1. Фонетика. Қазақ тілінің дауысты және дауыссыз дыбыстары. Тіл дыбыстарының жасалу жолдары. Дауысты дыбыстардың жасалуы: олардың сөйлеу мүшелерінің қызметіне, құлаққа естілуі тұлғасына қарай әр түрлі топтасуы. Фонетика
жүктеу/скачать 253,68 Kb.
|
Гулжайнааа
Г.Ж.Тұрдалиева b1661, ytzh ne ms metodichka 20211, Engl 10,11
| 3.Буын .Сипаты.......
Сөздегібірдауыстынемеседауысты мен дауыссыздыбыстардауыстолқыныменбөлшектеніп, топталыпайтылады. Мысалы, бала, әке, жақсылык, сияқтысөздер ба-ла, ә-ке, жақ-сы-лықболып, дауыстолқыныбөлшектеніпайтылаалады. Міне, осындайсөздегіфонациялық (дыбысжасайтын) ауаныңқарқыныменүзіліп, бөлшектеніпшығатынбірдауыстынемесебірнешедыбыстобыбуындепаталады. Қазақтілінде тек дауыстыдыбысбуынқұрайалады, ал дауыссыздыбыстарөзбеттеріменбуынқұрайалмайды, тек дауыстыдыбыстарментіөзбектеліпкелгендеғанабуынқұралады. Сондықтансөздіңқұрамынданешедауыстыдыбысболса, соншабуынболады. Мысалы, көк, жер, ал, ел, от дегенсөздердебірғанадауысты бар, оларбірғанабуынқұрайды: жа-са, о-рын, қы-зыл, дегенсөздерекідауыстыдантұрады, оларекібуыннанқұралган; жол-дас-тық, ба-зар-лық, бас-қар-мадегенсөздерүшдауыстыдантұрады, бұлар — үшбуындысөздер т. б. Қазақтіліндегісөздербірбуынды, екібуындыжәнекөпбуынды бола береді. Әдеттетүбірсөзбірбуынды, екібуындыболады да, көпбуыңдысөздертуындытүбір не сөзформаларыболыпкеледі. Буынқұрайтындауыстыдыбысболғандықтан, буынішіңдедауыстыжәнедауыссыздыбыстардыңорнынабайланыстықазақтіліндебуынныңүштүрікөрсетіліпжүр: 1) ашықбуын, 2) тұйықбуын, 3) бітеубуын. 1. Ашықбуынбірғанадауыстыдыбыстантұрадынемеседауыссыздыбыстанбасталып, дауыстығабітеді. Мысалы, а, ға, а, ба, ла, ке, ледегенбуындарашықбуынболыптабылады. 2. Тұйықбуындауыстыдыбыстанбасталып, дауыссызғабітеді. Мысалы: от, ар-ба, өрт, ант, ас—тықдегенсөздердегі от, ар, өрт, ант, ас тәріздібуындартұйықбуынболыптабылады. 3. Бітеубуындауыссызданбасталып, дауыссызғабітеді. Бітеубуында кем дегендеүшдыбысболады: дауыссыз+дауысты+дауыссыз. Кейдеортасындабірдауыстыбасында я соңындаекідауыссызболады: Мысалы, қант, мек-теп, жас-тық, сүрт, көз, тақ-тай т. Б Сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болатыны белгілі. Буын жігі дауыстылардың қабатында тұрған дауыссыздардың қай жағына қарап келетініне байланысты. Сөзді буынға бөлу және тасымал мәселесін алғаш айтқан да А.Байтұрсынов. Шақырғанға деген сөзді буынға бөліп, қалай тасымалдауға болатынын, болмайтынын тәптіштеп түсіндіреді (169-б). Бірақ буынға бөлудің ішкі механизмін (сырын), ережесін ұсынбайды. Қазақ тілінде дауыстыдан басталатын буындар үнемі сөзді бастап тұрады: а, ә, ас, ант, ұлт, ас-қа, ат-қа, ант-ты, ұлт-тық Сондықтан да бірінші буыннан басқа буындар дауыстыдан басталмайды. Оның үстіне қазақ тілінде байырғы буындар қос дауыссыздан басталмайды дедік. Міне, осы қағиданы еске берік ұстанған жағдайда сөздерді буынға бөлу қиын болмайды. «Осы қорытындыға сүйене отырып, - деп жазды Қ.Жұбанов отызыншы жылдары, - буын жігін оңай, механик түрде табуға болады. Ол үшін жазған әрбір сөздің дыбыстарын аяқ жағынан бастап шоламыз. Дауысты дыбыстан соң келген дауыссызды елемей өте шығып (өйткені дауыстының соңында дауыссыз болмай да қалады, біреу де, екеу де бола береді) , әрбір дауыстының алдыңғы жағына бір дауыссыз тастап бөле береміз (өйткені сөз ортасында дауыстыдан буын басталмаушы еді ғой), Сонда неше бөлік шықса, сонша буын болады». Қазақ сөзінің буын жігін тап басып, дәл анықтайтын бұл қарапайым қағиданы меңгеруге көп білімнің керегі жоқ. Осыныұстаныпнебіркөпбуындысөздерді де оп-оңайбуынғабөлугеболады: қа-на-ғат-тан-дыр-ма-ды. «Қазақтілініңорфографиясыныңнегізгіережелерінде» (52-бап): «и, уәріптері бар сөздербуындалғанда, келесібуындауыстыәріптенбасталадыжәнесолайтасымалданады. Орыстіліндебуынғабөлудіңпринципібіршамабөлек. Дыбыстарүнділігінеқарайдауыстылар (3), сонорлар (2) жәнеүнсіздер (1) депажыратылады да, буынкөбінеүлкен цифр мен кішкенецифрдыңаралығынанажырайды. Қазақтіліоқулықтарында да, тіпті «Қазақтіліорфографиясыныңнегізгіережелерінде» де мұндайсөздердітасымалдаудыңжайыайтылмайды. Күнделіктіпрактикадасөзортасындаекі-үшдауыссызданбасталатынкірмебуындардың да жекедауыссызданбасталыпжүргеніаңғарылады. Яғнитіліміздіңтарихи даму нәтижесіндеқалыптасқанзаңдылықтарөзкүшінсақтайды. Буын- ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы. Қазіргі қазақ тіліндегі буындар дыбыстық құрамы жағынан мынандай болып келеді: 1) бір дыбысты: а-та, ә-же, і-ні, а, ә,о, о-тыр. Бір дыбысты буындар тек дауысты болады да, жеке сөз түрінде, не сөз басында ғана кездеседі; 2) екі дыбысты: ба-ла,қа-ла-да, қа-ла-да-ғы-сы,ал, ат,ақ, же; 3) үш дыбысты: бас, бет, сөз, көз,бөл-шек-тер,ұлт,үрт; 4) төрт дыбысты: қант, төрт, жалт,салт, күрк-күрк; Ал орыс тілі арқылы енген сөздерде буын бес, тіпті алты дыбысты да бола алады:5) бес дыбысты: пункт,спорт, текст, скетч,фланг,стенді; 6) алты дыбысты: спектр, спринт, т.б. Буынға тән сипаттар:1. Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуға тиіс және оның саны біреуден артық болмауға тиіс. Сонда сөзде қанша дауысты болса фонема болса, сонша буын болады деген сөз. Електерде дегенде, дұрысы, бір-ақ дауысты фонема (е) бар. Алайда бұл сөз төрт буыннан (е-лек-тер-де) тұрады. Бір фонема бірнеше буынның ында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге (морфемаларға) тура келіп қалады жүктеу/скачать 253,68 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|