастыру. (Жайлау табиғатының суреті )

 ІІ. Мағынаны тану.

1.   Қазақтың кең даласы, жазық жайлауы талай ақындар мен сал-серілерге, әншілер мен күйшілерге ән болып ағылып, жыр болып төгілген. Сары арқа, Сары жайлау, Сары дала деп туған жер мен атамекенге теңеу айтып толғаумен болған. Ақын Жұмекен Нәжімеденов шертпе күйдің шебері атақты Тәттімбет күйшінің «Сарыжайлау» күйін тыңдап отырып жыр жолдарын төгілте жөнеледі:

Күй сөйледі – тынды бәрі,

Соқты теңіз көлкіп жарға.

Жапырақтың сыбдырлары,

Араласты толқындарға.

Жата кетті бар дүние,

Иегін сүйеп домбыраға.

        Иә, күй сазын ақын сұлу сөзбен өрнектейді. Сары даланы сазбен тербеген Тәттімбеттің күйі шертілгенде жер дүние, тіршілік тына қалып күйшіні тыңдағандай әсер қалдырады. Тәттімбеттің атағы бүкіл қазақ халқына жайылған кез болатын. Ол ел аралап алыс сапарларда көп жүреді. Бірде Тәттімбет елін, жерін сағынып қайтып келе жатқан сапарында бір ауылда айтысып жатқан екі ақынның үстінен түседі. Сонда ақынның бірі тұрып: «Бұл дүниеде не өлмейді» дегенде, екіншісі: «өлмейтін тау, су, ай, күн, жер»,-дейді. Екінші ақынның жауабына риза болмаған Тәттімбет сөз сұрайды. Сонда Тәттімбет: «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді», - деген екен. Айтысып отырған ақынның екеуі бірдей тұрып Тәттімбеттің қолын алады. Екі ақын келген жолаушының Тәттімбет екенін білгеннен кейін біраз аялдап қонақ болып кетуін сұрайды. Сонда Тәттімбет: «Елден ұзап шыққаныма көп болып еді. Елім мен жерімді аңсап сағынып келем. Мені жолымнан қалдырмаңыздар», - деп рұқсат сұрап көп аялдамай жол жүріп кетеді. Тәттімбет көп кідірмей өз еліне де жетеді. Бір төбенің басына шығып, қолына домбырасын алып өзінің Малайсары жайлауына арнап күй шығарады. Ол күй «Сарыжайлау» деген атпен ел арасына таралып кетеді. Ақын Жұмекен Нәжімеденов өзінің «Сарыжайлау» атты өлеңінде күйді сөзбен өрнектеп, жыр жолдарын жалғай түседі: Жайлау – сары, жалқын гүлі,

Сары даламен сыңсып ақты.

Көлеңкенің салқындығы,

Жылылығы күншуақтың;

Жапырақтың сарғайғаны,

Күзгі құстың сайрағаны

Жылқышы әні шалғайдағы,

Үйде қазан қайнағаны,

Қосылды да бәрі,бәрі,

Исі, түсі күйге сіңген,

Жыр жолы да ағылады,

Күй секілді үйлесіммен.

Күй тыңдайық:

Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінің орындауында

      Тәттімбет Қазанғапұлы – (1815-1862) күйші-композитор. Қарағанды облысы, Егінді бұлақ ауданында дүниеге келген. Арқа өңіріндегі шертпе күй мектебінің негізін қалаушы. Алғашқы домбыра тартуды әкесі Қазанғаптың інісі Әлиден үйренеді. Анасы Ақбөпе де өнерге жастайынан баулып өсіреді. Тәттімбеттің 40-тан астам күйлері бар. «Қосбасар», «Сары жайлау», «Көкейкесті», «Сылқылдақ», «Бес төре» т.б. көптеген күйлері ел арасына кеңінен таралған.

   19 Жұмекен Нәжімеденов – (1935-1983) ақын. Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Қошалақ аулында дүниеге келген. Алғашқы өлеңдер жинағы 1961 жылдан бастап жарық көре бастаған. Көптеген өлең, поэма, роман, повестердің авторы. Шығармалары шет ел халықтарының тілдеріне аударылған. Ақынның «Сарыарқа», «Сарыжайлау», «Қызыл қайың» сынды өлеңдері, Дәулеткерей, Құрманғазы, Дина сынды күйші-композиторлардың шығармаларына арналған «Күй кітабы» атты өлеңдер жинағы бар.

Дауыс жаттығуларын орындау

- Әнді үнтаспадан тыңдату.

- Әннің мазмұнын талдау, характерін анықтау.

- Әнді хормен үйрету.

- Әнді топқа бөліп айтқызу.

- Кейін жеке оқушыларға орындату.

- Әнді аспаппен үйреніп болған соң минусовкамен орындатамын

ІІІ.Ой толғаныс.

Сұрақтар:

1. Тәттімбеттің «Сарыжайлау» күйі дүниеге қалай келді?

2. Тәттімбеттің басқа да қандай күйлерін білесің?

3. Не себепті Тәттімбеттің күйі «Сарыжайлау» деген атпен танымал болды?

4. Ақын Ж.Нәжімеденов Тәтімбеттің «Сарыжайлау» күйін қалайша өлең жолдарымен өрнектейді?

ІҮ.Бағалау

Ү. Үйге тапсырма: Мәліметті оқып түсінік айту.

5 сынып Күні: 26 10 2015 ж Пәні : « Ән - күй »

Сабақтың тақырыбы: Базар жырау мұрасы.

Сабақтың мақсаты: Базар жырау мұрасы жайлы әңгімелеу.

«Айдан ару нәрсе жоқ» өсиет термесінің мәнін тереңінен ашып түсініп, ұғына білу. Өлең құрап үйрену.

1. Ұйымдастыру кезеңі.

2. Өткен тақырыпқа шолу.

3. Жаңа тақырып.

4. Нұрымның «Толғауы» аспапта үйрену.

1.Сәлемдесу.

2.Тақтада көрсетілген бейне суреттер арқылы өткен тақырыптарды еске түсіру.

Ал балалар, жаңа сабағымызды бастамас бұрын 2 топқа бөлінеміз. Әр топқа тапсырмалар беріледі жалпы уақыт 8 минут. Бүгін балалар, қиса-дастандар, терме-толғау жазған Сыр бойының атақты ақыны Базар жыраумен таныспақпыз.

Базар жырау XIX ғасырда өмір сүрген. Базар жырау жетімдікте өсіп, буыны бекіп, бұғанасы қатпай жатып, байлардың қозысын бағады. Бір күні қозы бағып жүріп, далада ұйықтап қалса керек. Түсінде ақ киімді, ақ таяқты, ақ сақалды бір кісі келіп «Балам, маңдайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе?» - дейді. Қарны ашып әрі шөлдеп жатқан бала: «Ата таңдайыма бер»,-дейді.

Сонда бала орнынан өлең айтып ояныпты. Айналада сыбырлаған жел де, шалқып аққан көл де, әуеде ұшқан құс та өлеңдетіп тұр екен. Сонада Базарға өлең бір күнде қоныпты. Базар жырау ақындықты 16 жасында бастайды.

Сыр бойынан шыққан ақын-жырауларға ұстаздық еткен.Атақты ақын жыраулар Шораяқтың Омары, Кете Жүсіп, Тұрмағамбет, Оңғар жыраулар. Сыр бойында туып-өсіп, өмірінің көп уақытын Өзбекстан, Қарақалпақтан жерінде өткізді.Бейіті Өзбекстанның Науай обл, Тамды ауданында сақталған.

Буыны бекіп, бұғанасы қаптау, даңқы шығу, таңдайыңа, маңдайыңа, деген сөздердің мағынасын ашу.

4.Аспапта Нұрымның «Толғау» шығармасын үйренуді жалғастыру.

Әуенге салып «Тәлім» Тұрмағанбет, «Өсиет» Бұхар жырау, «Нар ағаш» халық күйін ойнау.

I. Организационный момент.

II. Проверка домашнего задания.

1. Рассматривание рисунков учащихся (индивидуальное задание).

2. Беседа по вопросам.

– Как описан богатырь-крестьянин в былине о Вольге и Микуле?

– Какими художественными средствами создается представление о его могуществе и силе?

Зачитать описание героя от слов «Как óрет в поле орáтай, посвистывает…» до «…А кафтанчик у него черна бархата».

(В былине рассказывается, как легко, по-богатырски справляется Микула Селянинович с тяжелой работой. В описании его одежды, снаряжения, даже его лошади подчеркивается необычность, незаурядность героя. Главное художественное средство – гипербола. В былине рассказывается, с какой легкостью богатырь «…коренья вывертывает и большие-то каменья в борозду валит». Богатырские сапоги также описаны с помощью этого приема.)

– Сопоставьте героев былины Вольгу Святославовича и Микулу Селяниновича (или характеристика Вольги и Микулы с последующей рецензией учащихся).

Вольга Святославович представлен необыкновенным человеком, недаром он сравнивается с «солнцем красным», которое «воссияй» на небе ясном. Вольга не только воин, предводитель храброй дружины, но и человек, стремящийся к образованию, мудрости великой, о чем в былине рассказано со сказочной метафоричностью.

Микула Селянинович – тоже человек неординарный. Его необычная сила показана в нескольких эпизодах: 3 дня пахаря не может догнать Вольга с дружиною, весь княжеский отряд не может вытащить из земли крестьянскую соху, а Микула вынимает ее одной рукой; не чужд крестьянин и ратного дела: защищая свое достоинство перед «мужиками»-разбойниками, положил он их до тысячи. Надо отметить, что самоуважение – одна из главных черт крестьянина-богатыря, он на равных разговаривает с князем, даже дерзит ему в споре о своей богатырской лошади и ее истинной цене. Однако Вольга не сердится на своего нового товарища. Рассказчик подчеркивает равенство князя и хлебопашца, а в некоторых случаях даже стремится показать превосходство Микулы, который, подобно Антею, получает силу от матушки-Земли.

– Подумайте, чем былина о Вольге и Микуле отличается от известных вам  былин?  (Обычно  в  былинах  рассказывается  о  воинских  подвигах русских богатырей или повествуется о каком-нибудь необыкновенном событии в их жизни (например, о чудесном исцелении Ильи Муромца и о том, как он стал богатырем). В былине о Вольге и Микуле не происходит ничего особенного: Вольга Святославович, получив в наследство от своего дяди – киевского  князя – три  городка,  едет  получить  с  них  оброк, прихватив с собой «дружину хоробрую». По дороге повстречался ему пахарь (оратай) – Микула Селянинович, поразивший князя своей необыкновенной  силой.  Вольга  приглашает  Микулу  «в  товарищи»,  и  они  продолжают путь вместе. Какова же главная мысль былины? Видимо, она в том, что богатырская мощь, красота, ум, доблесть присущи не какому-то одному сословию. Простой земледелец по силе, могуществу превосходит князя. Эта былина прославляет земледельческий труд как основу жизни.)

III. Изучение новой темы.

1. Сообщение темы. Определение, к какому циклу относится былина, какова ее тема.

– К какому циклу относится былина «Садко»? (Новгородская былина о путешествии в дальние страны. Тема социальная, то есть касается жизни общества.)

2. Чтение былины учителем и подготовленными учениками.

Можно читать на фоне музыкальных фрагментов из оперы Римского-Корсакова «Садко».

3. Выполнение заданий по тексту былины.

И спорь, что в Ильмень-озере

Есть рыба – золоты перья.

Как ударишь о велик заклад

И поди свяжи шелковый невод.

………………………………….

Дам три рыбы – золоты перья.

Тогда ты счастлив будешь!

Они-то и предложили Садко, закупив товары, не торговать ими в Новгороде. Садко закупил товары, построил корабли, «тридцать черленых» кораблей и

Со Волхова во Ладожско,

А со Ладожска во Неву-реку,

А со Невы-реки во сине море.

Как поехал он по синю морю,

Воротил он в Золоту Орду,

Продавал товары новгородские…

Когда путешественники возвращались домой, то поднялся шторм.

Все поняли, что морской царь требует дань. Он не принял бочку с серебром, требовал живой головы. Жребий пал на Садко. Он взял с собой гусли. Оказавшись у морского царя, Садко выполнил просьбу царя:

Скажут, мастер играть в гусельки яровчаты;

Поиграй же мне в гусельки яровчаты.

Трое суток играл гусляр, а морской царь плясал.

Во синем море вода всколыбалася,

Со желтым песком вода смутилася,

Стало разбивать много кораблей на синем море,

Стало много гибнуть именьицев,

Стало много тонуть людей праведных.

Народ стал молиться Миколе Можайскому и просить о помощи.

Неожиданно рядом с Садко очутился «старик седатый» (седой), который просил Садко не играть и подсказал ему, что надо сделать с гуслями, чтобы не играть на них. Он же и посоветовал, как надо выбрать невесту, когда царь предложит жениться «на душечке на красной девушке».

Садко сделал все так, как советовал старик, и – очутился на берегу моря раньше своих дружинников.

А дружина поминает одного Садка:

– Остался Садко во синем море!

А Садко стоит на крутом кряжу,

Встречает свою дружинушку со Волхова.

Все рады встрече с Садко: и дружина «хоробрая», и «тут его жена взрадовалася, брала Садка за белы руки, целовала во уста сахарные».

Стал Садко выгружать бессчетну золоту казну.

Как повыгрузил со черленыих кораблей,

Состроил церкву соборную Миколе Можайскому.

Не стал больше ездить Садко на сине море,

Стал поживать Садко во Нове-городе.

IV. Подведение итогов урока.

– В чем ценность былин?

– Какова роль былин в развитии литературы, живописи, музыки?

Домашнее задание: подготовиться к внеклассному чтению – прочитать былину «Илья Муромец и Соловей-разбойник»; ответить на вопросы из учебника.

1) составить диалог на тему «Какие иллюстраторы былин мне нравятся»  (2  ученика  рассказывают об оригинальных творениях В. Васнецова, И. Репина, И. Билибина, демонстрируют иллюстрации Н. Рериха, художников Палеха и др.); подготовить выставку, стенд-раскладушку;